Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

I DIO
FORMIRANJE DIVIZIJE
III Glava

MOBILIZACIJSKO I OPERATIVNO PODRUČJE DIVIZIJE

Vojno-geografske karakteristike

Narodnooslobodilački partizanski odredi u narodnooslobodilačkom ratu naroda i narodnosti Jugoslavije 1941 — 1945, godine popunjavali su se sa jedne određene, uže teritorije (obično okruga), i, na toj istoj teritoriji, najčešće i samostalno izvodili svoja borbena dejstva. To je opredjeljivalo njihov teritorijalni karakter. Za razliku od njih, brigade i divizije NOVJ su imale pokretni — operativni karakter činile operativnu komponentu oružanih snaga NOP-a, odnosno Demokratske Federativne Jugoslavije. Poslovi mobilizacije, zbrinjavanja, snabdijevanja i obezbjeđenja teritorije, približno u vrijeme formiranja Divizije, konačno su prešli na vojnopozadinske organe korpusa NOVJ. Zbog toga su i postali jedine operativno--teri tori jalne jedinice oružanih snaga nove Jugoslavije.¹⁵

U tom pogledu bila su samo dva izuzetka, diktirana činjenicom da se teritorija 2. udarnog korpusa prostirala na dvije federalne jedinice (Crnu Goru i Sandžak), te dijelove dalmatinske i hercegovačke oblasti federalne Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Zbog toga su divizije NOVJ, formirane u Sandžaku i Hercegovini, imale operativno-teritorijalni karakter, dakle svojstvo, u narodnooslobodilačkom ratu, inače, imanentno korpusu.²

Operativno područje Divizije u tom periodu, kao najzapadniji dio operativnog područja 2. udarnog korpusa NOVJ, na sjeveru se naslanjalo na operativno i mobilizacijsko područje 3. udarnog korpusa, na zapadu željezničkom prugom Ivan-sedlo — Konjic — Jablanica na područje 5. udarnog, a odavde, Neretvom i obalnim kanalima Jadranskog mora, na operativno područje 8. udarnog korpusa.

Tek oktobra 1944. godine operativno područje Divizije je izjednačeno sa njenim mobilizacijskim područjem (9.500 km²). Njeno operativno područje, međutim, i sada pokriva dijelove mobilizacijskog područja 3. udarnog korpusa, južno od grebena Jahorine (Miljevina, Kalinovik, Trnovo sa planinama Zelengorom i Treskavicom). Ovo je omogućeno uspjehom zajedničkih operacija 2. i 8. korpusa na jadranskom obalskom pojasu između Boke i Cetine, kada je oslobođen i najveći dio operativnog i mobilizacijskog područja 29. udarne divizije.³

Gotovo potpuno ovlađivanje vlastitim mobilizacijskim područjem i djelomično oslobađanje od operativnih zadataka van njega, omogućilo je Diviziji da, za manje od tri mjeseca, svoje snage gotovo dva puta udvostruči i osvježi ih masovnim prilivom novih boraca. Takvo jačanje brojne i vatrene moći omogućilo je Diviziji da preuzme mnogo krupnije zadatke i da ih sa uspjehom izvršava. Ona je u jesen 1944. godine, sa pretežno manevarskog prešla i na frontalno ratovanje i, u kratkom roku, ovladala vještinom i ovog vida ratovanja. Od još većeg značaja bilo je ideološko-političko uzdizanje tako velike boračke mase. S druge strane, mobilizacijsko područje Divizije, prije svega njegov oslobođeni dio, moglo je svoje ljudske i materijalne potencijale potpunije i adekvatnije usmjeriti i angažovati u borbu protiv okupatora. Dolazak oblasnih rukovodstava društveno-političkih organizacija Hercegovine u veće gradske centre Trebinje, a onda i Mostar, kao i neometan rad i zalaganje, znatno je proširio mrežu njihovih organa i organa narodne vlasti na više od 70% mobilizacijskog područja i omogućio obnovu društvenog i privrednog života. Bratstvo i jedinstvo sada je, zajedničkim naporima najširih masa sva tri naroda na frontu i u pozadini, dobilo konačnu potvrdu.

Početkom novembra 1944. godine, kao rezultat svega toga, Divizija je bila u stanju da posjedne front od Miljevine, preko Kalinovika i Nevesinjskog polja, zatim Bunom i Mostarskim blatom do Lištice — dug više od 100 km. Bila je, isto tako, sposobna da na njemu vodi intenzivna napadna i odbrambena dejstva. Ni predaja odsjeka fronta zapadno od Neretve krajem godine nije smanjila ovu širinu fronta, jer ga je Divizija u međuvremenu pomjerila — sada na Drinu (od Foče do Goražda), na greben Jahorine (od Jabuke do Foče) i na obod Sarajevskog polja (oslobođenjem Trnova).

Operativno — a naročito mobilizacijsko područje 29. divizije NOVJ — bezmalo se poklapalo sa težištem odbrane i osiguranja njemačkog 5. SS brdskog armijskog korpusa. Ovaj njemački korpus se, inače, nalazio na težištu odbrane njemačke 2. oklopne armije, odnosno jadranskog fronta od Valone u Albaniji do Crikvenice u Kvarnerskom zalivu.⁴⁾ Na svom operativnom i mobilizacijskom području Divizija se, zbog toga, konstantno sučeljavala sa daleko jačim neprijateljevim snagama.

Pored glavnine svoje dvije (njemačke) divizije, te prištapskih dijelova i ojacanja 5. SS brdski korpus je na ovom prostoru raspolagao brojnim kolaboracionističkim formacijama, četničkim, ustaškim, domobranskim i milicijom. U brojnom pogledu one su višestruko premašivale ukupno brojno stanje ne samo 29. divizije, nego i svih jedinica NOVJ koje su povremeno angažovane na ovom prostoru. Samo u odlučujućoj etapi Mostarske operacije (februara 1945. godine), učešćem snaga 8. korpusa odnos snaga se bio jedva okrenuo u korist NOVJ. I već ta mala brojna prednost bila je, uz visoki borbeni moral, dovoljna za odlučan poraz neprijatelja.

Na operativnom području Divizije neprijatelj je imao dva aerodroma, kod Mostara i Grudi kod Dubrovnika, ali, u uslovima, gotovo pune savezničke prevlasti u vazduhu, malobrojna (uglavnom lovačka i izviđačka) i njemačka i domobranska avijacija nisu predstavljale značajniju snagu. Na obalskom dijelu Divizijskog operativnog područja nalazile su se i manje mornaričke snage, sa kojima Divizija uglavnom nije dolazila u dodir.

U čitavom toku postojanja Divizije u ratu, na jugoslovenskom ratištu se osjećalo prisustvo savezničke avijacije, a na Jadranu i flote. Iako su gotovo svakodnevno bombarderske formacije angloameričke 15. vazduhoplovne armije iz baza u rejonu Fođe, na svom itinereru prema Podunavlju nadlijetale Hercegovinu, to nije imalo značajnijeg uticaja na borbena dejstva Divizije. Uglavnom su lovci — bombarderi (u parovima i pojedinačno) slobodnim lovom najčešće vršili udare po saobraćaju i objektima duž komunikacije Sarajevo — Mostar — Dubrovnik, posebno na željezničku prugu. Intenzivnije je bombardovan uglavnom Mostar i Dubrovnik. Ova aktivnost znatno je intenzivirana uključivanjem u borbu 1. i 2. lovačke eskadrile NOVJ u sastavu RAF-a, ali ni tada sa njima nije ostvarivano organizovano sadejstvo. Direktna saveznička pomoć vazdušnim putem Diviziji počela je stizati tek s proljećem 1944. godine (prva pošiljka 17/18. V. 1944), a nikad nije prevaziđen početni skromni obim. Efekat ove pomoći više se odražavao na moralnom planu, konkretno demantujući četničku propagandu o odnosima saveznika prema NOP-u. Evakuacija prve stotine ranjenika, 21. avgusta 1944, sa aerodroma Brezne kod Nikšića, označila je početak najhumanijeg vida ove pomoći, koji je imao i značajan odraz na pokretljivost Divizije. Aktivnost savezničke flote na Jadranu i povremeni artiljerijski napadi manjih plovnih jedinica duž obalskog ruba Divizijskog područja, više su iritirali njemačke komande na dovlačenje jačih snaga u obalski pojas i pojačavale njihovu osjetljivost prema aktivnosti Divizije.

U Hercegovini u toku rata, prema dosta slobodnim ocjenama, neposredno pred njegov početak moglo je živjeti približno 360.000 stanovnika.⁵ Na početnom operativnom području koje je, kao što smo vidjeli, sa nevelikim promjenama bilo ustaljeno gotovo godinu dana, broj stanovništva nije mogao preći 200.000, dok je broj stanovnika na dijelu operativnog područja, koje nije i u mobilizacijskom pogledu pripadalo Diviziji, iznosio oko 80.000. Višegodišnji teror talijanskog, pa zatim njemačkog okupatora* od koga su stradala mnoga naselja u Hercegovini, a onda bijeda i glad, bili su opustjeli čitave predjele i prouzrokovali pomjeranje stanovništva u pravcu zatvaranja u zasebne nacionalne cjeline ili iseljavanja van Hercegovine. Uz to, Divizija nije, zbog veoma nepovoljnog odnosa snaga na ovom dijelu jugoslovenskog ratišta, dugo bila u mogućnosti čak povremeno da kontroliše gušće naseljene i relativno bogatije rejone svog operativnog, posebno mobilizacijskog područja. Ni priliv ljudstva i materijalnih sredstava sa neoslobođene teritorije — iako nikad nije prestajao — nije, iz razumljivih razloga, mogao imati masovan i permanentan karakter. Divizija se zbog toga dosta dugo morala oslanjati na uži, pretežno planinski, rijetko naseljen i siromašniji dio svog mobilizacijskog područja. To je dugo usporavalo njen brojni porast i sužavalo materijalnu bazu, jer je, sa velikog dijela mobilizacijskog područja Divizije, priliv novih boraca bio veoma otežan, a odlazak dobrovoljaca bio daleko lakši u druge jedinice NOVJ.

*) A teror, pokolji, razaranja i pljačka bili su djelo okupatora i kad su neposredni izvršioci bili njihovi saradnici ustaše i četnici, a vješto maskirani organizatori i inspiratori ostajali u pozadini.

I na mobilizacijskom, kao i na operativnom području Divizije, stanovništvo je bilo nacionalno mješovito, uostalom kao i sastav Divizije, u kojoj nije bilo jednonacionalnih bataljona, a gotovo ni četa. Uoči aprilskog rata 1941. godine Hercegovinu su, u manje-više približnom odnosu, naseljavali Srbi (30%), Hrvati (46%) i Muslimani (24%). Broj pripadnika ostalih naroda i narodnosti, uglavnom Roma i Jevreja, bio je zanemarijivo mali. Ukupno u Hercegovini tada je moglo biti 360.000 ljudi, odnosno 105.000 Srba, 160.000 Hrvata i 85.000 Muslimana⁶)

U centralnim dijelovima Hercegovine Muslimani, Srbi i Hrvati su bili ravnomjernije zastupljeni, dok je, u zapadnim i istočnim srezovima, hrvatsko, odnosno srpsko stanovništvo bilo znatno brojnije. Terorom okupacionih vlasti i njihovih saradnika ustaša i četnika u pojedinim krajevima Hercegovine, već prije formiranja Divizije, znatno je bila izmijenjena nacionalna struktura stanovništva. To se naročito odnosilo na onaj dio mobilizacijskog područja Divizije u istočnoj i srednjoj Hercegovini, koje je, u dužem početnom periodu, bilo i njeno operativno područje. Pri tome je (u 1941. godini) najbrojnije stradalo srpsko (oko 10.000) stanovništvo, a iseljavanje van Hercegovine bilo najizraženije kod Muslimana (oko 20.000 u Bosnu). Znatni dijelovi Hercegovine, nastanjeni pretežno hrvatskim stanovništvom, bili su duže vremena operativno i mobilizacijsko područje 8. udarnog korpusa,⁷⁾ a Prozor i Neretvica (pretežno naseljeni muslimanskim stanovništvom) trajno — 5. udarnog korpusa.^R)Zbog svega toga, a i drugih razloga, više hiljada Hercegovaca u toku NOR-a borilo se u drugim jedinicama NOV i POJ najviše u sastavu 3, 5. i 8. korpusa.

Međusobna izolovanost i od vlastodržaca raspirivani razdor višena-cionalnog stanovništva Hercegovine, produbljeni i održavani od okupatora, zaprijetili su međusobnim istrebljenjem i otežavali zajedništvo i političko jedinstvo Srba, Hrvata i Muslimana u Hercegovini. Beskompromisna borba Komunističke partije Jugoslavije za bratstvo i jedinstvo naroda Hercegovine suzbijala je uspješno takve opake tendencije okupatora i njegovih slugu.

Povratak 10. hercegovačke brigade i obrazovanje 29. udarne divizije u 1943. godini omogućili su narodnooslobodilačkom pokretu u Hercegovini da praksu zajedništva sva tri naroda, u vatri svakodnevne borbe za zajedničko bolje sjutra, sve više obogaćuje novim elementima borbenog bratstva i političkog jedinstva.

Ukoliko se, trajanjem oslobodilačkog rata i revolucije, bratstvo, jedinstvo i zajedništvo svih naroda i narodnosti Jugoslavije produbljivalo i učvršćivalo u neraskidivu vezu, i okupator je bio prisiljen da mijenja svoj kurs politike zavađanja i da privremeno odustaje od masovnih terorističkih akcija; međutim, podvajanje, teror i zločin, kao metod i praksu, nikada nije napustio. U nedostatku vlastitih snaga i nemogućnosti da se u potpunosti osloni ni na jednu od kolaboracionističkih formacija, njemački okupator je vješto sprezao sve vrste domaćih saradnika i njihove međusobne nacionalističke suprotnosti podređivao interesima borbe protiv nove Demokratske Federativne Jugoslavije koja se rodila u istom mjesecu kad i 29. udarna divizija. Izdaja i služba okupatoru, motivisana odbranom klasnih pozicija domaćih eksploatatora, dovodili su sve šire narodne mase na pozicije NOP-a i jačali njihove revolucionarne zahtjeve. Političko iskustvo, materijalna moć i podrška okupatora kolaboracionistima, pak, još dugo je omogućavala da se perfidnom propagandom zamagljuju pravi ciljevi i otežava stvaranje punog jedinstva naroda u borbi protiv okupatora.

Klasna struktura stanovništva u Hercegovini, uključujući i dijelove operativnog područja susjednih federalnih jedinica, Crne Gore i Hrvatske — izuzev donekle Dubrovnika — bila je približna klasnoj strukturi u ostalim, tipično nerazvijenim krajevima zemlje. Malobrojna radnička klasa grupisala sa većinom oko manjih pogona za proizvodnju i preradu uglja, duhana, vina, sapuna, tijesta, platna, namještaja, leda, ćilima, brašna, kvasca i električne energije. U Mostaru, glavnom privrednom centru ovog područja, bilo je oko 20 preduzeća koja bi se mogla nazvati industrijskim. Tu je postojala najbrojnija radnička klasa. Od ostalih gradova u tom smislu unekoliko su bili razvijeniji Dubrovnik i Konjic. Zbog izuzetne nerazvijenosti i nemogućnosti zapošljavanja i dobar dio gradskog stanovništva čak živio je od poljoprivrede. Prije rata oko 86% stanovnika Hercegovine egzistiralo je od primitivne poljoprivrede i, u većini slučajeva, gladni i žedni, ti seljaci su tavorili u svojoj škrtoj prirodnoj sredini. U industriji i zanatstvu posao je nalazilo samo oko 5%, u trgovini 3,5% a u upravi, računajući i vojnu profesiju, oko 8%.⁹

Tanak sloj trgovaca i bankara koji je, istovremeno, imao u vlasništvu i jedan broj nešto krupnijih posjeda, ponikao iz svih nacionalnih sredina, bio je nosilac ekonomske i političke moći. Obično su vršili snažan uticaj na svoju sredinu i, uz časne izuzetke, javljali se kao reakcionarna društvena snaga. U međusobnoj borbi za prevlast podsticali su nacionalističke težnje a, sa nailaskom okupacije, po logici stvari, postali predvodnici kolaboracionizma u svojoj sredini.

Inteligencija je bila malobrojna, u čitavoj oblasti samo oko 450 ljudi bilo je sa fakultetskom naobrazbom i, usto, oko 490 učitelja. Srednjoškolsku spremu i naobrazbu imalo je svega oko 600 ljudi. Kler se u većini ispoljavao kao pobornik nacionalističkih opredjeljenja.

U svim srednjim školama Hercegovine u 1941. godini učilo je 5.817 đaka, a od toga, u višim razredima (adekvatnim sadašnjoj srednjoj školi), zateklo se oko 1.200 učenika. Pismenost stanovništva bila je niska (oko 40%), što je nešto više od tadašnjeg jugoslovenskog i bosanskohercegovačkog prosjeka. Prema, ne sasvim sigurnim, statističkim podacima pismeno je bilo do 60% muškaraca i oko 20% žena.¹⁰

I u predratnom periodu, baveći se pretežno naturalnom i ekstenzivnom poljoprivredom, stanovništvo ovog područja nije moglo da osigura sopstvene izvore za prehranu, pa je, u dobrom dijelu, zavisilo od dovoza i kupovine, a u prvom redu žitarica. Osnovno hljebno žito bio je kukuruz, zatim ječam, a manje raž, dok se od povrća najviše trošio krompir i kupus. Stočarstvo je bilo razvijenije pa je ono, pored duhana i vina, pružalo osnovne tržišne viškove za sticanje sredstava radi nabavke minimuma industrijske robe i žitarica.

Okupacija je čitavom stanovništvu Jugoslavije donijela mnoge nedaće. Uprkos činjenici da su okupatori iz taktičkih pobuda primenjivali različit i vrlo diferenciran tretman pojedinih kategorija stanovništva, ukupan položaj svih naroda i svih kategorija na čitavom području Jugoslavije stalno je pogoršavan i, postepeno, izjednačavan. Tako je bilo i u Hercegovini.¹¹

Ratna razaranja sa nastalim pomjeranjima stanovništva, zatim pljačka neprijatelja i opšta situacija koje je nametnuo okupator sa svojim pomagačima, višestruko su pogoršali ovdje i ranije teško ekonomsko stanje. Privredna proizvodnja je opala, trgovinski promet sasvim zamro, pa je stanovništvo tokom rata sve više prepuštano bijedi i nemaštini. Masovna glad je prijetila na sve strane, pa je tu okolnost okupator koristio i u političke ciljeve. Svoju ekonomsku pomoć nudio je samo za pokornost. Nemajući drugog izlaza u održanju golog života, jedan dio stanovništva prepuštao se i ovakvim ucjenama, što je podrivalo i kolebalo njegovu moralnu riješenost za otpor kolaboracionizmu, odnosno za aktivno učešće u narodnooslobodilačkom pokretu.

To se je, u najdrastičnijem obliku, preko krajnjeg siromaštva stanovništva, odražavalo na snabdijevanje jedinica Divizije. Ono se gotovo isključivo zasnivalo na davanjima stanovništva, koje je i samo živjelo u teškim ekonomskim prilikama. Borba za najoskudniju prehranu i odijevanje boraca bila je isto tako teška, ako ne i teža od one pružane protiv neprijatelja. Više nego u oružju i municiji, oskudijevalo se u soli, sapunu, rublju i lijekovima, pa je i to sticano samo borbom i otimanjem od neprijatelja. Suzbijanje infekcija, tifusa, dizenterije, svraba, vašljivosti ili liječenje ranjenika bili su stalni problemi koji su prevazilazili objektivne mogućnosti za njihovo uspješno otklanjanje.¹²

Zahvaljujući visokoj svijesti NOP-u odanog stanovništva, koje se odricalo i od naj elementarni j ih potreba za život, jedinice i druge organizacije NOP-a mogle su da osiguraju najneophodnija sredstva ishrane i odijevanja. U prvom redu to se baziralo na korišćenju stočnog fonda, koji se u ratnim uslovima lakše zanavljao i održavao i bio uopšte otporniji na sve nedaće. Snabdijevanje je vršeno preko organa narodnooslobodi-lačke vlasti dobrovoljnim prilozima, kupovinom za novac, rekvizicijom ili konfiskacijom od narodnih neprijatelja. Pri tome je znatan udio imao i ratni plijen, a krajem rata i ekonomska pomoć saveznika.

Krajnje nepovoljne ekonomske prilike na području Divizije, dalje, usložavala je priroda tla. Neka od tih svojstava pretvarana su u prednost u vojnoj akciji protiv, njima nevičnih, okupatorovih formacija. Geomorfološke, saobraćajne, vegetacione i druge osobine ovog tipičnog kraškog područja odražavale su se na borbene radnje kao smetnja ili povoljnost, zavisno od toga koliko su im se prilagođavale ratujuće strane.

Područje 29. udarne divizije je obuhvatalo izraziti ljuti krš. Pretežno planinski reljef građen je od erodiranog krečnjaka gdje preovlađuju razvijeni kraški oblici. Planinski vijenci naporedo protežu se dinarskim pravcem sjeverozapad-jugoistok, čija visina raste od jadranske obale prema sjeveru, da bi, u gornjoj Hercegovini, predstavljali visoke planine (Crvanj 1921 m i Prenj 2155 m). Ova priroda se javlja u vidu najrazvijenijih kraških reljefnih oblika i prepreka pod nazivima ljuti krš, uvala, škrapa, škrka, brazda, litica, škrip, jama, vrtača, struga, pećina i timor. Između planinskih vijenaca usađena su manja ili veća kraška polja, na čijim ivicama su ponikla sva gradska i najgušća seoska naselja. Od ovakvih depresija najveće su Popovo polje (146 km²), Gatačko polje (57 km²) Mostarsko polje 34 km²), Dabarsko polje (30 km²) i Nevesinjsko polje (17,4 km²),¹³ te Mostarsko blato (25 km²). Divizija se maksimalno zalagala za posjedovanje ovih polja, kao ekonomskih izvora uz istovremeno česte pokušaje neprijatelja da joj to onemogući.

Život čovjeka na ovom kršu tekao je kroz vijekove kao izuzetno teška borba za opstanak, u kojoj su izrasle njegove i psihofizičke osobine. On se po tome kršu izvanredno brzo kreće i spretno vere, najbolje orijentiše i normalno savlađuje i do 5 — 6 km kamenjara na sat. Lako podnosi terete i do 30 kg, dobro trpi žeđ i nedostatak hrane, ali, istovremeno, teško se prilagođava životu i borbi u šumskim kompleksima i gradovima. Narodnooslobodilački rat je uvjerio ljude sa krša da se na njemu mogu boriti i održati bez obzira na jačinu agresora. Vični su taktici borbe u zasjedi, koriste kamenjar za blisku borbu. Njihova pokretljivost se najbolje ispoljava pri jurišu i borbi prsa u prsa. Nenaviknut kršu, opterećen težim oružjem i opremom, sa nepodesnom odećom za kamenjar, vojnik okupatora, većinom iz ravničarskih predjela, nije mogao uspješnije da se na ovom kraškom prostoru odupre njihovom naletu.

Kraški reljef pruža svuda dobre vatrene zaklone, pa parališe efikasnost lakog pješadijskog naoružanja, a zbog slabe preglednosti artiljerija je neprecizna i najbolje se koriste oruđa sa ubacnim putanjama i avionapadi. Fortifikacijski radovi prvenstveno su mogući kao izgradnja nadzemnih objekata, utvrđenja i zaklona.

Od rudnog bogatstva — koje je u cjelini, kao i svuda na kršu, oskudno — treba istaći bogatija nalazišta boksita, koja su se eksploatisala u okolini Mostara. Nacistički okupator je ove rudnike odmah prisvojio i maksimalno koristio. Zbog toga je bio krajnje uporan u njihovoj odbrani, pa je ta okolnost znatno doprinijela porastu teškoća u toku narodnooslobodilačke borbe na hercegovačkom operativnom području. Mostarske boksitne rudnike neprijatelj je redovno posjedao snažnim vojnim efektivima.¹⁴

Vegetacioni pokrivač na divizijskom operativnom području, koji je sa kamenjarom srastao, čini ga još nepristupačnijim za pokret i razvoj jače trupe neprijatelja, pa su lake i pokretljivije jedinice Divizije time sticale prednost. Grubo uzeto, oko polovine operativnog područja pokriveno je vegetacijom, ali samo 17% ovog može biti svrstano u red šuma, u većem dijelu rjeđih. Najveći dio pokriva nisko i kržljavo rastinje. Ono, često, predstavlja bodljikavu šikaru nikako ili jedva prolaznu. Rastinje je, zavisno od klimatskih uslova, neravnomjerno raspoređeno. U južnom primorskom pojasu preovlađuje kraška golet protkana žbunjem. Prema unu-trašnojsti, postepeno, javlja se i odraslija vegetacija sa ogoljelim kraškim poljima. U prostoru visokih planina nastaju šume. Tu postoje dobri uslovi za pribavljanje gorivog i građevinskog drveta, mada su šume rasprostranjene širom dosta nepristupačnih, planinskih masiva.

Na ovom prostoru se razlikuju dvije klimatske oblasti, podudarne sa južnom i gornjom Hercegovinom. U južnom dijelu vlada mediteranska klima sa dva godišnja perioda. Ljetni, sunčan, sušan i praćen visokom temperaturom vazduha, koja, u julu i avgustu, dostiže srednju vrijednost oko 25 stepeni; zimski period je blag i kišovit, sa srednjom dnevnom temperaturom od oko 6 stepeni. U gornjoj Hercegovini vlada kontinentalna i planinska klima, sa naglim i burnim promjenama. Ljeta su, takođe, veoma topla, nešto vlažnija, a zimsko doba praćeno je velikim hladnoćama i snjegopadicama. Tada se srednja dnevna temperatura spušta ispod nule. Na ovom prostoru stalna je smjena jakih vjetrova. Kreću se pravcem sjever-jug i obratno i nastaju kao posljedica stalnog sudara kontinentalne i mediteranske klime. Sjeverni vjetar (bura) je jači, češći i veoma hladan. Javlja se preko cijele godine, a naročito zimi, kada je prosječno svaki drugi dan vjetrovit.

Zbog dubokih i dugih snjegova u višim dijelovima Hercegovine, često su bile ograničene borbene radnje, a snijegom zavijani putevi nisu dozvoljavali pokret trupe, sem kolona lake pješadije. Zbog neobučenosti ljudstva ni jedna strana nije koristila prednost skijaških jedinica cjelisnodnih za ovakve prilike. U proljeće i jesen javljaju se češće provale oblaka sa bujicama i jakim grmljavinama. Po uzvišenjima od gromova stradaju ljudi i životinje. U pojasu kontinentalne klime sniježne oluje povremeno orgijaju tako snažno da ugrožavaju život ljudi na otkrivenom terenu i onemogućavaju izvođenje borbenih radnji. Kada stihija snažnog sjeverca zaurla kršem, nastupa »gluho vrijeme«, u kome nije moguće razgovarati i komandovati glasom. Zavisno od pravca kretanja vazdušne stihije, borbeni tutanj se pri tom sasvim gubi ili, prividno, približava.

I u narodnooslobodilačkom ratu na hercegovačkom operativnom području postojala je relativno dobro razvijena mreža tvrdih puteva za dvosmjerni saobraćaj (509 km), dok je jednosmjernih bilo nešto više (730 km). Zaprežna vozila su mogla koristiti još oko 1.276 km krčanika.¹⁵⁾ Svi gradovi Hercegovine su međusobno povezani putnim vezama, pa se javljaju kao raskrsnice tri do četiri druma. Opštim pravcem od morske obale prema sarajevskoj kotlini i dolini Drine područjem su se protezala tri naporeda putna pravca. Put duž doline Neretve, zajedno sa željezničkom prugom, bio je osnovni i — od izuzetnog interesa za okupatora. Zbog toga što izvode iz dolina Vrbasa, Bosne i Drine na Jadran, ove komunikacije su za okupatora predstavljale najpogodniji pravac za savlađivanje Dinarskog planinskog lanca. To mu je davalo operativno-strategijski značaj. Upravno na ove duž planinskih vijenaca, iz doline Neretve na sjeverozapad, u srednju Dalmaciju i jugozapadnu Bosnu i, na jugoistok, prema dolini Zete i crnogorskom primorju, vode četiri naporedna putna pravca; za koje je okupator bio veoma zainteresovan, radi rokadnih manevara trupama i u sklopu odbrane na jadranskom frontu.

Naročit vojni značaj divizijskom operativnom području pridavala je uskotračna željeznička pruga Sarajevo — Mostar — Ploče sa odvojkom od Gabele prema Humu, a odatle prema Dubrovniku, Zeleniki i, preko Trebinja i Bileće, za Nikšić. Željeznički krak od Trebinja prema Nikšiću, neprijatelj od jeseni 1943. godine nije više koristio. Na ovoj pruzi u dužini oko 370 km postojalo je 45 stanica, dvije ložionice sa pet ložioničkih ispostava i blizu stotinu pružnih objekata (mostova, vodocrpnih uređaja i sekcija za održavanje).¹⁶

Životno zainteresovan za očuvanje slobode kretanja prema težištu odbrane jadranskog fronta, okupator je za osiguranje ovih komunikacija koristio krupne vojne snage. Njima je veoma energično intervenisao protiv snaga 29. divizije, čim bi se ovima približile. Zbog toga se, u suštini, borba Divizije sa okupatorom odvijala oko komunikacija ili pored njih i to joj je davalo stalan i žestok karakter.

Svi automobilski putevi, izgrađeni bez osjetljivih objekata, imaju kamenitu podlogu, pa se teško ruše i presijecaju bez minerskih sredstava i specijalizovanih jedinica. U klisurama i uvalama, oni, međutim, pružaju najpovoljnije uslove i pogodnu priliku za postavljanje prikrivenih i efikasnih zasjeda.

I pored apsolutno i relativno visokog atmosferskog taloga, krševito područje ima malo stalnih vodenih tokova, a postojeći su podložni najvećim oscilacijama vodostaja u toku godine. Neretva i Trebišnjica, dvije najveće rijeke, svojim tokovima skoro uokviruju središnji dio područja, pa za vrijeme visokog vodostaja predstavljaju prepreku za širi manevar vojnih jedinica. Stalnu vodu imaju lijeve pritoke Neretve: Buna, Bregava i Krupa, te desne Rakitnica, Neretvica, Rama, Doljanka, Drežanka, Jasenka i Trebizat. Ponornice Mušnica (37,7 km) u Gatačkom polju, Zalomka (42,6 km) u Nevesinjskom polju, Ugrovača u Mostarskom blatu, Opačica i Vrijeka u Dabarskom polju, te Trebišnjica (97 km) u Popovu polju u jesen snažno nabujaju, poplave ova polja ili ih do ljeta pretvaraju u nepristupačne močvare. U zimskom vremenu Popovo polje je pretvarano u jezero, koje je sputavalo manevar jedinica Divizije prema željezničkoj pruzi i njihov duži boravak u primorskom pojasu. Postoje i dva stalna jezera, Deransko (5 km²) i malo, planinsko, Boračko. Ovo prvo ima važan ekonomski značaj zbog bogatog ulova ribe i ptica močvarica.¹⁷

U sušnom periodu, širom južnog dijela područja vlada velika oskudica vode, koja onemogućava duži boravak većih vojnih jedinica. Male i nehigijenske čatrnje činile su jedine rezerve vode, a one nisu dovoljne ni za podmirenje potreba stanovništva. Zbog toga su jedinice Divizije ponekad morale da napuštaju ovu bezvodnu regiju i da se orijentišu prema gornjoj Hercegovini, gdje je snabdijevanje vodom povoljnije. Korišćenje vode za piće iz čatrnja (cisterni), povremenih kraških izvora iz ponora-estavela, dolazi u obzir samo poslije prokuhavanja ili nekog drugog načina regenerisanja. Inače, moguće je masovno širenje zaraznih oboljenja. Ako se ima u vidu da je dnevna potreba od 30 litara vode po čovjeku, iskrsava u svojoj oštrini značaj i teškoće u snabdijevanju vodom vojske na bezvodnom kršu, te njenog formacijskog osposobljavanja za takve uslove.

Svi područjem zahvaćeni gradovi (Dubrovnik, Mostar, Trebinje, Ljubuški, Bileća, Stolac, Gacko, Nevesinje i Ljubinje), sa većinom seoskih naselja, smješteni su u dolinama rijeka ili na ivicama kraških polja. Zato uvijek predstavljaju putna čvorišta i, na taj način, vojnički dominiraju čitavom okolinom. Sva naselja izgrađena su od kamena, pa čine tvrdu osnovu za kružnu odbranu. Mostar, Dubrovnik, Trebinje, Bileća, Stolac i Konjic, okruženi su od ranije naslijeđenim jakim utvrđenjima, koja su sada štitila neprijateljeve garnizone. Sela su rasijana na širokom prostoru, pa su zbog toga, kao i malog smještajnog kapaciteta, nepodesna sa kantonmanski smještaj većih vojnih jedinica.

Stepen ostvarivanja okupacione vlasti na mobilizacijskom i operativnom području Divizije

Operativno teritorijalna funkcija Divizije obavezuje nas da se, bar ukratko, osvrnemo na stepen ostvarivanja okupacione vlasti na području koje je predstavljalo njenu mobilizacijsku bazu i na kome je pretežno izvodila svoja borbena dejstva. Kao što smo vidjeli, ta dva područja nisu bila istovjetna, ali su se, u značajnoj mjeri, poklapala, pa ćemo ih za ovu priliku tretirati jedinstveno.

Prve dvije godine okupacije, Bosna i Hercegovina je bila podijeljena na dva okupaciona područja. Pedesetsedam posto njene površine sa 62% stanovništva, te najvažnijim rudnim, šumskim i industrijskim bogatstvima, od početka je pripalo njemačkom okupacionom području. Manji, južni, znatno siromašniji (u koji, u cjelini, spada i područje 29. divizije), dio sa 43% površine i 38% stanovništva, pripao je talijanskom okupacionom području. Najznačajnije privredno bogatstvo na njemu, pogodno za intenzivnu ratnu eksploataciju, bili su boksitni rudnici u Hercegovini. Upravo zbog toga ih je nacistička Njemačka prisvojila, iako su se nalazili duboko na teritoriji pod talijanskom okupacionom upravom.¹⁸

Koristeći nemoć talijanskih oružanih snaga da osiguraju nesmetanu eksploataciju boksitnih rudnika, nacistička Njemačka je, u proljeće i ljeto 1943. godine, potpuno preuzela okupaciono područje svog dojučerašnjeg saveznika. Otuda je mobilizacijsko i operativno područje 29. udarne divizije NOVJ, od početka do kraja, nominalno potpadalo pod njemačku okupacionu upravu.

Kao i u najvećem dijelu zemlje na ovom prostoru, njemačku okupacionu upravu su ostvarivali vojnoupravni organi Odjeljenja ratne uprave (Kriegsverwaltungsabteillung) Komande kopnene vojske (Oberkommando des Heeres). Upravo u vrijeme uspostavljanja ovih organa u Hercegovini, čitavo njemačko okupaciono područje u Jugoslaviji prekriveno je — ovim organima paralelnom mrežom njemačke SS-policijske uprave. Premda je njihova opšta tendencija bila da istisnu sve ostale državne organe i tako postanu univerzalni i neposredni gospodari i u samom Rajhu i na okupiranim teritorijama Evrope, oni, na mo-bilizacijskom i operativnom području Hercegovačke divizije, nisu dostigli nivo izgrađenosti ni kao u drugim krajevima Bosne i Hercegovine i Jugoslavije. Inače, njemačka okupaciona uprava na srpskohrvatskom jezičkom području, posebno je insistirala na nadzornom karakteru svoje vlasti (Aufsichstungsverwaltung), pa je malobrojnost aparata i organa nadoknađivala angažovanjem višestruko isprepletene mreže organa obavještajnih i kontraobavještajnih službi, prije svega Abvera i Službe bezbjednosti. U tome joj je pomagao brojni kolaboracionistički aparat koji se u Hercegovini, južnoj Dalmaciji i susjednim dijelovima Bosne sastojao od organa vlade takozvane Nezavisne Države Hrvatske, a u graničnim dijelovima Crne Gore — od organa »Privremene narodne uprave Crne Gore«. Na znatnom dijelu divizijskog operativnog područja, kolaboracionistički organi vlasti četnika Draže Mihailovića bili su autonomni u odnosu na dvije prvoimenovane mreže i, u stvarima uprave, neposredno bili vezani za organe njemačke okupacione vlasti.¹⁹

Najviša njemačka okupaciona ustanova, stacionirana na mobilizacijskom području divizije i nadležna za gotovo čitavo njeno operativno područje, bila je 1035. oblasna vojnoupravna komanda (Feldkommandantur 1035) sa sjedištem u Mostaru. Za neposredan nadzor nad radom kolaboracionističkih organa vlasti imala je dvije »komande garnizona« (Platzkommandanatur), u Mostaru i Dubrovniku, sa ulogom okružnih vojnoupravnih komandi (Kreisskommandantur). Po ostalim garnizonima Hercegovine i južne Dalmacije postojale su trupne komande mjesta (Ortskommandantur). Južni dio istočne Bosne, koji je duže vremena pripadao operativnom području Divizije, bio je u nadležnosti njemačke 1034. oblasne vojnoupravne komande (Feldkommandantur 1034) u Sarajevu, a zapadni dijelovi nikšićkog sreza, kao i istočni dio Konavala sa Grudom, te Igalo sa bližom okolinom (ali samo do maja 1944. godine i kao dio »zasebne adminis trativne jedinice Boke Kotorske«) Vojnoupravnoj komandi Crne Gore (Militärbefehlshaber Monte Negro). Njenu ulogu je vršila 1041. samostalna oblasna vojnoupravna komanda (Selbstständige Feld kommandantur 1041) u Cetinju, na čelu sa generalom Kajperom. Bila je to komanda ranga divizije, sa stotinjak oficira, podoficira, vojnih službenika i vojnika. Sastojala se od Komandnog štaba i upravne grupe, a imala je Ratni sud, Vojni zatvor Vod vojne policije.²⁰

U jesen 1944. godine 1035. oblasna vojnoupravna komanda u Mostaru je rasformirana, a preostali dio neoslobođene teritorije priključen 1034. oblasnoj vojnoupravnoj komandi u Sarajevu, na čijem čelu se tada nalazio general Gajger. Upravne funkcije ove komande u to doba već su bile uveliko odumrle, pa se njen zadatak sveo na rukovođenje neposrednom odbranom šireg rejona Sarajeva, a potom i samog Grada.

Dvadesetog maja 1944. godine bliži obalski pojas odbrambene zone njemačkog 5. SS brdskog korpusa proglašen je zonom u kojoj se vode vojne operacije ((Operationsgebiet »Neretva«), koja je, pored Hercegovine, zahvatila južnu i srednju Dalmaciju. Na tom području cjelokupna vlast prešla je u ruke komandanta 5. SS korpusa, pa su mu, u svakom pogledu, bile potčinjene sve okupacione i kolaboracionističke vlasti zone. U tom cilju, za lakše rukovođenje kolaboracionističkim organima u sve tri velike župe, Komandi korpusa je pridodat domobranski general Begić. Tako je. godinu dana prije kraja rata, uticaj vlade NDH na ovo područje bio praktično gotovo eliminisan. Sličnu ulogu u ovom pogledu imali su i delegati četničke Vrhovne komande pri 5. SS korpusu Todor i Vukašin Perović.²¹)

Mreža vojne obavještajne i kontraobavještajne službe (Abvera) uspostavljena je još 1941. godine, kada je u Mostaru, u okviru Uprave boksitnih rudnika, oformljena prva Ispostava ove službe, potčinjena, inače, isturenom Abver-oficiru u Sarajevu. U toku 1943. godine ona je upotpunjena obavještajnim punktovima (Meldekopf) u Dubrovniku i Trebinju, koji su imali svoje povjerenike u mnogim kolaboracionističkim organima, ustanovama, jedinicama i komandama. Aprila mjeseca u Mostaru je obrazovan vojnoobavještajni frontovski organ ove službe Abvertrup 174, koji je, pored agenturnog osmatranja eventualnih priprema za invaziju iz južne Italije na frontu 5. SS korpusa, imao zadatak da utvrdi i eventualnu saradnju u tome jedinica NOVJ. Njegovi obavještajni punktovi bili su u Dubrovniku, Kotoru i, jedno vrijeme, u Splitu. Inače, agenturno izviđanje protiv jedinica NOVJ na ovom području bilo je u nadležnosti Abvertrupa 126, iz Sarajeva dok je, za slučaj napuštanja teritorije, pripremana rezervna mreža (R-Netz), kojom je u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori trebalo da rukovodi Abvertrup 129, sa sjedištem u Zagrebu.²²

U policijskom pogledu mobilizacijsko područje Divizije, gotovo i operativno u cjelini, bilo je u nadležnosti Komande 2. SS i policijske oblasti u Sarajevu na čijem čelu se nalazio SS-pukovnik From (Fromm). U njenom sastavu se nalazio 2. operativni odred njemačke policije i službe bezbjednosti sa više ispostava, od kojih i jedna u Mostaru, sa ogrankom u Dubrovniku. Jezgro ovog odreda činili su Služba bezbjednosti (SD) i Gestapo (Geheime Staatspolizei), nadležni za istrage, sasluša-vanja i egzekuciju bez sudskih odluka, zbog čega je i njegova Ispostava u Mostaru (Aussenstelle Mostar), smještena u vladičinoj kući, imala više zatvora (u Konaku, i u Šantića kući), a služila se i njemačkim vojnim i zatvorima ustaške policije. Kao i Abver, Služba bezbjednosti je mobilizacijsko i operativno područje Divizije prekrila obavještajnim punktovima i agentima — povjerenicima. Komanda policije poretka (Ordnungspolizei) ove oblasti trebalo je, na mobilizacijskom i operativnom području Divizije, da obrazuje dvije žandarmerijske kapetanije, sa komandama srezova i posadama žandarmerijskih stanica, ali se, zbog nedostatka snaga, od toga odustalo. Granični dijelovi Crne Gore u ovom pogledu potpadali su pod nadležnost njemačke Policijske direkcije za Crnu Goru u Cetinju, odnosno njene SS i policijske oblasti u Podgorici (Titogradu), ali su njihovi pipci jedva dopirali do tog — za njih perifernog regiona.²³

Od ostalih okupacionih organa treba pomenuti njemačke konzulate u Sarajevu i Dubrovniku, koji su se, takođe, bavili obavještajnom aktivnošću. Za njih su bili vezani i brojni organi ostalih ministarstava Trećeg Raj ha, specijalnog opunomoćenika Ministarstva za naoružanje i municiju Trećeg Raj ha za boksit, upisna mjesta za vrbovanje radne snage za Njemačku, opunomoćenike njemačkog Vojnoprivrednog štaba za NDH, koji su rukovodili eksploatacijom boksita, duhana, drveta i nekoliko pogona, prije svega za proizvodnju cigareta, uglja i platna. Uspostavljeni su također: mjesno rukovodstvo Zagranične organizacije NSDAP, lučke kapetanije i ispostave, organi za nadzor i održavanje stacionarnih veza i, na kraju, poluvojna organizacija Todt, koja je obezbjeđivala eksploataciju i prevoz boksitne rude, te izvodila obimne radove na utvrđivanju jadranske obale i, kasnije, »zelene linije«. Poslovala je na bazi inžinjeringa i, pored vlastite glomazne građevinske operative i prevoznog parka, angažo-vala veoma veliki broj, mahom prisilno mobilisanih fizičkih radnika, djelomično smještenih u posebno izgrađenim privremenim logorima u Listići, Zitomisliću, na Domanovićima, i si.²⁴

Najviši organi kolaboracionističke vlasti Nezavisne Države Hrvatske nalazili su se u Dubrovniku i Mostaru, pod nazivima Velika župa Dubrava i Velika župa Hum. Velika župa Dubrava obuhvatila je srezove Dubrovnik, Trebinje, Ljubinje, (Ravno), Bileću, Gacko, Nevesinje i Stolac, a župa Hum srezove Mostar, Konjic, Ljubuški, Metković, Makarsku i Čapljinu. Mostar i Dubrovnik imali su zasebnu gradsku upravu, gradsko poglavarstvo, dok je njihova okolina imala odgovarajuću sresku upravu — ukupno 14 srezova preimenovanih u kotarske oblasti (s tim što je ispostava u Posušju osamostaljena, a kotarska oblast iz Ljubinja prenesena u Ravno). Kotarska oblast u Bileći nije postojala a, sa oslobođenjem njihovih sjedišta, prestajale su funkcionisati i ostale.²⁵

U sjedištima Velikih župa u Dubrovniku i Mostaru postojala su uz to i Ravnateljstva javne sigurnosti, kao i izvršni policijski organi, sa po stotinjak redara (policajaca) i agenata. Kičmu političkog sistema činila su dva ustaška stožera, čija se nadležnost poklapala sa teritorij ama velikih župa. U većini srezova postojali su ustaški logori, a najviše u polovini opština — ustaški tabori. Tamo gdje je bilo uslova obrazovali su ustašku miliciju, formiranu u ustaške pripremne bojne (bataljone). Najmasovniji izvršni organ vlasti NDH bilo je oružništvo (žandarmerija). U Mostaru se nalazilo Zapovjedništvo 6. oružničke pukovnije, sa vodovima po srezovima koji su, na operativnom području Divizije, bili objedinjeni u krila (čete) u Dubrovniku i Mostaru. Zadržavajući naslijeđenu organizaciju iz kraljevine Jugoslavije, oružništvo je bilo raspoređeno po postajama, ukoliko ove već nisu bile zahvaćene oslobođenom teritorijom. Vojnoteritori-jalni organi NDH na ovom području bila su popunidbena zapovjedništva u Mostaru i Dubrovniku, sa vojnim (popunidbenim) odsjecima po srezovima.²⁶⁾

Kolaboracionistička mreža vlasti četničke organizacije Draže Mihailovića nominalno se protezala na čitavo mobilizacijsko i operativno područje Divizije. Četnička Hercegovačka vojna vlast, sa sjedištem kod Trebinja, objedinjavala je vojno teritorijalnu i civilnu vlast. Ova Vojna oblast, na čijem čelu se nalazio žandarmerijski major Černe, bila je potčinjena četničkoj Komandi operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine, a zahvatala je još i teritoriju Boke Kotorske i Dubrovačkog primorja. Po srezovima su postojale četničke komande srezova, a po opštinama komande opština. Nadležnost četničkih komandi srezova, koje su istovremeno bile organi veze sa njemačkim komandama mjesta (sem Bileće), rijetko se protezala na čitav neoslobođeni dio sreza, jer su ga morali dijeliti sa odgovarajućom kotarskom oblasti NDH. Pored toga, oformljene su samo u Gacku, Nevesinju, Konjicu, Mostaru, Stocu, Ljubinju, Bileći, Trebinju, Dubrovniku i Metkoviću. Izvršni organ je i ovdje bila žandarmerija, razmještena po žandarmerijskim stanicama a po srezovima objedinjena u vodove. Četnička vojnoteritorijalna organizacija još se oslanjala na teritorijalne vojne jedinice, formirane po opštinama u posadne i zaprečne bataljone, a ovi u čete. Sve ove žandarmerijske, posadne i zaprečne četničke jedinice objedinjavao je komandant sreza, a ovaj je bio potčinjen komandantu vojne oblasti i odgovarajuće operativne brigade. Shodno odlukama četničkog kongresa u selu Ba iz januara 1944. godine, i u Hercegovini su (sa zakašnjenjem) formirani nacionalni komiteti po srezovima; njih je objedinjavao Nacionalni komitet za Hercegovinu i Boku kotarsku.²⁷

Kad su njemačke trupe preuzele okupaciju Crne Gore, u septembru 1943. godine, u skladu sa osnovama Nojbaherove politike o okupljanju antikomunističkih snaga na Balkanu, u Crnoj Gori je obrazovana Privremena narodna uprava na Cetinju od »bjelaša« i »zelenaša«, kao najviši kolaboracionistički organ vlasti. Njene oružane snage su bili nacionalna žandarmerija i četnici.²⁸^ Na crnogorskom dijelu operativnog područja Divizije povremeno se pojavljivala jedna četa nacionalne žandarmerije Nikšićkog bataljona i — jedna četnička brigada.

Ukupno uzeto, njemačka okupaciona uprava na mobilizacijskom i operativnom području Divizije, uprkos angažovanja ovako brojnih organa i uprkos još brojnijeg aparata triju kolaboracionističkih formacija, koji su se, uz to, mjestimično i preklapali, nije bila dograđena. Na to je, prije svega, uticala nestabilnost okupacione vlasti u Hercegovini i susjednim joj krajevima u toku čitavog narodnooslobodilačkog rata. U vrijeme vođenja krupnijih operacija NOV i POJ na ovom području, ona je, kao i prethodna talijanska (a naročito sve kolaboracionističke), više puta temeljito bila potresena i, u znatnoj mjeri, dezorganizovana. Sa razvojem narodnooslobodilačkog pokreta i narodnooslobodilačke borbe sa značajnog dijela divizijskog područja ona je bila potpuno eliminisana, a u potpunosti se nije ostvarivala ni u najgušće posjednutim garnizonima.

Dezorganizovanost i međusobna sukobljenost kolaboracionističkih aparata, pa i međusobno rivalstvo raznih njegovih vidova iste formacije, još više je umanjivalo njenu efikasnost, pa je ostvarivanje okupacione vlasti zavisilo isključivo od neposrednog prisustva, prije svega njemačkih oružanih snaga, kao vojnog obezbjeđenja te vlasti.

U proljeće 1944. godine, obrazovanjem operativne zone »Neretva«, cjelokupna vlast je objedinjena u rukama trupnih starešina, da bi, u jesen iste godine, posebni organi njemačke okupacione uprave bili i praktično ukinuti. I jedno i drugo je bilo rezultat razvoja narodnooslobodilačke borbe. Narodnooslobodilačka borba svela je teritoriju koje su okupacione trupe uopšte mogle kontrolisati na manje od jedne trećine mobilizacijskog i operativnog područja Divizije, tako da je slobodna Hercegovina početak proljeća 1945. godine dočekala bez i jednog okupacionog vojnika.

Struktura NOP-a i stepen ostvarivanja narodne vlasti na mobilizacijskom i operativnom području Divizije

U vrijeme njenog formiranja, narodnooslobodilački pokret na mobilizacijskom i operativnom području 29. divizije bio je u snažnom usponu. Njegova organizaciona povezanost, međutim, znatno je zaostajala za ugledom i uticajem u širokim narodnim masama. Sve što je izneseno u prethodnim dijelovima ove glave pretežno se negativno odražavalo na tu povezanost. Najteže posljedice imalo je to što su, u prethodmh šenaest mjeseci, Hercegovinom protutnjale tri najkrupnije neprijateljske ofanzive, te teror okupatora i njegovih saradnika, koji je u tim ofanzivama sprovođen. Najznačajnija od njih je to što se, s obzirom na radikalno mijenjanje uslova, moralo više puta mijenjati težište osnovnih oblika borbe: od otvorene djelatnosti na stabilizovanoj slobodnoj teritoriji (u proljeće 1942. godine, pa i u zimu i proljeće 1943. godine), do svođenja te aktivnosti u prelaznim periodima na duboko zakonspirisane i dosta malobrojne akcije i aktiviste.

Tako je period povratka 10. hercegovačke udarne brigade i, posebno njenog prerastanja u 29. diviziju, bio ujedno i period obnove i organizacionog povezivanja svih organizacija narodnooslobodilačkog pokreta u Hercegovini. Za razliku od prethodnih perioda i od razmaha oružane borbe, osnovna karakteristika ovog perioda je da se narodnooslobodilački pokret u Hercegovini daleko ravnomernije razvija i rasprostire u svim sredinama. Sada, manje ili više, ipak ukorenjen kod sva tri naroda, Narodnooslobodilački pokret ima osnovno uporište u stanovništvu, pa njegove organizacije postepeno zahvataju gotovo sva naselja i na neoslobođenoj teritoriji. Slobodne teritorije, uglavnom periferno raspoređene, bile su im i značajan oslonac i podstrek. Na tim slobodnim teritorij ama obično su boravili sreska i okružna rukovodstva sa svojim organima i tehnikom. U slučaju potrebe, sklanjanje kadrova, eksponiranih u radu za NOP, sada je daleko lakše, pa i veze tako lakše funkcionišu. Višegodišnje iskustvo je nalagalo da se takva mreža mora i može održavati pod svim uslovima, bez obzira na gustinu okupacije, i na pritisak okupacione vlasti, terora i ograničenja koja ona nameće.

Naravno, organizacija je bila razuđenija, a mreža organizacija potpunija, na centralnoj slobodnoj teritoriji, koju je stvorila i održavala glavnina 29. udarne divizije. Ona je, uz to, imala i čvršći oslonac na slobodnu teritoriju u susjednoj Crnoj Gori.

Sve ovo je, u vezi sa opštim poletom narodnooslobodilačkog pokreta u Jugoslaviji i, posebno u čitavoj Bosni i Hercegovini, doprinijelo sazrijevanju uslova za njegovo konstituisanje u državu; to je izvršeno na zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu, 29. novembra 1943. godine. Tu je proglašena Demokratska Federativna Republika Jugoslavija, a dobila je i svoju prvu vladu — Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije.

Pored najrasprostranjenije slobodne teritorije, koju je stvorila i održavala 29. divizija sa centrom u Gacku, treba pomenuti onu u Konjičkoj župi i Planini, koju je održavao Mostarski bataljon, kao i u dolinama Neretvice i Rame sa centrom u Prozoru — koju je održavao Ramski NOP odred. Takve su i one u rejonu Vira kod Posušja i Bijače kod Ljubuškog. Nasuprot tome, u južnoj Hercegovini se duboko, u samom rasporedu jakih okupacionih garnizona, prostirala slobodna teritorija Južnohercegovačkog NOP odreda. Ona, istina, nije bila jedinstvena, ali se, zato, čvrsto oslanjala na nekoliko kompaktnih rejona, u kojima se NOP ranije učvrstio (G. Hrasno, Popovo polje, Šuma, Brda, Dubrave). Ova slobodna teritorija je pružala oslonac organizacijama NOP-a u trebinjskom, ljubinjskom, stolačkom i čapljinskom srezu.

Bosna i Hercegovina su se konstituisale u samostalnu državnu cjelinu, kao federalna jedinica Demokratske Federativne Jugoslavije. A to je učinjeno na prvom zasjedanju Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine — ZAVNOBiH-a u Mrkonjić-Gradu, 25. novembra 1943. godine. Na zasjedanje tog prvog, istinskog i svenarodnog parlamenta Bosne i Hercegovine, iz Gacka je 15. novembra 1943. godine krenula, za ratne uslove veoma brojna delegacija, koja je i ZAVNOBiH i AVNOJ obavijestila o uspjesima i dostignućima narodnooslobodilačke borbe u Oblasti. Konstatujući snažan razmah oružane borbe u svim krajevima Hercegovine, Delegacija je ZAVNOBiH i AVNOJ obavijestila da je, uprkos- brojnim iskušenjima, ostvareno zajedništvo sva tri naroda i — u borbi za zajedničku i stvarnu slobodu — iskovano bratstvo i jedinstvo Srba, Muslimana i Hrvata Hercegovine. Među najznačajnije rezultate tog uspona svakako spada obrazovanje 29. udarne divizije, kao jedne od sedam* takvih krupnih (operativno-taktičkih) vojnih formacija, oformljenih u Bosni i Hercegovini do tog vremena.

*) Ostalih šest divizija bile su: 17. i 27. u sastavu 3. udarnog korpusa u istočnoj, 4, 10. i 11. u sastavu 5. udarnog korpusa u zapadnoj Bosni, te 5. udarna divizija pod neposrednom komandom "Vrhovnog štaba NOV i POJ u Sandžaku i jugoistočnoj Bosni.

Na istorijskom činu stvaranja državnosti Bosne i Hercegovine, 247 delegata iz čitave Bosne i Hercegovine jednodušno je konstatovalo da je Bosna i Hercegovina podjednako i srpska i hrvatska i muslimanska. Iz Hercegovine su delegirani: Fazlija Alikalfić, inžinjer iz Mostara, Dušan Brstina,** radiotelegrafista iz Nevesinja, Janko Bjelica, inžinjer iz Bileće, Simo Babić, inžinjer iz Trebinja, Nijaz Begtašević, radnik iz Konjica, Halid Čomić, težak iz Fatnice kod Bileće, Nikola Draganić, težak iz Boraka kod Konjica, Kosta Grubačić, profesor iz Baljaka kod Bileće, Dušan Grk, težak iz Dabra kod Stoca, Avdo Humo, književnik iz Mostara, Rade Hamović, oficir iz Stoca, Ivić Bubaš, radnik iz Mostara, Husnija Kurt, direktor gimnazije iz Mostara, Lazar Kovačević, težak iz Gacka, Čedo Kapor, radnik iz Trebinja, Savo Medan, radnik iz Mostara, Joksim Mrković, šumar iz Nevesinja, Novak Mastilović, sveštenik iz Gacka, Vaso Miskin, radnik iz Mostara, Omer Maksumić, vjeroučitelj iz Konjica, Milan Mićević,***) težak iz Konjica, Mato Markotić, radnik iz Ljubuškog, Halid Mesihović, radnik iz Ljubuškog, Salko Nazečić, profesor iz Mostara, Maksim Ninčić, težak iz Nevesinja, Omer Osmić, težak iz Prozora, Đoko Pašajlić, radnik iz Lukavca kod Nevesinja, Lazo Pribišić, težak iz Dračeva kod Ljubinja, Simo Radić, težak iz Žrvnja kod Ljubinja, Božo Slavić, težak iz Veličina kod Ljubinja, Obren Starović, činovnik iz Samobora kod Gacka, Vlado Šegrt, težak iz Lastve kod Trebinja, Ibrahim Šator, tehničar iz Dubrava kod Stoca, Slobodan Šakota, student iz Čapljine, Nenad Vasić, pravnik iz Mostara i Božo Vukoje, težak iz Pađena kod Bileće.

**) Delegati čija su imena ispisana kurzivom su kao delegati ZAVNOBiH-a, izabrani i za članove AVNOJ-a.

***) Komandant Mostarskog NOP odreda. Ubili ga četnici u Grušči 25. IV 1944. godine, kao bolesnika od tifusa.

Za članove ZAVNOBiH-a, odnosno poslanike Skupštine Bosne i Hercegovine, kasnije su izabrani još dr. Drago Ljubibratić, advokat iz Trebinja, Hasan Rebac, publicista iz Mostara, dr. Cvitan Spužević, advokat iz Mostara, Šimun Praljak iz Čapljine, Todor Kruševac, publicista iz Trebinja, Niko Miličević, iz Mostara, Božo Barbarić, iz s. Čerin kod Mostara, Stipe Ramljak, pravnik iz Posušja, Mehmed Zubčević iz Trebinja, Radovan Papić, učitelj iz Bileće, Jakov Šunjić, inžinjer iz Mostara, Meho Pirolić, radnik iz Prozora, Salko Fejić, student iz Mostara i dr. Božo Knežić iz Mostara. Pored toga, kao delegati Tuzle, Sarajeva i Gradačca članovi ZAVNOBiH-a su bili: Mevla Jakupović Priganica, radnica iz Bileće, dr. Vlado Jokanović, advokat iz Bileće i dr. Edhem Čamo, veterinar iz Trebinja, dok su Olga Marasović, pravnik iz Bijeljine i Ibro Čengić, radnik iz Sarajeva, za članove ZAVNOBiH-a birani kao delegati Narodnooslobodilačke skupštine Hercegovine.²⁹

Istim putem i pod sličnim okolnostima, u prvoj polovini decembra, Delegacija se vratila u Hercegovinu, samo što Gacko više nije slobodno. Zbog toga je konstituisanje Privremenog oblasnog narodnooslobodilačkog odbora za Hercegovinu obavljeno 20. decembra 1943. godine u selu Dramešini kod Gacka. Odbor je imao 26 članova. Njegov Izvršni odbor sačinjavalo je sedam članova: Novak Mastilović (predsjednik), Janko Bjelica (1. potpredsjednik), Marko Zirojević (2. potpredsjednik) Salko Nazečić, Drago Ljubibratić, Vaso Miskin, i Simo Babić (sekretar).

Ostali članovi (koji su činili plenum) bili su:, Božo Vukoje, Alija Latifić, Tomo Anđić, Lazar Kovačević, Joksim Mrković. Omer Maksumić, Obren Starović, Salko Mrgan, Lazo Pribišić, Kosto Grubačić, Dušan Grk, Husnija Kurt, Nikola Draganić, Đoko Pašajlić, Simo Radić i Halid Čomić. Istina, još u novembru pripremala se Oblasna skupština. Međutim, potreba blagovremenog stizanja Delegacije u Mrkonjić i krupne neprijateljeve operacije u zimu 1943/44. godine, omeli su predviđenu demokratsku proceduru i održavanje Oblasne skupštine.³⁰

Do ovog vremena mreža narodnooslobodilačkih odbora u Hercegovini još nije bila naročito razvijena. Bila su oformljena 3 sreska, 3 sreska inicijativna, 2 gradska (onaj u Mostaru imao je i nekoliko kvartovskih NOO), 17 opštinskih i oko 200 seoskih narodnooslobodilačkih odbora.³¹ Među njima je znatan broj djelovao ilegalno. Narodnooslobodilački odbori su, u prvom redu, bili borbeni organi Pokreta. Sa formiranjem Oblasnog (privremenog) NOO za Hercegovinu, njihova aktivnost je sve više povezivana, bolje usmjeravana i diferencirana po sektorima. U proljeće 1944. godine Privremeni oblasni narodnooslobodilački odbor za Hercegovinu već je rukovodio sa 797 seoskih, 16 opštinskih i 6 sreskih NOO,³²) dok je još oko 100 bilo vezano za Okružni NOO za Prozor, Sreski NOO Imotski i Okružno povjereništvo KPJ za zapadnu Hercegovinu.

Sektori rada i zadaci narodnooslobodilačkih odbora bili su se znatno usložili, ali je osnovni problem i dalje bio — obrada zemlje i ishrana vojske i naroda, O tom je i hercegovačka delegacija izvijestila ZAVNOBiH na njegovom II zasjedanju u Sanskom Mostu, pa je ovaj, uskoro, intervenisao sa prvom novčanom dotacijom od 5 miliona kuna.³³ Koliko je izdržavanje vojske bio težak i složen problem vidi se iz činjenice da je ishrana jedinica 29. divizije u dosta dugom periodu padala na teret desetak opština stabilizovane centralne slobodne teritorije, na kojima je živjelo svega nekoliko desetina hiljada stanovnika i gdje je, do ljeta 1944. godine, stočni fond bio gotovo uništen. Tako je samo devet opština (Bileća — 3, Stolac — 2, Nevesinje — 2, Ljubinje i Gacko po 1) do 1. maja 1944. godine za jedinice 29. divizije, između ostalog, dalo 107 vagona mesa, 106 vagona žita i 85 vagona povrća. Privremeni oblasni NO odbor je zbog toga preduzeo niz mjera, među kojima su bili smanjenje dnevnih obroka za jedinice, obrazovanje radnih četa i vodova, te davanje neobrađene zemlje u napolicu. Od juna 1944. godine razrez potrebnih sredstava za ishranu i zbrinjavanje jedinica 29. divizije vršen je svakog mjeseca, na posebnim konferencijama (nazvana ekonomska savjetovanja) svih sreskih NO odbora i zainteresovanih faktora.³⁴ Ova praksa uspješno je nastavljena i kasnije, kada je slobodna teritorija, u jesen 1944. godine, proširena, odnosno kada je čitava Hercegovina oslobođena.

Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a u Sanskom Mostu, od 30. juna do 2. jula 1944. godine, svojim konstituisanjem u zakonodavno i izvršno tijelo Federalne Bosne i Hercegovine, svojom Deklaracijom o pravima građana Bosne i Hercegovine i konkretnim odlukama o daljoj izgradnji i organizaciji narodne vlasti, o obnovi privrede i društvenog života na oslobođenim teritorij ama dalo je značajan podstrek razvoju organa vlasti i u Hercegovini. Delegacija se sa ovog zasjedanja vratila i sa značajnim iskustvima, stečenim na centralnoj slobodnoj teritoriji u zapadnoj Bosni.³⁵

Po njenom povratku, počelo se s pripremama oblasne skupštine i sistematskom sprovođenju demokratskih izbora za seoske i opštinske NO odbore; na njima su, istovremeno, birani delegati za sreske, okružne skupštine i oblasnu skupštinu. Na svojoj sjednici od 25. jula 1944. godine Odbor je odlučio da svi članovi AVNOJ-a i ZAVNOBIH-a, koji se nalaze na radu u Hercegovini, budu istovremeno i članovi Oblasnog narodnooslobodilačkog odbora za Hercegovinu, čime je Odbor kadrovski i politički ojačan, što je njegov uticaj u masama znatno uvećalo.³⁶

Mjesec dana kasnije, u konačno oslobođenom Gacku, 17. i 18. septembra 1944. godine održana je oblasna konferencija na kojoj je učestvovalo 236 delegata iz svih krajeva Hercegovine. Konferencija je izabrala Narodnooslobodilačku skupštinu Hercegovine, i Oblasni narodnooslobodilački odbor za Hercegovinu, kao izvršni organ Skupštine.

U nedjelju 17. septembra održan je samo svečani dio i konstituisana radna tijela Konferencije, poslije čega je, pred spaljenim hotelom na trgu, održan narodni zbor kome je prisustvovalo oko 4.500 ljudi. Bio je to do tada najveći manifestacioni i borbeni zbor naroda Hercegovine, koji je ovdje, u slobodno Gacko, došao sa zastavama i pjesmom i iz udaljenih krajeva. Na zboru se pojavilo čak trinaest govornika, a završen je čitanjem pozdravnih telegrama maršalu Titu, CK KPJ, AVNOJ-u i ZAVNOBiH-u, te opštim narodnim veseljem.

Sutradan je konferencija saslušala referat »Naša borba — naše tekovine« i Izvještaj Privremenog oblasnog NOO, te, poslije iscrpne diskusije većeg broja delegata, prihvatila i odobrila. Na kraju je izabrana Skupština od 82 člana. Rezolucijom, koju je usvojila Skupština je posebno pozdravila odluke ZAVNOBiH-a, »nosioca bosanskohercegovačke državnosti« i njegovu Deklaraciju o pravima građana BiH. Pored 37 vijećnika ZAVNOBiH-a za članove Skupštine na Konferenciji je izabrano još 45 članova Skupštine. To su: Olga Marasović, Ibro Čengić, Radovan Papić, Vlado Vujović, Petar Milidragović, Petar Babić, Jovo Vujinović, Risto Gaćinović, Milinko Okiljević, Jovan Ratković, Tahir Hadžović, Mladen Knežević, Lutvo Džubur, Slobodan Vuković, Vojo Colović, Zora Ivković, Marko Zirojević, Hido Bašagić, Brano Kovačević, Ilija Kukić, Stevo Mi-ćević, Safet Alagić, Sabit Delalić, Ljubo Miljanović, Todo Kurtović, Slavko Morić, Milan Mičeta, Rinda Domazet, Danilo Komnenović, Salko Mrgan, Luka Kurilić, Ahmed Dedović, Milenko Šotra, Pero Jelčić, Salko Fejić, Manojlo Ćabak, Enver Cemalović, Lujza Colajević, Franc Novak, Martin Ćule, Osman Đikić, Dušan Šakota, Đorđe Draško, Slobodan Braco Erceg, Jure Galić, Frane Primorac i Džemo Muninagić.³⁷

Za predsjednika Oblasnog NO odbora Hercegovine izabran je Novak Mastilović, član Prezidijuma*) ZAVNOBiH-a i član AVNOJ-a. Za članove Oblasnog NO odbora izabrani su: Husnija Kurt, Čedo Kapor, Radovan Papić, Vaso Miskin, Salko Nazečić, Olga Marasović i Milenko Šotra.^s8)Dok su u vrijeme održavanja Skupštine od 52 opštine u Hercegovini opštinski NO odbori bili konstituisani samo u 18 njih³⁹ oslobođenjem gradova u južnoj Hercegovini, jedva mjesec dana poslije nje, mreža demokratski izabranih narodnooslobodilačkih odbora prekrivala je znatno veći dio oblasti. U osam od deset srezova Hercegovine funkcionisali su narodnooslobodilački odbori u svakom selu i u svakoj opštini, a pored Gradskog NO odbora u Mostaru, obrazovani su i sreski NO odbori za Konjic i okolinu Mostara (Mostar-Kotlina), čija područja još nisu bila oslobođena. U međuvremenu, radi bolje povezanosti, formirana su i tri okružna NO odbora: za južnu Hercegovinu (Trebinje, Ljubinje i Stolac), za sjevernu Hercegovinu (Bileća, Gacko i Nevesinje) i za zapadnu Hercegovinu (Ljubuški, Čapljina i, nešto kasnije, obrazovani srez Posušje) povezani direktno za Oblasni NO odbor.

*) Članovi Prezidijuma iz Hercegovine su još bili: Avdo Humo, prvi potpredsjednik. (I, II, III zasedanja), Vlado Šegrt (I i II), Rade Hamović (I, II), Husnija Kurt (I, II, III), Todor Kruševac (III) i Vaso Miskin (III).

To je bio rezultat značajnih promjena u odnosu snaga u Hercegovini. Za kratko vrijeme snage 29. divizije su udvostručene, mobilisano je novih pet hiljada boraca, a u Hercegovini su prispjele jedinice 9. udarne (dalmatinske) divizije, 1. tenkovske brigade i Artiljerijskog motorizovanog diviziona NOVJ. Ishrana i zbrinjavanje ovako brojnih jedinica NOVJ, zbog takvog povećanja, i dalje je bila najteži problem narodne vlasti. Samo u novembru i decembru 1944. u Dalmaciju gdje je nestašica bila jako izražena je poslano oko 30 vagona hrane, iako je 40% stanovništva već na početku posljednje ratne zime gladovalo.⁴⁰^ Organizacija vlasti se bila usložila, sektori rada razgranali, a zadaci umnogostručili. Težište napora se prenijelo na organizaciju i obnovu ratnim razaranjima gotovo uništenog privrednog života i saobraćaja, kako bi se sve snage usmjerile za što brže okončanje rata i definitivno oslobođenje čitave zemlje. Parola »Sve za front — svi na front« bila je osnovna vodilja svih napora, pa ni rezultati uskoro nisu izostali. Već u februaru 1945. godine oslobođen je glavni grad Hercegovine, a početkom marta i čitava Hercegovina. To je Oblasnom narodnooslobodilačkom odboru za Hercegovinu omogućilo da u posljednje napore za oslobođenje zemlje uključi cjelokupne ljudske i materijalne potencijale Oblasti, te da, još u toku rata, obnovi osnovne tokove privrednog i društvenog života.⁴¹

U okviru reorganizacije državne uprave u Bosni i Hercegovini, nametnulo se pitanje ukidanja okružnih narodnooslobodilačkih odbora, a iz sastava ljubuškog sreza izdvojen je srez Posušje. Temeljitije izmjene u. teritorijalnoj podjeli, predviđene Odlukom Predsjedništva ZAVNOBiH-a od 7. februara 1945.** godine, odložene su do avgusta, kada su sprovedeni — za april predviđeni — opšti izbori za sve narodnooslobodilačke odbore u Bosni i Hercegovini. Ovi izbori trebalo je da prethode III zasjedanju ZANOBiH, održanom u Sarajevu 26 — 28. aprila 1945. godine, pa je delegaciju za III zasjedanje ZAVNOBiH-a izabralo II zasjedanje Narodnooslobodilačke skupštine Hercegovine, održano u Mostaru aprila 1945. godine.

**) Odlukom predsjedništva ZAVNOBiH-a od 7. februara 1945. god. o novoj teritorijalnoj podjeli Bosne i Hercegovine.

Ü toku ljeta 1944. godine puni demokratski izbori izvršeni su u prvih desetak opština; na njima su glasali i pripadnici operativnih jedinica iz tih opština, a, pod kraj ljeta, i organizacija najvećeg broja odbora usklađena je sa odgovarajućom odlukom ZAVNOBiH-a. Od 1. jula 1944. godine i u srezovima,⁴² okruzima i Oblasti izabrane su skupštine, te od tada, s uspostavljanjem nešto redovnijih veza sa Predsjedništvom ZAVNOBiH-a, uglavnom prate sada sve intenzivniji razvoj narodne vlasti u Bosni i Hercegovini. Poseban značaj u tom pogledu imalo je uvođenje organa javne uprave⁴³, po Odluci Predsjedništva ZAVNOBiH-a od 3. septembra 1944. godine. Shodno toj odluci, u Oblasnom NO odboru, postepeno, razvilo se svih devet odjeljenja (za narodnu privredu, za narodno zdravlje i socijalno staranje, za prosvjetu, za pravosuđe, za finansije, za upravu, za ishranu, i za obnovu), koja su, djelujući po instrukcijama i na osnovu zakonskih propisa ZAVNOBiH-a, razvila vrlo živu aktivnost. Tako je bio slučaj i sa okružnim (manje) i sreskim (više) NO odborima. Paralelno s tim, razvijena je i mreža narodnih sudova, komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača, komisija za utvrđivanje ratne štete, mreža zdravstvenih i školskih ustanova, finansijska, građevinska, veterinarska, statistička i sve druge neophodne službe. Organi narodne vlasti tako su, sve više, preuzimali i one funkcije koje su u početku imali vojnoteritorijalni organi.

U januaru 1945. godine počeo je rad i na organizaciji narodne milicije.⁴⁴ Seoske straže su i dalje ostale u nadležnosti seoskih NO odbora i, po ranijem principu, sva sposobna lica, određena na seoskom sastanku, na smjenu su obezbjeđivala selo, a njihov raspored je vršio — takođe na zboru izabrani — desetar. U svakoj opštini narod je na zboru birao potreban broj milicionara. Njima je, kao i seoskim stražama, rukovodio vodnik opštinske narodne milicije, potčinjen komandiru sreske narodne milicije; komandir sreske milicije je, takođe, imao na raspolaganju određen broj milicionara. Komandir sreske narodne milicije bio je jedan od tri pomoćnika referenta za miliciju Odjeljka unutrašnjih poslova NO odbora sreza.Na sličnom principu obrazovana je i komanda narodne milicije Oblasti, dok komande narodne milicije po okruzima nisu ni obrazovane. Komanda narodne milicije oblasti obrazovala je u Mostaru i kurs kroz koji je vremenom, trebalo na smjenu da prođu svi izabrani milicionari.

Uz Brigadu narodne odbrane, 12. brigadu 29. divizije i organe zaštite naroda (OZN-e), koji su u svakom srezu imali opunomoćstvo (i prateći vod), narodna milicija je tako predstavljala značajan elemenat obezbjeđenja na čitavoj konačno oslobođenoj teritoriji Hercegovine. U tom svojstvu u posljednjim ratnim mjesecima, pa i neko vrijeme poslije rata, narodna milicija je snažno doprinijela likvidaciji prikrivenih ostataka kolaboracionističkih formacija u Hercegovini i uspostavljanju pune bezbjednosti građana i lične i društvene imovine.

Kičmu Pokreta, kao uostalom i u drugim krajevima Jugoslavije, činile su organizacije KPJ. Svakako da je, u početnom periodu, s obzirom na prevashodan značaj oružane borbe, veći broj komunista Hercegovine bio u jedinicama 29. divizije. Komunisti partizanskih odreda su partijski bili vezani za teritorijalna rukovodstva. Ni ukupan broj članova KPJ nije, prirodno, bio velik. Pored 350 članova i 126 kandidata KPJ, u operativnim jedinicama 29. divizije, krajem 1943. godine, u Hercegovini je bilo između 400 i 500 članova KPJ. Od toga je samo na području okružnih komiteta KPJ za južnu i sjevernu Hercegovinu bilo 59 seoskih partijskih povjereništava, 26 partijskih ćelija, 14 opštinskih i 6 sreskih komiteta, sa ukupno 305 članova KPJ.⁴⁵ Nema podataka o broju članova KPJ u Mostaru, na području Konjic i u zapadnoj Hercegovini. Okružni komitet za južnu Hercegovinu (sekretar Mladen Knežević, pa Todo Kurtović i članovi Jovo Grkavac, Tomo Vujović i Danilo Bilanović) obuhvatio je srezove Trebinje, Ljubinje i Stolac, a Okružni komitet KPJ za sjevernu Hercegovinu (sekretar Vlado Vujović, članovi Rajko Vukoje, Obren Starović, Brano Kovačević, Mirko Mastilović i Vojo Čolović) obuhvatio je srezove Bileću Gacko i Nevesinje. Oba okružna komiteta KPJ obrazovana su u oktobru 1943. godine. Partijskom organizacijom u Mostaru rukovodio je Mjesni komitet (sekretar Ivo Jerkić, Težak), u konjičkom srezu Sreski komitet (sekretar Ibro Šator), a u zapadnoj Hercegovini — Okružno partijsko povjereništvo (sekretar Franjo Budimir Bundi), inače obrazovana u decembru 1943. godine; sva tri rukovodstva bila su direktno vezana za Oblasni komitet KPJ.⁴⁶ Partijske organizacije, desetak ćelija u dolinama Neretvice i Rame, te u Jablanici, bile su vezane za Okružni komitet KPJ za Prozor (sekretar Meho Pirolić), a Opštinski komitet KPJ za Vir (srez Posušje) — za sreski komitet KPJ za Imotski. Tako je ostalo do 1945. godine.⁴⁷

Burni razvoj NOP-a u Hercegovini u jesen 1943. godine postavljao je i krupne zadatke čitavoj organizaciji Komunističke partije. Ona je učinila ogromne napore da idejno-politički učvrsti i dalje proširi revolucionarna dostignuća, među kojima je bilo i stvaranje Hercegovačke udarne divizije. U središtu ovakve aktivnosti dejstvovao je partijski Oblasni komitet; njega su činili: Vaso Miksin Crni (sekretar), Olga Marasović, Ferid Čengić i Slobodan Erceg Braco. Punu i neposrednu pomoć Komitetu ukazivao je Uglješa Danilović, delegat Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH.

U vrijeme kada je obnovljen Oblasni komitet SKOJ-a za Hercegovinu (sekretar Nusret Seferović, članovi Bato Mijanović i Braco Kosovac),* sem u 10. brigadi i u Mostaru, organizacije SKOJ-a su postojale u veoma malom broju mjesta. Obnavljanje organizacija i formiranje novih teklo je paralelno sa formiranjem organizacija USAOJ-a, odnosno USAOBiH-a. Obje organizacije su se brzo omasovljavale, ali je znatan broj članova upućivan u operativne jedinice, što je i doprinijelo dosta brzom prerastanju 10. brigade u Diviziju. Na sastanku Oblasnog komiteta SKOJ-a, 22. novembra 1943. godine, u Gacku konstatovano je takvo poboljšanje stanja da se ukazala potreba za obrazovanjem okružnih komiteta SKOJ-a, a formiran je i Inicijativni oblasni odbor USAOJ-a za Hercegovinu (sekretar Braco Kosovac, članovi Božo Pejović, Vlado Ivković i Rade Galeb). Čitavo ovo vrijeme u radu na obnovi omladinskih organizacija u Hercegovini pomogao je član Izvršnog odbora USAOJ-a i instruktor CK SKOJ-a, Dževad Midžić. Do tog vremena bilo je obrazovano po stotinjak aktiva SKOJ-a, odnosno odbora USAOJ-a, sa ukupno nekoliko stotina skojevaca i blizu hiljadu članova USAOJ-a. To je omogućilo i obrazovanje većine sreskih rukovodstava. Prvi okružni komitet SKOJ-a za južnu Hercegovinu sačinjavali su Omer Pašić, sekretar, Milivoje Stijačić i Bato Mijanović, članovi. Prvi Okružni komitet za sjevernu Hercegovinu sačinjavali su: Dušan Brenjo, sekretar, te Risto Vasković i Mileta Okiljević, članovi, a, nešto kasnije obrazovani Okružni komitet SKOJ-a za zapadnu Hercegovinu,⁴⁸ Jure Galić Rojak, sekretar, te Čamil Beča i Milan Knežević, članovi.

*) Umjesto Bate Mijanovića, u Oblasnom komitetu SKOJ-a sada su bili još: Milivoje Gradinac i Brano Kovačević, a kasnije i Braco Erceg, Boško Kecman, Danilo Bilanović, Vlado Ivković, Osman Đikić i dr.

Od masovnih organizacija, pored SKOJ-a i USAOJ-a, značajnu ulogu je igrala organizacija Antifašističkog fronta žena. Prvi Oblasni odbor AFŽ za Hercegovinu formiran je u toku decembra 1943. godine. Sačinjavale su ga: Olga Marasović, predsjednik, Danica Pupić, Jelena Hamović i Pirika Šiber, članovi.⁴⁹

Uporedo sa razvojem narodnooslobodilačke borbe, omasovljenjem vojnih jedinica i razgranavanjem društveno-političkih organizacija Pokreta, Partija je jačala i svoje redove. Već u proljeće 1944. godine broj članova KPJ premašio je hiljadu, a u avgustu iste godine u svim partijskim organizacijama bilo je 1.227 članova i 226 kandidata KPJ, da bi, na početku 1945. godine, premašio i dvije hiljade (Februara 1945. godine u tri okružna, osam sreskih komiteta i 29. diviziji sa pet brigada bilo je 2.044 člana i 357 kandidata KPJ). Kakav je to napredak i kolike su lične žrtve podnijeli komunisti vidi se i po tom da je kraj rata doživjelo svega 43 predratna člana KPJ.⁵⁰ Da bi savladala sve ove zadatke, mlada partijska organizacija, u kojoj su pretežnu većinu sve više činili seljaci, morala je ulagati ogromne napore na svom ideološko-političkom uzdizanju i, naročito, na političkom prosvjećivanju stanovništva. U tom cilju održano je više desetina partijskih kurseva, svaka prilika je korištena za održavanje analfabetskih tečajeva, za priredbe, seoske i četne konferencije i zborove, na kojima se objašnjavala i platforma NOP-a, a ljudi mobilisani za izvršavanje dnevnih zadataka i si. Koristeći sve mogućnosti, Agitprop Oblasnog komiteta od 31. maja 1944. godine izdavao je »Hercegovački vjesnik«, koji je, kasnije, nastavio da izlazi kao organ NOF-a Hercegovine »Sloboda«.

Dvanaestog marta 1944. godine u Fatnici je održana Oblasna konferencija SKOJ-a. Na njoj je konstatovano da u Hercegovini (bez Mostara,* Prozora, Jablanice, Ostrošca i Posušja) ima 195 aktiva SKOJ-a sa 1.287 članova, od čega u 29. diviziji 60 aktiva sa 656 skojevaca. Idućeg mjeseca, na II kongres USAOJ-a (održan 2. maja 1944), u Drvar je krenula hercegovačka delegacija od 36 omladinaca, koja je na Kongresu preuzela obavezu da u Hercegovini formira i posebnu Omladinsku brigadu. Ova obaveza izvršena je za svega četiri mjeseca, a uskoro je, pored popune i ostalih brigada, omladina Hercegovine formirala brojne radne brigade i s njima učestvovala u obnovi razorenih naselja, obradi zemlje i izgradnji puteva. Oblasna konferencija USAOJ-a za Hercegovinu, koja je održana, oslobođenom Mostaru marta 1945. godine, mogla je sumirati impozantne rezultate omladine, ne samo u oružanoj borbi i radnom doprinosu za konačnu pobjedu, nego i, prije svega, i bratstvo i jedinstvo izgrađeno krvlju : učvršćeno kao najsvetija tekovina borbe, a u čemu je omladina naročito prednjačila.⁵¹

*) Pozdrav Mostarske omladine II kongresu USAOJ-a potpisalo je 28 omladinaca i omladinki.

Do proljeća 1944. godine i organizacija AFZ je oformila odbore u mnogim selima. Pored gradske organizacije u Mostaru, koja je i od ranije imala razvijene kvartovske odbore, oformljeni su odbori AFŽ-a i u mnogim selima, kako na oslobođenoj tako i na neoslobođenoj teritoriji; oni su postepeno, povezani sa opštinskim i sreskim rukovodstvima. Bez obzira da li su se nalazili na oslobođenoj ili neoslobođenoj teritoriji, odbori AFŽ-a su se pokazali veoma žilavim i njihovi stvarni efekti su daleko prevazilazili materijalni doprinos u zbrinjavanju ranjenika, ilegalaca, rukovodstava, a ponekad i jedinica. Posebno uspjeha su imali u opskrbi jedinica rubljem, (naročito čarapama i džemperima) koje su drugarice same izrađivale. One su obavljale značajne propagandne i obavještajne zadatke i, često, bile nosioci kulturnog i političkog prosvjećivanja sela.

Kraj ljeta i jesen 1944. godine i za Antifašistički front žena bili su vrijeme u kome je širenje slobodne teritorije omogućilo svestraniji rad i bolju organizacionu povezanost, pa su, pored sreskih, oformljeni i okružni odbori AFŽ-a. Od jeseni 1944. godine Oblasni odbor AFŽ-a za Hercegovinu izdaje i list »Hercegovka«, koji je štampan prvo u Trebinju a zatim u Mostaru.⁵²^

Shodno odlukama II zasjedanja ZAVNOBiH-a, da od političkog predstavničkog organa i rukovodstva Pokreta u Bosni i Hercegovini ZAVNOBiH preraste u zakonodavno i izvršno tijelo Federalne Bosne i Hercegovine, u Zdeni je 3. jula 1944. godine formiran Izvršni odbor na-rodnooslobodilačkog fronta Bosne i Hercegovine, kao politički organ NOP-a, čime su funkcije vlasti i Pokreta definitivno razdvojene.⁵³ U Hercegovini je to ostvareno 19. septembra 1944. godine, kada je, poslije izbora Oblasne narodnooslobodilačke skupštine u Gacku, održana prva konferencija Narodnooslobodilačkog fronta Hercegovine i na njoj izabran Oblasni odbor NOF-a.⁵⁴

Za predsjednika Odbora JNOF-a izabran je Novak Mastilović, a za sekretara Vaso Miskin Crni. Članovi bili su: Husnija Kurt, dr. Mustafa Alikalfić, Savo Medan, Osman Đikić, Vlado Šegrt, Čedo Kapor, Radovan Papić, Mirko Radojčić, Jela Milojević, Lazo Pribišić, Vukan Domazet, Dušan Perotić, Rade Hamović, Dušan Grk, Mićo Zarković, Rasim Mehmedbašić, Pero Jelčić, Stoja Popadić, Ahmed Dedović, Maksim Ninčić, Dušan Brstina, Vojko Zerajić, Đorđe Bratić, Abid Prguda, Peko Mastilović, Halid Mesihović, Đorđe Draško, Savo Skoro, Dušan Sakota, Olga Marasović, Omer Kalajdžić, inž. Jakov Šunjić i dr. Salko Komadina.⁵⁵⁾

Proglas ovog Odbora, koji je rezimirao dostignuća NOB u Hercegovini i nagovijestio skoro oslobođenje zemlje, rasturen je u do tada najvećem broju primjeraka. Tako je dopro u sva sela Hercegovine, što je imalo značajnu mobilizacijsku snagu. Nastavljajući tradiciju »Hercegovačkog vjesnika«, Oblasni odbor NOF-a izdavao je list »Sloboda«, čiji je prvi broj štampan 4. novembra 1944. godine u oslobođenom Trebinju. U toku rata je izašlo njegovih 17 brojeva, a neprekidno izlazi i poslije rata.⁵⁸⁾

Od sada sve društveno-političke organizacije, okupljene oko Komunističke partije i udružene u NOF, djeluju bolje, sinhronizovano i jedinstvenije. U početku se u stvari radilo samo o Partiji, SKOJ-u, USAOJ-u i AFŽ, ali su, uskoro, oformljeni i sindikati, zadružni pokret, Crveni krst i razna druga udruženja i društva građana. Najznačajnije je to što je sada mreža organizacija NOF-a, koja je do kraja godine prekrila čitavu Hercegovinu, mogla u osnovnim, seoskim i kvartovskim organizacijama da zahvati sve istinske patriote i borce za novo, stvarajući, na taj način, daleko masovniju bazu. Iz te borbe je izrastao entuzijazam i pregalaštvo xi naporima za konačno oslobođenje i Hercegovine i zemlje u cjelini.

NAPOMENE (III glava):

1) Naredba VŠ NOV i POJ od . II 1944. o formiranju korpusnih vojnih oblasti. Zbornik ..., tom II, knj. 12, dok.

2) Gorčin Raičević, Vojnoteritorijalni organi u NOR-u, Vojnoistorijski glasnik, Beograd 1970, br. 3.

3) Todor Radošević, Ofanziva za oslobođenje Dalmacije, Vojnoistorijski institut, Beograd 1965, str. 122 — 165.

4) W. Hubatsch, Kriegstagebuch des Oberkommandos des Wehrmacht, Band III, str. 1177 — 1178.

5) ... Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. januara 1931. godine, Opšta državna statistika Kraljevine Jugoslavije, Sarajevo, 1932. Na tada ustanovljenih 320.000 stanovnika autori su dodali, za ovaj period, u statistici ustaljenu stopu godišnjeg priraštaja od 1,2%.

6) Isto.

7) U sastavu 8. korpusa borili su se Ljubuška četa, Ljubuški bataljon, Zapadno-hercegovački NOP odred, Zavelimska partizanska četa i 3. četa 2. udarnog blokovskog bataljona. Jure Galić, Zapadnohercegovački NOP odred, u Zborniku Hercegovina u NOB-i, i izjava Bože Budimira autorima 6. X 1978. godine.

8) Na ovom posljednjem obrazovana je 17. (Ramska) Krajiška brigada, Prozorsko vojno područje sa komandama mjesta: Prozor, Ostrožac i Konjic i 1. bataljon 1. brigade narodne odbrane. Advan Hozić, Kaljeni na Neretvi, »Narodna armija«, Beograd 1975.

9) Dr Gojko Grđić, Istorijski osvrt na tendencije razvoja do 1941. godine, i dr Ivo Vinski, Narodni dohodak u Hercegovini 1938. godine, Most, br. 12 — 13, str. 79 — 86, i 19 — 20, str. 21 — 44.

10) ... Brojitbeni izvještaj br. 9 — 12, Organizatorskog ureda Glavnog ustaškog štaba, Zagreb 1942.

11) Muharem Kreso, Vslovi opstanka stanovništva i otpora okupatoru na »efektivno« okupiranoj teritoriji Jugoslavije u toku drugog svjetskog rata, Časopis za suvremenu povijest, Zagreb 1972, br. III, str. 43 — 61.

12) Risto Gaćinović, Kako smo se snabdijevali, u Zborniku Hercegovina u NOB, str. 717 — 727. Izvještaji intendantskih organa Divizije, a naročito Vojne oblasti i Odjeljenja za ishranu Oblasnog NOO o tome još rječitije govore.

13) Hercegovina, Vojna enciklopedija, RVE, Beograd 1972, II izdanje, sv. 3, str. 429.

14) Dr Nikola Živković, Ratna šteta koju je Nemačka učinila u Jugoslaviji u drugom svetskom ratu, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1975, str. 365 — 371.

15) ... Brojidbeni izvještaj Organizatorskog ureda Glavnog ustaškog stana, Zagreb 1942.

16) Isto. Red vožnje Jugoslovenskih državnih željeznica za 1956. godinu.

17) Vidi napomenu broj 13.

18) Muharem Kreso, Forme i stepen ostvarivanja okupacione vlasti u Bosni i Hercegovini 1941. godine, u Hiljadudevetstočetrdesetprva u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Veselin Masleša, Sarajevo 1973, str. 381 — 400.

19) Muharem Kreso, Izmjena u aparatu njemačke okupacione uprave u prvoj polovini 1943. godine, Prilozi (Instituta za istoriju), Sarajevo 1970, br. VI, str. 175 — 201.

20) Muharem Kreso, Okupacija Jugoslavije 1941 — 1945, u Vojna enciklopedija, RVE, Beograd 1973, sv. 6, str. 366.

21) Vidi glavu XI.

22) Naređenje rukovodećeg Abwertrupa pri Komandi Jugoistoka od oktobra 1943. godine.

23) Vidi napomenu broj 19.

24) Isto.

25) Vidi napomenu broj 18.

26) Isto.

27) ... Elaborat o vojnoj organizaciji četnika Draže Mihailovića.

28) Dr Radoje Pajović, Kontrarevolucija u Crnoj Gori 1941 — 1945, Obod, Cetinje 1977, str. 415 — 466.

29) Spisak članova ZAVNOBiH-a, prilog Zapisniku I zasjedanja u Mrkonjić-Gradu 25 — 26. XI 1943. godine.

.. Prvo zasjedanje Zemaljskog Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, Veselin Masleša, Sarajevo 1953, str. 73 — 78.

... ZAVNOBiH — dokumenti, Veselin Masleša, Sarajevo 1968, knj. II, str. 485.

30) Predlog Uglješe Danilovića Izvršnom odboru AVNOJ-a od 10. XI 1943. za formiranje Privremenog oblasnog NOO. Arhiv CK KPJ, reg. br. 5222. Radovan Papić, Komunistička partija i NOB u Hercegovini od pete ojanzive do oslobođenja, u Zborniku Hercegovina u NOB, str. 652 — 664.

31) Đorđe Piljević, Narodnooslobodilački pokret u Hercegovini u drugoj polovini 1943. godine, AVNOJ i narodnooslobodilačka borba u Bosni i Hercegovini, Insti tut za istoriju Sarajevo, Beograd 1974, str. 307.

32) Izvještaj Oblasnog NO odbora za Hercegovinu od 4. IV 1944. godine ZAVNOBiH-u. Arhiv Instituta radničkog pokreta u Sarajevu, br. 62, april 1944.

33) Predsjedništvo ZAVNOBiH-a Oblasnom NO odboru za Hercegovinu 28. IX 1944. ZAVNOBiH dokumenti, knj. I, dok. 77.

34) Izvještaj Oblasnog NO odbora za Hercegovinu Predsjedništvu ZAVNOBiH-a od 26. VIII 1944. godine, Zemaljsko Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, dokumenti, Veselin Masleša, Sarajevo 1968, knj. I, str. 319 — 333.

35) Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a. Zapisnik sjednica. ZAVNOBiH dokumenti, knj. I, dok. 34.

36) Izvještaji Oblasnog NO odbora i Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu od 26. VIII 1944. godine, Muzej revolucije Bosne i Hercegovine Sarajevo, inv. br. 12044/52, AIRP Sarajevo, br. 72, avgust 1,944.

37) Dušan Šakota, Veliko narodno zborovanje, u Zborniku Hercegovina u NOB, str. 836 — 845.

38) Isto.

39) Diskusija sekretara Oblasnog komiteta KPJ na Skupštini. 18. IX 1944. Hercegovina u NOB, str. 336.

40) Izvještaj Odjeljenja za ishranu Oblasnog NO odbora za Hercegovinu od 6. I 1945. ZAVNOBiH — dokumenti, knj. II, dok. 8.

41) Izvještaji Oblasnog NO odbora za Hercegovinu od 11. I 1945. ZAVNOBiH — dokumenti, knj. II, dok. 20.

... Rad na obnovi Hercegovine, »Oslobođenje«, br. 28, od 31. marta 1945. godine.

42) Odluka ZAVNOBiH-a o ustrojstvu i radu narodnooslobodilačkih odbora i na- rodnooslobodilačkih skupština u Federalnoj Bosni i Hercegovini. ZAVNOBiH — dokumenti, knj. I str. 237 — 239.

43) Odluka Predsjedništva ZAVNOBiH-a o stvaranju organa javne uprave od 3. IX 1944. godine. ZAVNOBiH — dokumenti, knj. I, dok. 61.

44) Uputstvo Predsjedništva ZAVNOBiH-a za organizaciju unutrašnjih poslova narodne vlasti od 10. I 1945. godine. ZAVNOBiH — dokumenti, knj. II, dok. 19.

45) Izvještaji okružnih komiteta KPJ za južnu i sjevernu Hercegovinu Oblasnom komitetu KPJ za Hercegovinu iz januara 1944. godine. AIRP Sarajevo, br. 36 i 37, januar 1944. godine.

46) Radovan Papić, Komunistička partija i NOB u Hercegovini od pete ofanzive do oslobođenja, u Zborniku Hercegovina u NOB, str. 652 — 664.

47) Advan Hozić. Kaljeni na Neretvi, str. 98, Izjava Bože Budimira autorima 6. X 1978.

48) Nusret Seferović, Razvoj omladinske organizacije, u Hercegovina u NOB. str. 665 — 671.

49) Izjava Danice Kurtović autorima 8. X 1978.

50) Vidi napomenu 46.

51) Boško Kecman, Organizacija SKOJ-a u Hercegovini, isto, str. 774 — 777. Izvještaj Oblasnog komiteta SKOJ-a za Hercegovinu od 30. VII 1944. godine u Arhivu IRP Sarajevo.

52) ... Bibliografija izdanja u NOR 1941 — 2945, Vojno istorijski institut, Beograd 1964, str. 620.

52) ... Bibliografija izdanja u NOR 1941 — 1945, Vojno istorijski institut, Beograd 1964, str. 620.

53) Arhiv Komunističke partije Bosne i Hercegovine, tom I, knj. II, str. 224 — 225.

54) Dušan Šakota, Veliko zborovanje, u Zborniku Hercegovina u NOB, str. 836 — 845.

55) Isto.

56)... Bibliografija izdanja u NOR 1941 — 1945, Vojnoistorijski institut, Beograd 1964, str. 668 — 669.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument