Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

II DIO

BORBE DIVIZIJE ZA JAČANJE NOP-a U HERCEGOVINI

(novembar 1943 — april 1944)

BORBE DIVIZIJE ZA JAČANJE NOP-a U HERCEGOVINI

Vojno-politička situacija sredinom novembra 1943. godine

Narastanjem aktivnosti i prestiža narodnooslobodilačkog pokreta u jesen 1943. i uzastopnim udarima ojačane Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije snažno je uzdrman njemački okupacioni sistem u čitavoj zemlji. Time je potkopan i vojnostrategijski položaj nacističke Njemačke na čitavom Balkanu, čiju odbranu je (strahujući od savezničkog iskrcavanja) užurbano pripremala.

Pod udarcima oslobodilačkih snaga bili su paralizovani kolaboracionistički režimi u »Nezavisnoj Državi Hrvatskoj« i Crnoj Gori. Njihove oružane formacije su postale nemoćne, pa ih je njemački okupator sve više vojnički štitio, kontrolisao i sprezao zajedno sa četnicima Draže Mihailovića. Epizoda njemačkog nepovjerenja u hercegovačke i crnogorske četnike iz majskih dana u novonastaloj situaciji brzo je prevaziđena i zaboravljena.

U ovo vrijeme okupatora su naročito zabrinjavali poremećaji u željezničkom i pomorskom saobraćaju, bez čijeg funkcionisanja se nije mogla uspostaviti bilo kakva stabilnost njegove odbrane na jadranskom frontu. Interes za održavanje saobraćaja dolinom Neretve bio je pojačan još i potrebom eksploatacije boksitnih rudnika u Hercegovini.

Ocjenjujući tako svoj ugroženi položaj na jugoslovenskom ratištu, a naročito zabrinjavajuće stanje na njegovom središnjem dijelu, njemački komandant Jugoistoka, feldmaršal Vajks odlučio je da po okončanju operacija za ovlađivanje jadranskim pojasom prenese težište vojne aktivnosti na najugroženiji, središnji dio jugoslo venskog ratišta. U tom cilju do sredine novembra pripremljena je višemjesečna zimska ofanzivna kampanja (šesta neprijateljska ofanziva), koja se sastojala od čitavog niza krupnih uzastopnih i paralelnih operacija. Postavio je cilj da u toku zime razbije snage NOV-a i POJ-a na teritoriji između jadranske obale, Kupe, Save, Drine i Lima i da ih odbaci od najvažnijih komunikacija koje povezuju Jadransko more sa unutrašnjošću.

Pred vrhovno vojno-političko rukovodstvo NOP-a postavljali su se krupni vojni i politički zadaci. Prije svega trebalo je iskoristiti i učvrstiti uspjehe postignute u jesenjoj ofanzivnoj kampanji. Organizacija i stabilizacija života na slobodnoj teritoriji i međunarodna afirmacija narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji manifestovaće se najsnažnije kroz rad i odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Naporedo s tim trebalo je učvrstiti brojne novoformirane jedinice i usmeriti ih na nove zadatke.

U toku je bila i pregrupacija snaga radi snažnije podrške narodnooslobodilačke borbe u istočnim oblastima Jugoslavije.

Sprovodeći taj zadatak Drugi i Treći udarni korpus NOVJ, ojačani 5. i 16. udarnom divizijom, bili su već ostvarili operacijsku osnovicu za prodor dijela snaga prema Ibru i Moravi. Nju je činila povezana oslobođena teritorija sjeverne Crne Gore, Sandžaka, istočne Bosne i sjeverne Hercegovine. Tek formirana Hercegovačka udarna divizija u sjeveroistočnoj Hercegovini u sastavu Drugog udarnog korpusa štitila je pozadinu snaga 2. korpusa sa zapadne strane.

Ta činjenica i izuzetan značaj držanja Srbije u svojim rukama za njemačkog okupatora opredijelila je komandu njemačke 2. oklopne armije da operacije u zimskoj kampanji počne od istoka i postepeno ih prenosi na zapad. Zbog toga je planirano da se u prvoj operaciji ove kampanje, nazvanoj Kugelblitz (usijana lopta), razbiju na prilazima Srbiji grupisane snage NOVJ.

Naglo jačanje snaga i ubojitosti 10. hercegovačke brigade i NOP-a na neretljanskom prostoru u cjelini, te postojanje znatne oslobođene teritorije sa središtem u Gacku, svakako su posebno zabrinjavali neprijatelja. Utoliko više što su se ova zbivanja odigravala u obalskom pojasu i u rasporedu snaga težišnog 5. SS korpusa. Time se objašnjava nastojanje okupatora da u red prvih ciljeva svoje ofanzive uvrsti neutralisanje pritiska narodnooslobodilačkih snaga u Hercegovini.

IV Glava

MANEVARSKA ODBRANA DIVIZIJE U GATAČKOM

PROSTORU SA PROTIVNAPADOM ZA OSLOBOĐENJE

BANJANA I GRAHOVA

Na teritoriji Hercegovačke divizije okupator je planirao i izveo niz napada u okviru operacije »Kugelblic«. Plan operacije je izradila komanda njemačke 2. oklopne armije u Vrnjačkoj Banji. Vođenje operacije je povjereno komandantu, 5. SS korpusa generalu Arturu Flepsu, koji je imao sjedište kod Mostara, i zbog toga bio i lično zainteresovan za konačno smirivanje stanja u okolini svoje komande.¹)

U operaciji su bile angažovane veoma jake njemačke i kolaboracionističke snage. U drugoj polovini novembra su se prikupljale i podilazile polaznim rejonima na kružnoj osnovici: Sjenica — Zlatibor — Zvornik — Tuzla — Sarajevo — Ulog — Gacko. Osnovna zamisao sastojala se u tom da jednovremenim koncentričnim nastupanjem glavnih snaga sa istoka (1. brdska) i juga (7. SS divizija) potisnu snage NOVJ u kotao: Pale — Višegrad — Srebenica — Vlasenica i tu ih taktički okruže i unište.²)

Njemačka 7. SS brdska lovačka divizija »Princ Eugen« poslije operacija »čišćenja« u srednjoj Dalmaciji i na ostrvima bila je raspoređena za odbranu obale od Zadvarja do Slanog (štab Divizije u Čapljini) i prema prvobitnoj zamisli nije trebalo da učestvuje u operaciji.³) Pošto se odustalo od angažovanja 118. lovačke divizije* iz južne Crne Gore, ova je sredinom novembra smijenila 7. SS diviziju u odbrani obale i oslobodila je za operaciju. Pri tom je u južnoj Hercegovini i južnoj Dalmaciji došlo do velike koncentracije njemačkih trupa, što nije ostalo bez uticaja na stanje u Hercegovini.⁴)

*) Na prolazu iz Crne Gore u zapadnu Hercegovinu Komanda ove divizije našla se 12. XI 1943. godine u Trebinju.

Kao jača i povoljnije postavljena 7. SS divizija je iz doline Neretve (Čapljina — Mostar) imala da preko sjeveroistočne Hercegovine i Zelengore izbije na Jahorinu, gdje bi se uključila u taktičko okruženje planiranog »kotla« i potom nastupala prema Rogatici. Korpusnom zapoviješću od 18. novembra 1943. Sedmoj SS diviziji je kao polazni položaj za operaciju određena linija: Ulog — Kifino Selo — Gacko — Čemerno. Sa te linije Divizija je trebala nastupiti u opšti napad ujutru 4. decembra 1943.^5;

Opštim zapovijestima za operaciju »Kugelblic« nije bilo predviđeno kada i kako će 7. SS divizija savladati otpor Hercegovačke divizije NOV-a (o čijem formiranju neprijatelj još nije imao podataka)⁶ i izbiti na određeni polazni položaj. To je moralo biti regulisano posebnim naređenjima, ali ona na žalost nisu pronađena. U pomenutoj korpusnoj zapovijesti rečeno je samo da se u rejonu Nevesinja nalaze slabije snage NOV-a i da one mogu imati ulogu zaštite boka glavnine u Sandžaku i istočnoj Bosni.⁷

Preduzete mjere za ovlađivanje slobodnom teritorij om u Hercegovini, međutim, i po angažovanju snaga, i po predviđenom vremenu za izvršenje zadataka i borbenom poretku u punoj su suprotnosti sa ovom konstatacijom komande korpusa.⁸¹ Ovo se može objasniti prije svega osvetoljubivomu i ličnim gnjevom esesovaca zbog dotadnjih neuspjeha u pokušajima paralisanja 10. hercegovačke brigade.

Za izvršenje napada na Hercegovačku diviziju neprijatelj je do 24. novembra na liniji: Nevesinje — Dabarsko polje — Plana — Velimlje prikupio čitavu 7. SS diviziju, za ovu priliku ojačanu jednom pukovskom hor benom grupom iz 181. pješadijske divizije, kao i daleko većim brojem "kolaboracionista nego što ih je koristio u nastavijanom napadu u istočnoj Bosni.

Raspored i sastav tih snaga izgledao je ovako:

borbena grupa Diče sastava: 14. SS brdski lovački puk, 2. divizion 7. SS brdskog artiljerijskog puka, 2. četa 7. SS brdskog pionirskog bataljona, te glavnina četničkog Nevesinjskog korpusa (800 četnika) i oko 400 domobrana i milicionara, raspoređena u Nevesinjskom polju. Sedmi SS izviđački bataljon već se nalazio u Ulogu i Kalinoviku.

borbena grupa Petersen (13. SS brdski lovački puk, 1. divizion 7. SS brdskog artiljerijskog puka, 3. četa 7. SS brdskog pionirskog bata-ljona, te nepoznat broj četnika), raspoređena uglavnom u Dabarskom polju na liniji: Trusina — Berkovići — Divin;

borbena grupa Heš (3. bataljon 359. pješadijskog puka i 1. vod 6. baterije 222. artiljerijskog puka njemačke 181. divizije, oko 900 četnika Bilećke i Vučedolske brigade, te od 26. novembra dvije čete 3. bataljona 14. pješadijskog puka domobranske 6. pješadijske divizije), raspoređena na liniji: Plana — Baljci — Velimlje;

— divizijska rezerva do jednog lovačkog bataljona sa 3. divizionom 7. SS artiljerijskog puka kretala se na pravcu borbene grupe »Diče«.

— Ovim pravcem premještalo se, i komandno mjesto 7. SS divizije.⁹Dakle po ocjeni štaba 29. divizije ukupno oko 15.000 vojnika, koji su nastupali na tri osnovna pravca:

1. Nevesinje — Kifino Selo — Ulog;

2. Dabarsko polje — pl. Bjelašnica — Gacko i

3. Plana — Kobilja glava — Avtovac.

Pri nastupanju jedinica njemačkog okupatora četnici su osiguravali njegove kolone i služili kao vodiči a u prvom redu kretanjem iza njih i istrebljivali po naseljima pripadnike i aktