Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

I DIO
FORMIRANJE DIVIZIJE
II Glava

PRERASTANJE BRIGADE U DIVIZIJU

Praktične pripreme za formiranje Divizije počele su krajem septembra 1943. godine.¹ Na sastanku štaba 10. brigade i Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu 23. septembra 1943. godine, bilo je riješeno da se podjelom Brigade formiraju dvije brigade, jer je tako sugerirao i štab Korpusa.² Već 29. septembra to rješenje je izmijenjeno i — u s. Grkav-cima (kod Trebinja) — odlučeno je da se formira 1. udarna grupa (2, 3. i 7. bataljon) sa komandantom Petrom Radovićem i Nikolom Ljubibratićem, zamjenikom komandanta Grupe. Do tog vremena 10. hercegovačka brigada je narasla na 10 udarnih bataljona sa 1.650 boraca. Istovremeno je Hercegovina bila prekrivena mrežom manjih partizanskih odreda i samostalnih bataljona. Ramski NOP odred, u osloncu na 7. brigadu 10. udarne divizije u Prozorskom srezu; samostalni Mostarski udarni bataljon u Konjičkoj župi; Partizanska četa »Vlado Tomanović«, Popovopoljski, Stolački, Vlahovićki, Šumski, Dabarski »Miro Popara« i Udrežanjski odred. Kasnije su još formirani odredi: »Nevesinjska puška«, »Bišina«, Dulićki, Površki i Obaljska grupa, te Bjelimićki, Planinski i Prenjski odred, u osloncu na Mostarski bataljon. Biokovski, pa Neretvanski NOP odred, koji je dijelom snaga zahvatio južne dijelove Hercegovine. Ostrva Korčula, Mljet i Šipan, a većim dijelom i poluostrvo Pelješac, bili su u rukama jedinica NOV i POJ.

U osloncu na Biokovski, a kasnije i Imotski i Neretvanski NOP odred, u zapadnoj Hercegovini formirane su i Bijačka i Zavelimska partizanska grupa, slične po jačini i zadacima, pobrojanim odredima. Iako svi nisu bili u sastavu Brigade, u perspektivi brze mobilizacije i popune Divizije, formiranje je činilo realnim.

Drugi podsticajni razlog za formiranje Divizije proizilazio je iz zahtjeva taktike partizanskog ratovanja i operativno-teritorijalnog karaktera zadatka kojeg je Brigada dobila od Vrhovnog komandanta kada je, po proboju sa Sutjeske, upućena u Hercegovinu. Ubrzan razvoj organizacija NOP-a širom Hercegovine i porast broja bataljona u Brigadi istovremeno je zahtijevao i omogućavao prelazak na viši stepen vojne organizacije i komandovanja. Obrazovanje većeg broja samostalnih taktičkih formacija (u ovom slučaju grupa udarnih bataljona sa perspektivom prerastanja u brigade), omogućavalo je, istovremeno, prisustvo dovoljno jakih snaga u raznim krajevima Hercegovine, a rastresitost teritorijalnih jedinica otežavala je neprijatelju da lako i jednovremeno zahvati Brigadu kao jezgro oružanih snaga NOP-a u Hercegovini.

Tako povoljan razvoj situacije omogućio je Vladu Šegrtu zamjeniku komandanta 3. udarne divizije, da, već 5. oktobra 1943. godine, u izvještaju iz oslobođene Bileće konstatuje:

»Brojno stanje ove brigade popelo se je za ovo 10 — 15 dana; ovdje na licu mjesta ima 1.200 boraca. Prvi gatački bataljon broji 180 boraca, u Stolačkom srezu ostavili smo jednu četu iz Brigade od 50 boraca sa komandantom 5. bataljona da vrši mobilizaciju na tom sektoru. Ima vjerovatnoće da je do sada formirao bataljon. U Nevesinju formiran je jedan bataljon jačine 100 boraca, koji je otpočeo da izvodi akcije. Prema ovome Brigada može u pokretu da ima 1.650 boraca«.^2a)

Istoga dana, štab 10. brigade podnio je izvještaj štabu 3. divizije da je, shodno usmenom dogovoru sa njim i »zbog objektivne perspektive«, pristupio formiranju triju udarnih grupa bataljona, koje su, od početka, imale približnu organizacijsko-formacijsku strukturu brigada.^:3 Sve tri grupe obrazovane su u oktobru.

Trećeg oktobra 1943. godine u s. Brezovim Dolinama (u Ljubomiru) formirana je 1. grupa udarnih bataljona. U njen sastav su ušli: 2. (Trebinjski — privremeno), 3. (Dalmatinski), 7. (Bilećki) i 8. (Ljubomirski) bataljon.⁴⁾

Deset dana kasnije (13. X. 1943.), u s. Ublima (kod Bileće) oformljena je Druga grupa udarnih bataljona. U sastav ove grupe ušli su 4. (Bilećki), 6. (Popovopoljski), i 9. (Nevesinjski) bataljon.⁵⁾

Dvadesetpetog oktobra 1943. godine u s. Dlakošama pod pl. Sitnicom obrazovana je i Treća grupa udarnih bataljona. U nju su uključeni 2. (Trebinjski),* 5. (Livanjski) i 10. (Čapljinsko-stolački) bataljon.⁶

Sredinom oktobra (tačnije, 17. X. 1943.) iz Banjana upućen je od strane štaba, već narasle 10. hercegovačke brigade, prijedlog⁷ štabu 2. udarnog korpusa i tražena saglasnost Vrhovnog komandanta da se prerastanje 10. Brigade u diviziju ozvaniči.⁸

Formiranjem grupa udarnih bataljona ostvarena je ideja da Brigada zahvati širi prostor i, jednovremeno, dejstvuje u više krajeva Hercegovine. Neprijateljske snage više nisu bile u mogućnosti da joj nametnu odlučan obračun na uskom prostoru. Naprotiv, snage NOV-a u Hercegovini će od sada biti u mogućnosti da, sve više, nameću inicijativu i taktiku borbe. Pri obrazovanju udarnih grupa vodilo se računa da, radi uspješnije mobilizacije i boljeg snalaženja na terenu u predstojećem periodu, u njihov sastav uđu bataljoni popunjeni pretežno ljudstvom iz tih krajeva. U prvo vrijeme, radi lakšeg prilagođavanja novih boraca i učvršćenja novoformiranih bataljona, bilo je predviđeno da Prva udarna grupa dejstvuje na gatačko-bilećkom prostoru, Druga na nevesinjskom i Treća u južnoj Hercegovini, (Stolac-Trebinje).⁹

Dok je, sredinom oktobra, 10. hercegovačka brigada oslobađala Bileću i Ljubinje i, istovremeno vršila obrazovanje grupa udarnih bataljona, komanda 7. SS divizije, razapeta potrebom da jednovremeno suzbija rasplamsalu narodnooslobodilačku borbu u Dalmaciji i Hercegovini, koncentriše svoje brzopokretne brdsko-lovačke pukove u Dalmaciju. Ona računa da će kolaboracionisticke snage, ojačane manjim njemačkim dijelovima bar privremeno, izaći na kraj sa usamljenom 10. brigadom u Hercegovini. Četnička komanda operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine za izvršenje ovog zadatka privukla je u Hercegovinu još tri brigade iz Nikšičkog i Romanijskog korpusa, tako da je raspolagala sa ukupno oko 5.000 vojnika, zajedno sa njemačkim ojačanjima i domobranskim bataljonom »Gacko«.

Mobilizacija i koncentracija četničkih jedinica za opšti napad na 10. brigadu užurbano su vršene. Zamisao je bila da se, nastupanjem Trebinjskog korpusa ojačanog Vučedolskom brigadom, glavnina 10. brigade potisne iz južne Hercegovine na sjever, dok bi Nevesinjski korpus, ojačan Kalinovićkim i 2. sarajevskom brigadom Romanijskog korpusa, istovremeno nastupio iz Nevesinjskog i Gatačkog polja s ciljem da se, tako okružena 10. brigada, razbije.

Međutim, dok su pripreme bile još u toku — i ne znajući za pripremu tako snažnog napada na nju — Brigada je krajem oktobra, snagama Prve i Druge grupe udarnih bataljona, razbila još neprikupljenu glavninu četničkog Nevesinjskog korpusa (Gatačka i 1. i 2. nevesinjska brigada) i dijelove četničkog Romanijskog korpusa. U prvoj polovini novembra udarne grupe su djelovale odvojeno ali zajedno sa lokalnim partizanskim odredima. Prva grupa je čistila gatačku i nevesinjsku Površ od četnika i, 8. novembra, oslobodila Kifino Selo i Plužine, ovladavši tako raskršćem puteva za Kalinovik, Gacko i Nevesinje. Druga grupa, sa odredima »Bišina« i »Nevesinjska puška«, presjekla je komunikaciju Nevesinje — Mostar i od četnika čistila donje Nevesinjsko polje. Treća grupa je za ovo vrijeme u južnoj Hercegovini razbila dijelove Ljubinjske i Trebinjske četničke brigade i, zajedno sa Šumskim i Popovopoljskim partizanskim odredom, izvršila udar na željezničku prugu Hum-Ravno. Tom prilikom je zauzeta željeznička stanica Jasenica-Lug i savladan djelimičan otpor čete domobranskog 14. puka. Popovopoljski NOP odred je 16. X napao i uništio voz između željezničkih stanica Paljice i Jasenica-Lug.* Sa komandirom ove čete bio je ugovoren prelazak na stranu NOV. Četnički Trebinjski korpus je najzad, sredinom novembra, okupio do 2.000 četnika i u tri kolone počeo napad prema Gacku.¹⁰ Vučedolska brigada četničkog Nikšičkog korpusa (500 četnika) nastupala je od Vilusa preko Banjana prema Somini; u Bileći se bila prikupila Bilećka brigada, ojačana četom 7. SS divizije; Trebinjska i Ljubinjska brigada nastupile su masivom Viduše prema Dabarskom i Fatničkom polju, a iz Nevesinjskog polja, preko Trusine i Gloga, u pravcu Fatničkog polja i Plane — četnička 2. nevesinjska brigada, ojačana takođe četom 7. SS divizije.¹² Ovaj koncentričan napad još se na Brigadu nije bio potpuno ispoljio. a njegove kolone su pojedinačno tučene.

*) Kao odmazdu za ovaj napad njemačke jedinice su pohapsile 215 ljudi, žena i djece. Organizovano bjegstvo uspjelo je djelomično. Pobjeglo je 87, u bježanju. je ubijeno 14, a 8 obješeno, dok je preostalih 117 deportovano u logor.¹¹

Dok je Prva udarna grupa razbila Vučedolske četnike i odbacila ih prema Vilusima, Treća grupa je u sudaru sa glavninom Trebinjskog korpusa u rejonu s. Dola — Žrvanj — Zvijerina vodila 16. novembra teške borbe i odbacila ga prema Bileći i Ljubomiru. Tog jutra u G. Dolima bio je iznenađen i okružen njen 5. bataljon (bez 3. čete), pa je pretrpio teške gubitke. Među poginulim bili su i Ante Kelava Zore narodni heroj iz s. Dobrog kod Livna, komandant Bataljona, Mišo Popović, zamjenik komandanta Bataljona, Jusuf Borčilo, komandir čete i Joško Bilić, komandir voda.**

**) Zarobljene su četnici strijeljali u Bileći, pa se broj poginulih popeo na 52.. Imena većine ostalih nismo mogli utvrditi. Pored ostalog i zbog toga što je iznenađenje najviše pogodilo četu u kojoj su bili novi borci.¹¹³)

Druga grupa je u međuvremenu (14. XI) na Nekudini razbila jednu od četničkih kolona, u kojoj je bila i njemačka četa, pa je glavnina Grupe 17. novembra pokušala da zauzme Nevesinje. Napad, međutim, nije uspio.¹⁴

Suzbijanje četničkih kolona Brigada je iskoristila za napad za oslobođenje Kule Fazlagić. Ovu je držao milicijski DOMDO bataljon »Gacko«. četa domobrana, vod žandarma i vod ustaša. Od naoružanja su imali oko 500 pušaka, 5 puškomitraljeza i 3 mitraljeza. Napad je izvršila Prva udarna grupa (5 bataljona), dok su druge dvije obezbjeđivale napad od Bileće (Treća grupa) i Nevesinja (Druga grupa), a 5. bataljon iz Treće grupe pošto je pretrpio teške gubitke, izvučen je u rezervu Brigade i upućen u Avtovac. Napad je počeo 20. novembra u 3,30 časova. U jutarnjim časovima oslobođeno je 11 sela, dok se milicijski bataljon do noći održao u rejonu Bašići — Drugovići — Muhovići, odakle je tada odstupio preko pl. Bjelašnice u Nevesinje.¹⁵⁾ U ovoj borbi 10. brigada je imala 15 poginulih i 16 ranjenih. Među ostalima poginuli su Krsto Ignjatović, Bogdan Tepavčević, komandiri četa i Čedo Popović, borac 1. bataljona.

Ovaj napad njemački 5. SS brdski armijski korpus planirao je i kao pripremu za predstojeću operaciju »Kugelblic«, s namjerom da što više iznuri i oslabi borbenu snagu 10. brigade, i ostalih jedinica NOVJ zahvaćenih ovom operacijom. Teža posljedica ovog, do tada najsnažnijeg napada na Brigadu, bila je u tome što je neprijatelj, zauzimanjem i kontrolom do tada oslobođenih sela, represalijama nad stanovništvom i pojačanom prisilnom mobilizacijom u svoje redove, za izvjesno vrijeme usporio priliv novih boraca u Brigadu.

Uspješnim razbijanjem koncentričnih napada i oslobođenjem Kule Fazlagić slobodna teritorija u sjeveroistočnim djelovima Hercegovine povezana je sa centrom u Gacku. U Gacko su se smjestila sva oblasna rukovodstva organizacija narodnooslobodilačkog pokreta Hercegovine. Ona je, uz to, imala čvrst naslon na oslobođenu teritoriju u sjeverozapadnoj Crnoj Gori i zapadnom Sandžaku. Pored gatačkog sreza, ova teritorija je obuhvatila i prostor između neprijateljevih garnizona u Nevesinju, Stocu, Hutovu, Ravnom, Trebinju i Bileći.

Pored ove centralne slobodne teritorije, u Hercegovini je u to vrijeme egzistiralo još nekoliko manjih slobodnih teritorija. Mostarski udarni bataljon bio je već stvorio u Konjičkoj župi značajnu slobodnu teritoriju.¹⁶Bataljon je imao oko 150 boraca, iz Mostara su pristizali »odredi« novih boraca, izgledi za mobilizaciju bili su dobri, pa je Bataljon formirao i dvije partizanske grupe (u Planini i na Prenju) od po 15 — 20 boraca i predložio da se iz 10. brigade uputi jedan bataljon, kako bi se mogla formirati Brigada. Ova slobodna teritorija na zapadu se naslanjala na još širu slobodnu teritoriju sa centrom u Prozoru, koju je obezbjeđivao Ramski NOP odred 10. udarne divizije.¹⁷) Odred je brojao oko 200 boraca i bio vrlo aktivan, posebno na željezničkoj pruzi Sarajevo — Mostar, zbog čega je štab 10. divizije predložio da o njegovim akcijama objavi vijest radio-stanica »Slobodna Jugoslavija«. Odredom je komandovao Muharem Osmić, političkog komesara Ivicu Matijanića upravo je zamjenio Remza Duranović, zamjenik komandanta bio je Torao Mendeš, a pomoćnik političkog komesara Meho Pirolić.

Dijelovi 9. dalmatinske udarne divizije u to vrijeme više puta su oslobađali Posušje i najzapadnije dijelove Hercegovine. U osloncu na nju livanjski NOP odred, dejstvovala je i, u oktobru 1943. godine, Zavelimska partizanska grupa, oformljena na ovom sektoru od pripadnika NOP-a iz rejona s. Vira (opština Posušje). Grupa je pripadala Imotskom NOP odredu, imala 17 boraca, između ostalog učestvovala u 5 napada za oslobođenje Posušja (12, 17. i 23. X i 16. i 17. XI), od kojih su prva dva uspjela, kao i u više drugih akcija.¹⁸ Južni dijelovi Ljubuškog sreza, sa selima Bijačom i Grabom, bili su sastavni dio slobodne teritorije na Biokovu, koju su obezbjeđivali Neretvijanski i Biokovoski NOP odred 8. udarnog korpusa.

U osloncu na njih djelovala je Bijačka partizanska grupa (već tada nazivana i Ljubuška četa). Grupa je u početku imala 15 boraca i djelovala u okviru Biokovskog, pa Neretvljanskog NOP odreda. Više od toga, ona je služila kao oslonac partijskim radnicima čijim zalaganjem su, pored onih, u Vitini i Ljubuškom bili oformljeni NO odbori u dvadesetak sela.¹⁹⁾

Između svih slobodnih teritorija i sa okupiranim gradovima, prije svega Mostarom, bili su već izgrađeni manje-više stalni »kanali« veza.

Vođenjem ovakvih, već opisanih borbi, nastavljeno je prikupljanje novih boraca i obrazovanje novih jedinica. Tako je, 3. novembra, od novih boraca u Gacku formiran i 11. bataljon i odmah uključen u sastav Prve grupe udarnih bataljona. Osmog novembra izdata je Naredba za objedinjavanje malih teritorijalnih partizanskih odreda u dva veća: Južno-hercegovački i Sjevernohercegovački NOP odreda Prvi je obuhvatao srezove Trebinje, Ljubinje i Stolac, te dio čapljinskog sreza na lijevoj obali Neretve, a drugi — bilećki, gatački i nevesinjski srez.

U Južnohercegovački NOP odred ušli su: Vlahovićki, Stolački, Popovopoljski Šumski odred, od kojih su formirani partizanski bataljoni »Savo Belović«, »Marko Mihić«, »Mihajlo Čuzulan«, i četa »Rade Pravica«. U Sjevernohercegovački NOP odred ušli su: Bilećki, Dabarski i Udrežanjski NOP odred, od kojih su formirani bataljoni; »Miro Popara« i »Nevesinjska Puška« te četa »Vlado Tomanović« i Dulićka četa.* Uspostavljena organizaciona struktura i jačina jedinica bila je očigledno prerasla formaciju jedne brigade i usložila rukovođenje, pa je reorganizacija u Diviziju postajala sve akutnija potreba.

*) Nešto kasnije od Dulićke čete, Obaljske grupe i Površkog odreda formiran je bataljon »Vitle Skoko«.*²)

Prvog i drugog novembra 1943. godine Oblasni komitet KPJ za Hercegovinu u s. Davidovićima (kod Bileće) organizovao je oblasno partijsko savjetovanje (oko 30 učesnika); na Savjetovanju su sumirani rezultati burnog razvitka narodnooslobodilačke borbe u Hercegovini od povratka Brigade sa Sutjeske. Posebno su analizirana pitanja vezana za brzo narastanje jedinica i problemi koji su se u vezi sa tim pojavili. Sumirani su i rezultati na organizacionom razvoju i jačanju KPJ i drugih organizacija narodnooslobodilačkog pokreta. Do ovog savjetovanja Oblasnim komitetom KPJ za Hercegovinu od njegove reorganizacije u julu 1943. godine rukovodio je član sekretarijata PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu Uglješa Danilović. Na ovom savjetovanju, za sekretara je izabran, Vaso Miskin Crni, dotadašnji zamjenik političkog komesara Brigade, takođe član PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu.²²

Oblasni komitet KPJ za Hercegovinu rukovodio je sa dva okružna komiteta KPJ (za južnu i sjevernu Hercegovinu) i Mjesnim komitetom KPJ u Mostaru, te partijskom organizacijom Brigade, dok su organizacije NOP odreda bile vezane za okružne komitete. Okružno povjereništvo za zapadnu Hercegovinu konstituisano je, međutim, 24. decembra 1943. godine, na narednom oblasnom partijskom savjetovanju za Hercegovinu u Crkvicama, a okružno povjereništvo za Prozor i Konjic, bilo je povezano sa Oblasnim komitetom KPJ za Bosansku krajinu. U Hercegovini je, novembra 1943. godine, u vrijeme formiranja Divizije narodnooslobodilački pokret predvodilo i činilo njegovo jezgro oko 700 članova i kandidata KPJ, od čega oko 300 na terenu i oko 400 u vojsci.²³)

U to vrijeme u Hercegovini je uglavnom bila uspostavljena osnovna mreža partijskih organizacija na terenu, i mada ona još nije bila zahvatila neke krajeve i mnoga naselja. Postojao je Mjesni komitet u Mostaru, 8 sreskih komiteta (Stolac, Trebinje, Bileće, Gacko; Nevesinje, Ljubinje, Prozor i Konjic, a u formiranju je bio i Sreski komitet Čapljina), 15 opštinskih komiteta, 25 ćelija, 35 aktiva i veći broj mjesnih i seoskih partijskih povjerenika. Ostale organizacije NOP-a i organi narodne vlasti bili su u razvoju. Među njima najznačajniju ulogu imao je Savez komunističke omladine, a i on je bio brojniji u vojnim jedinicama.²⁴) Ovako brojno i organizaciono jačanje KPJ u Hercegovini u periodu od povratka sa Sutjeske predstavljalo je veliki napredak u odnosu na zatečeno stanje.

Tako su, početkom novembra 1943. godine, sazreli svi uslovi da Vrhovni štab odobri prelazak na viši stupanj vojne organizacije i proglasi »formiranom« Hercegovačku diviziju. Pored ostalog, postavila se potreba usklađivanja vojne organizacije sa političkom platformom i zadacima postavljenim na oblasnom partijskom savjetovanju u Davidovićima.

Na osnovu dogovora Oblasnog komiteta KPJ, zamjenika komandanta 3. udarne divizije, i štaba i Politodjela 10. hercegovačke brigade — a prema ranije usaglašenoj zamisli o prerastanju 10. brigade u Hercegovačku diviziju; podnijet je i konačan prijedlog Vrhovnom štabu u tom smislu. U štab 2. udarnog korpusa NOVJ u Pljevljima pošli su zamjenik komandanta 3. divizije Vlado Šegrt i član Politodjela 10. brigade Vukašin Mićunović. Oni su trebali da obavijeste štab Korpusa i, preko ovog, Vrhovni štab NOV i POJ o prijedlogu partijskog i vojnog rukovodstva Hercegovine za obrazovanje Hercegovačke divizije.²⁵)

Štab 2. udarnog korpusa saglasio se sa potrebom preimenovanja 10. brigade u Hercegovačku diviziju i, 9. novembra 1943. godine, radiogramom je prenio Vrhovnom štabu to svoje mišljenje, predložio sastav štaba Hercegovačke divizije i sastav štabova njene tri brigade. Na osnovu toga, Vrhovni komandant NOV i POJ, Josip Broz Tito je, 16. novembra 1943. godine, izdao Naredbu o formiranju Hercegovačke divizije i radio-gramom je dostavio štabu 2. udarnog korpusa.²⁶) Naredbom je određena organizaciona struktura Divizije.

a) štab divizije;

b) 10. hercegovačka brigada;

c) 2. hercegovačka brigada i

d) 3. hercegovačka brigada.

Naredbom Vrhovnog štaba imenovana su i rukovodstva, odnosno štabovi. Naglašeno je da će Divizija naknadno dobiti numeraciju²⁷), što je i učinjeno 18. XII 1943. godine, pa ona od tada nosi naziv 29. udarna divizija NOVJ*)

*) Prijedlogom i Naredbom nije pomenuto obrazovanje Južnohercegovačkog i Sjevernohercegovačkog NOP odreda, a brigade su konačnu numeraciju dobile 13. I 1944. godine.

Za komandanta divizije postavljen je potpukovnik Vlado Šegrt, dotadašnji zamjenik komandanta 3. udarne divizije NOVJ, za političkog komesara Dragiša Ivanović, dotadašnji politički komesar 5. crnogorske NOU brigade, a za načelnika štaba Rade Hamović, dotadašnji komandant 10. hercegovčke NOU brigade. U štabove brigada, sa neznatnim izmjenama, postavljeni su dotadašnji štabovi udarnih grupa.

Naredba Vrhovnog štaba realizovana je do 22. novembra 1943. godine, kada se u oslobođenom Gacku okupio štab Divizije i počeo da djeluje kao cjelina. Istog dana štabovi udarnih grupa počeli su da dejstvuju kao štabovi brigada, koje su se zatekle u rejonima: 10. brigada — u rejonu s. Stolac — s. Džuburi — s. Dobrelji; 2. brigada — u rejonu s. Žalom — s. Podgrađe i 3. brigada — u rejonu s. Kapavica — s. D. Meka Gruda — s. Tepure. Tako je, sutradan, štab Divizije mogao štabu 2. udarnog korpusa uputiti svoj prvi izvještaj i obavijestiti ga: »Divizija je formirana i već funkcioniše«.²⁸⁾

Naredbom štaba Divizije br. 1 od ovog dana²⁹) izvršeno je i preimenovanje bataljona koji su do tada nosili redne brojeve od 1. do 11. Pri tom je došlo i do izvjesnog prepotčinjavanja bataljona, a starim bataljonima nisu mijenjani redni brojevi.

Suština ove pregrupacije i preimenovanja sastojala se u tome da se sačuva snaga i tradicija 10. hercegovačke brigade, koja je dobila pet bataljona, te da se u svakoj brigadi nađe bar po jedan iskusniji i prekaljen bataljon, zbog čega su i njihovi tradicionalni nazivi sačuvani.

Divizija je time u osnovi dobila konačnu fizionomiju:

a) 10. hercegovačka NOU brigada:

1. bataljon — dotadašnji 7. bataljon,

2. bataljon — dotadašnji 9. bataljon,

3. bataljon — dotadašnji 3. bataljon,

4. bataljon — dotadašnji 11. bataljon,

5. bataljon — dotadašnji 5. bataljon.

b) 2. hercegovačka NOU brigada:

1. bataljon — dotadašnji 1. bataljon,

2. bataljon — dotadašnji 6. bataljon,

4. bataljon — dotadašnji 4. bataljon.

c) 3. hercegovačka NOU brigada:

1. bataljon — dotadašnji 10. bataljon,

2. bataljon — dotadašnji 2. bataljon,

3. bataljon — dotadašnji 8. bataljon.

d) Južnohercegovački NOP odred

— Bataljon »Savo Belović« — dotadašnji Vlahovićki odred,

— Bataljon »Marko Mihić« — dotadašnji Stolački odred,

— Bataljon »Mihailo Ćuzulan« — dotadašnji Popovopoljski odred,

— Četa »Rade Pravica« — dotadašnji Šumski odred.

e) Sjevernohercegovački NOP odred:

— Bataljon »Miro Popara« — dotadašnji Dabarski odred;

— Bataljon »Nevesinjska puška« — dotadašnji Udrežanjski odred,

— Bataljon »Bišina«, u međuvremenu formirani Bišinski odred.

— Četa »Vlado Tomanović« — ovdje je uključen i Bilećki odred.

— Površki bataljon »Vule Skoko«, obrazovan 28. XI 1943. godine od Dulićke i Površke čete.³⁰)

Štab divizije je kadrovski i materijalno oformljen dopunjavanjem dotadašnjeg štaba 10. hercegovačke NOU brigade. Na čelu štaba nalazili su se komandant i politički komesar divizije. Štab su dalje, pod rukovodstvom načelnika štaba, činili organi za obavještajne (Petar Milidragović), administrativne (Stanko Bobić), intendantske (Risto Gaćinović), sanitetske (Tripo Vujičić) i poslove veze (Dušan Brstina).

Za prvog rukovodioca Politodjela Divizije CK KPJ je imenovao Voju Kovačevića. Pored njega, u Politodjelu se u početku našao samo jedan član — Vukašin Mićunović, ali je, do 20. decembra, imenovanjem Aca Babica i Zivka Jošila kompletiran. Desetina kurira održavala je veze sa jedinicama i vršila stražarsko osiguranje štaba. Pomoćno osoblje: radio-telegrafisti, kuhari, bolničari, i nekoliko pomoćnih lica brinuli su se o zdravlju, smještaju, ishrani i pokretljivosti štaba.³¹)

Ranija bolnica i intendantura 10. brigade preimenovane su i podignute na stepen divizijskih ustanova.

Novi komandni dio štaba Desete hercegovačke brigade sačinjavali su: komandant Nikola Ljubibratić, politički komesar Čedo Kapor, zamjenik komandanta Bogdan Peko, zamjenik političkog komesara Slobodan Šakota, načelnik štaba Mustafa Dizdarević.

Štab 2. hercegovačke NOU brigade činili su: komandant Obren Ivković, politički komesar Špiro Srzentić, zamjenik komandanta Srećko Reić Petica, zamjenik političkog komesara Mato Markotić, načelnik štaba Drago Đukanović.

Štab 3. hercegovačke NOU brigade vodili su: komandant Danilo Komnenović, politički komesar Đoko Novosel, zamjenik komandanta Milinko Okiljević, zamjenik političkog komesara Franc Novak, načelnik štaba Franjo Tomanić.

Štab Južnohercegovačkog NOP odreda: komandant Jovan Andrić, politički komesar Gojko Mihić.

Štab Sjevernohercegovačkog NOP odreda: komandant Dako Kundačina, politički komesar Mirko Mastilović.³¹³)

Hercegovačka udarna divizija je tako, na početku, uključivši i partizanske odrede, imala oko 2.000 ljudi. Na dan 1. decembra 1943. godine brojno stanje brigada bilo je: 10. hercegovačka NOU brigada 671; 2. hercegovačka NOU brigada 460; a 3. hercegovačka NOU brigada 436 boraca.³² Jačina brigadnih bataljona, uzeto u prosjeku, iznosila je oko 140 boraca. Pored pušaka, svaka brigada je približno imala po 36 puškomitraljeza i po 1 - 2 mitraljeza. Vatrenu podršku dejstva brigada ostvarivalo je po nekoliko minobacača 46 — 60 mm i po jedan kalibra 81 mm. Ni ovo naoružanje nije moglo biti dovoljno iskorišteno, pošto se redovno raspolagalo ;kudnim količinama municije svih vrsta.

Bataljoni u partizanskim odredima prosječno su brojali oko 60, a čete 25 — 30 boraca. Slično tome bili su i naoružani. Praksa je pokazala da su ovako lake partizanske formacije odgovarale uslovima zemljišta, pa se višak boraca redovno prelivao u operativne jedinice.

U početku se nije raspolagalo divizijskim jedinicama za podršku, vatrena podrška se svodila na minobacačku vatru. Bataljoni (a ponekad i brigade) obično su raspolagali po jednom cijevi 81 m/m, dok su laki minobacači (46 — 60 m/m) obično raspoređivani po četama.

Kao tipično pješadijska jedinica, Divizija je u početku imala dosta Brojnu komoru, uglavnom tovarna grla sa nešto jahaćih — prije svega za ranjenike.

Štab divizije je sa štabom Korpusa i Vrhovnim štabom NOV i POJ održavao redovnu radio-vezu, dok se, unutar Divizije, u početku raspolagalo isključivo kurirskim vezama.

Početna formacija Hercegovačke udarne divizije znatno je odstupala od Statutom proleterskih i udarnih brigada predviđenih brojnih stanja* i kretala se oko polovine predviđene jačine. Standardne regularne formacije okupacionih trupa bile su 4 - 5 puta brojnije i neuporedivo nadmoćnije u vatrenoj snazi.**)

*) Brigada 1200 — 1500, bataljon do 300, četa 80 — 100 boraca.³³

*) Neophodno je da čitalac ovo ima u vidu, kao i činjenicu da su četničke brigade i korpusi, zavisno od situacije, veoma oscilirale u pogledu broja i naoružanja.

Osnova cjelokupne djelatnosti Partijske organizacije u Diviziji bilo je uzdizanje i jedinstvo idejno-političke svijesti boraca i starješina, shvatanje i praktično provođenje, od svakog borca i starješine svake jedinice ponaosob, političke platforme narodnooslobodilačke i revolucionarne borbe. Od toga je zavisio opstanak Divizije na ovom, za neprijatelja veoma osjetljivom prostoru, zavisila njena udarna snaga, privlačna snaga za nove borce, te ugled i čvrstina veze sa narodom. To je podrazumijevalo, prije svega, da se sama Partijska organizacija neprekidno uzdiže na nivo konkretnih veoma složenih zadataka i uslova. Prenijeti i dalje izgrađivati takve demokratske odnose u jedinicama Divizije, gdje će drugarstvo, solidarnost i međusobno povjerenje kod svakog pojedinca razviti maksimalnu kreativnu snagu i samoinicijativu, boreći se neprekidno protiv svih oblika i manifestacija birokratskog odnosa i sputavanja stvaralačke snage boračkog sastava - bili su osnovni ciljevi. U centru takvih odnosa javljao se napor organizacija KP da se, upravo ovakvim učešćem svakog pojedinca (od pojedinačnih konsultacija i četnih konferencija, do uobičajenih analiza svake akcije, borbe ili boja na sastancima ćelija i partijskih rukovodstava) traže i pronalaze najbolji načini i taktički postupci, koji su nadoknađivali tehničku i brojnu nadmoćnost neprijatelja. Izvanredan značaj pridavan je njegovanju i daljoj izgradnji bratstva, jedinstva i zajedništva Srba, Muslimana i Hrvata Hercegovine. To je bio osnovni preduslov i unutrašnje snage Divizije i njenog daljeg jačanja s prilivom novih boraca, glavnim osloncem snaga NOP-a Oblasti. Kao oružani odred Pokreta Divizija je bila pozvana da na svom operativnom području zaštiti stanovništvo ne samo od zlodjela njemačkog okupatora i njegovih saradnika, nego i da mu zagarantuje imovinsku i ličnu sigurnost. Sve ove zadatke Divizija je mogla, uspješno izvršavati samo zato što je bila sastavni, organski dio naroda; bez njegove najšire podrške nije mogla računati ne samo na izvršenje zadataka, nego i na opstanak. Podrška i svestrana saradnja sa svim društveno-političkim organizacijama na terenu, a naročito narodnooslobodilačkim odborima, bila je zbog toga svakodnevna praksa.

U organizacionoj strukturi Partijske organizacije u Diviziji nije bilo bitnih promjena.

U vrijeme obrazovanja, Divizija je na mnogo lakši način uspostavila osnovnu strukturu svojih organizacija Komunističke partije i SKOJ-a. Ove organizacije, već uhodane u Udarnim grupama 10. brigade, jednostavno su nastavile svoje funkcinisanje u novoobrazovanim brigadama Hercegovačke divizije. Divizijska organizacija Partije zaokružena je izborom njenog rukovodstva — Divizijskog partijskog biroa. Biro se konsti-tuisao na svojoj sjednici 4. decembra u s. Stabnima, u Župi pivskoj.

Njegovi članovi su bili partijski rukovodioci 10, 2. i 3. brigade (zamjenici političkih komesara brigada) i politički komesar Divizije. Za prvog sekretara divizijskog biroa izabran je Franc Novak, partijski rukovodilac 3. udarne brigade.³⁴)

Partijski biro Divizije se povezao sa Oblasnim komitetom KPJ za Hercegovinu a, preko Uglješe Danilovića i Vase Miskina Crnog, sa Pokrajinskim komitetom KPJ za Bosnu i Hercegovinu, u kome su navedeni rukovodioci bili članovi, a Uglješa, uz to, i član sekretarijata (biroa) Pokrajinskog rukovodstva. Ovakav organizacioni status partijske organizacije Divizije zastupao je stanovište da se težište partijske aktivnosti u Diviziji kao cjelini — shodno odlukama Pokrajinskog i Oblasnog partijskog rukovodstva — ostvaruje u bataljonima.

Zamjenik političkog komesara brigade rukovodio je partijskom organizacijom brigade i — kao istovremeni član najužeg rukovodstva — najneposrednije je mogao da utiče na sve tokove života brigade i sprovođenje političkog kursa Partije.

Partijski bataljonski biro, čiji je sekretar bio zamjenik političkog komesara bataljona, rukovodio je svim četnim ćelijama u bataljonu. Najorganizovanije se ispoljavao politički, jer je batalj on bio osnovna taktička jedinica Divizije, najčešće okupljeno vodio borbeni život i na j neposredni je se ispoljavao vojnom i političkom aktivnošću. Komunistička organizacija bataljona bila je najneposrednije zadužena i politički odgovorna, kako za stalno uzdizanje idejno-političke svijesti svih pripadnika bataljona u vođenju oružane borbe, tako i za politički rad među stanovništvom.³⁵)

Po formiranju Divizije u brigadama nisu obrazovani Politodjeli; njega je inače imala dotadašnja 10. hercegovačka brigada. Politodjel Hercegovačke divizije, obrazovan sredinom decembra 1943. godine, nadomještao je odsustvo ovakvih organa u brigadama. Politodjel Divizije je, kao organ Centralnog komiteta KPJ, imao je veliku ulogu u pružanju dragocjene pomoći Diviziji u pogledu razvijanja partijskih organizacija i partijsko-političkog rada.

U Diviziji — bez NOP odreda — u početku je bilo preko 50 ćelija KPJ. U gotovo svakoj četi po jedna, po jedna (štapska) ćelija u 11 bataljona, 3 brigade i Diviziji, te desetak pristapških — sa ukupno preko 400 članova KPJ i stotinjak kandidata. U partizanskim odredima, u desetak ćelija, moglo je biti još pedesetak članova KP. Organizacija KP je, izuzev prekaljenog jezgra, bila vrlo mlada, pretežno regrutovana iz redova seljaka, pa se ideološko-političkom uzdizanju članstva posvećivala izuzetna pažnja, naročito organizovanjem kurseva i teoretskim sastancima, što je uskoro dalo dobre rezultate.

Od blizu 400 članova SKOJ-a organizovanih u 85 aktiva na operativnom području Divizije, veći dio je bio u Diviziji. U odnosu na broj :mladine i njeno raspoloženje moglo je biti i više, što očigledno pokazuje porast u narednim mjesecima. Organizacijom SKOJ-a u Diviziji rukovodio je omladinski rukovodilac (uključen u Politodjel), Vule Mićunović. U brigadama je, takođe, bio omladinski rukovodilac, a težište rada i ovdje je bilo u bataljonima. Organizacijom u bataljonu rukovodio je Bataljonski biro, a po četama su organizovani aktivi. Članovi SKOJ-a bili su, pored članova KP, nosioci borbenosti, discipline, samopožrtvovanja i poleta; oni su predstavljali osnovni izvor novih članova KP. Djelovali su u svojim vojničkim kolektivima i — upravo u vrijeme obrazovanja — pristupilo se obrazovanju organizacije USAOBiH-a, kome su pripadali svi omladinci do 25 godina u vojsci. U tome je pomogao i Oblasni komitet SKOJ-a za Hercegovinu, kao i instruktor CK SKOJ-a i član Izvršnog odbora USAOJ-a Dževad Midžić, koji se tih dana našao u Hercegovini.³⁰¹

Period prerastanja na viši stepen organizacije, od kraja septembra do sredine novembra 1943. godine, predstavlja kvalitativni skok u razvoju oružanih snaga narodnooslobodilačkog pokreta u Hercegovini. Obrazovana je Hercegovačka udarna divizija.

Najznačajnija karakteristika tog skoka je u tome što je to sprovedeno paralelno sa žestokim borbama protiv neprijatelja. Do tada najveći napad udruženih snaga njemačkih okupatora i njihovih saradnika danima je bio pripreman. Ne samo da su njegove napadne kolone, koje su koncentrično nastupile od Bileće, Trebinja, Nevesinja i Grahova, odbačene, nego su udarne grupe — dva puta oslobađale Bileću, izvršile snažan udar po željezničkom saobraćaju u šumi trebinjskoj i Popovu polju, te — oslobođenjem Kule Fazlagić — konačno povezale centralnu slobodnu teritoriju u sjeveroistočnoj Hercegovini. To je omogućilo intenzivan rad svih oblasnih rukovodstava u slobodnom Gacku.

Formiranje Divizije izvršeno je na osoben način. Sve divizije NOVJ obrazovane su objedinjavanjem postojećih brigada. U ovom slučaju Divizija je stvorena iz jedne jedine brigade. To je učinjeno postepenim razvojem udarnih grupa bataljona u okviru 10. hercegovačke brigade. Ovaj primjer ukazuje na mogućnost raznovrsnih postupaka u stvaranju viših taktičkih jedinica i bio je izraz prilagođavanja konkretnim uslovima. To se odnosi kako na ostvarenu jačinu brigada i Divizije kao cjeline, koje su diktirali specifičnost njenog operativno-teritorijalnog zadatka, tako i na vojno-geografske prilike i, posebno, oskudne ekonomske mogućnosti početnog operativnog područja. Drugim riječima, to je bila potreba date etape rata, u kome su samo lake formacije i brzi manevar omogućavale opstanak i uspješno suprotstavljanje višestruko nadmoćnom neprijatelju.

Činjenica da su, u momentu formiranja, oko polovine pripadnika Divizije činili članovi KPJ, njeni kandidati i SKOJ-evci, predstavljala je značajno preimućstvo. Ono se izražavalo u idejno-političkoj svijesti, jedinstvu i borbenosti jedinica.

NAPOMENE (II glava):

1) Dnevnik Uglješe Danilovića, str. 128.

2) Izvještaj zamjenika komandanta 3. udarne divizije, izvještaj štaba 10. udarne brigade od 3. X 1943. i štaba 10. hercegovačke brigade od 5. i 31. X 1943. godine. Zbornik ..., tom IV, knj. 18, dok. 19, 25, 26 i 171. Obavještenje Štaba 4. operativne zone NOV POH od 17. IX 1943, izvještaj štaba Biokovske brigade od 4. X 1943. i Pismo štaba 8. korpusa NOVJ štabu 10. hercegovačke brigade od 18. XI 1943. Isto, tom V, knj. 19, dok. 88, knj. 20, dok. 29 i knj. 21, dok. 90.

2a) Izvještaj zamjenika komandanta 3. udarne divizije od 5. X 1943. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 18, dok. 25.

3) Izvještaj objavljen u Zborniku..., tom IV, knj. 18, dok. 25.

4) Izvještaj štaba 10. brigade od 5. X 1943. godine, tom IV, knj. 18, dok. 26.

5) Izvještaj zamjenika komandanta 3. udarne divizije od 5. X 1943. godine. Zbornik . .., tom IV, knj. 18, dok. 25.

6) Naređenje štaba Druge udarne grupe od 13. X 1943, Zbornik..., tom IV, knj. 18, dok. 60.

7) Prijedlog su ponijeli Vojo Kovačević i Vule Mićunović.

8) Naređenje i Obavještenje štaba 10. brigade od 25. X 1943. godine, Zbornik tom IV, knj. 18, dok. 138.

9) Izvještaj zamjenika komandanta 3. udarne divizije NOVJ od 5. X 1943. godine. Zbornik ..., tom IV, knj. 18, dok. 25.

10) Isto. Dnevnik četničke Bilećke brigade. AVII, CA, br. reg. BH-V.

11) Simo Radić, Ljubinje i Popovo polje 1941 — 1945, Kultura, Trebinje 1969, str. 285.

12) Dnevnik četničkog Nevesinjskog korpusa. AVII, ČA, k. 203, br. reg. 4915.

13) Relacija štaba Hercegovačke udarne divizije za novembar 1943. godine. Zbornik, knj. IV, dok. 141. Jozo Bakrač, »V Dolima Zoro pade«, Hercegovina u NOB, str. 694 — 695. Zbornik narodnih heroja, Omladina, Beograd 1960, str. 338 — 339.

14) Zapovijesti i izvještaji Druge udarne grupe (11. brigade). Zbornik ..., tom IV, knj. 19, dok. 75, 89, 141 i 167.

15) Danilo Komnenović, Oslobođenje Kule Fazlagić, Vojno delo, Beograd, br. 7 — 8/1961, str. 467 — 481. Zapovijesti, naređenja i obavještenja 10. hercegovačke NOU brigade od 13. do 20. XI 1943. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 19. dok. 55, 81, 83 — 84 i 89 — 90. Relacija štaba Hercegovačke divizije za novembar 1943. godine. Isto, dok. 141.

16) Izvještaj štaba Mostarskog bataljona Vrhovnom štabu NOV i POJ od 23. XI 1943. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 19, dok. 103. Dnevnik Uglješe Danilovića, neobjavljeno, str. 154 — 160.

17) Izvještaj štaba 10. udarne divizije (o akcijama i pohvali Odreda) od 25. XI 1943. godine, Zbornik..., tom IV, knj. 19, dok. 106. — Advan Hozić, Kaljeni na Neretvi, Narodna armija, Beograd 1975, str. 56 — 74.

18) Izvještaji štaba 9. divizije od 13. X, 3. i 30. XI, te 2. XII 1943. godine. Zbornik ..., tom V, knj. 20, dok. 77 i 231, knj. 21, dok. 21, knj. 22, dok. 2. Izjava Bože Budimira autorima 1978. godine.

19) Ante Barbir, Prvi odbori u zapadnoj Hercegovini i Jure Galić, Zapadnoherce-govački odred u Hercegovini u NOB, str. 531 i 780 — 783.

20) Naredba štaba 10. hercegovačke NOU brigade od 8. XI 1943. Zbornik, tom IV, knj. 19, dok. 37.

21) Isto.

22) Zapisnik savjetovanja. Arhiv Instituta za istoriju Radničkog pokreta Sarajevo, dok. br. 13, novembar 1943. godine. — Radovan Papić, Komunistička partija i narodnooslobodilačka borba u Hercegovini od pete ofanzive do oslobođenja. Hercegovina u NOB, str. 656 — 657.

23) Isto.

24) Nusret Seferović, Razvoj omladinske organizacije, Hercegovina u NOB, str. 665 — 671.

25) Vlado Šegrt, Formiranje Dvadeset devete divizije, u Hercegovina u NOB, str. 649 — 651.

26) Knjiga depeša Drugog udarnog korpusa. AVII, ANOP-a, k. 391.

27) Naredba štaba 2. korpusa o formiranju Hercegovačke divizije od 17. novembra 1943. godine, AVII, ANOP-a, k. 391, reg. br. 413.

28) Izvještaj štaba Hercegovačke divizije od 23. XI 1943. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 19, dok. 102.

29) Prepis Naredbe štaba Hercegovačke divizije Pov. br. 1 od 22. XI 1943. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 19, dok. 96.

30) Obavještenje štaba Divizije od 20. XI 1943, AVII, ANOP-a, k. 1143, reg. br. 15/5.

31) Naredba štaba 10. brigade od 8. XI i štaba Hercegovačke divizije od 22. XI 1943. godine. Zbornik, tom IV, knj. 19, dok. 37 i 96.

31a) Isto.

32) Relacija štaba Hercegovačke divizije za novembar 1943. godine i Izvještaj političkog komesara Divizije od 1. XII 1943. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 19, dok. 141 i AVII, ANOP-a, k. 1143, reg. br. 6/1.

33) Statut proleterskih brigada. Bilten VŠ NOP i DV Jugoslavije br. 14 — 15 (za februar i mart) 1942. godine, str. 7 — 11.

34) Izvještaji političkog komesara Hercegovačke divizije od 1. i 20. decembra 1943. godine. Izvještaj sekretara Partijskog biroa Divizije CK KPJ od januara 1944. godine. AVII, ANOP-a, k. 1143, reg. br. 6/1 i 15/5. Arhiv IRP Sarajevo, br. 113, januar 1944.

35) AVII, ANOP-a, k. 1143, reg. br. 6/1.

36) Nusret Seferović, Razvoj omladinske organizacije, u Hercegovina u NOB, str. 665 — 671.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument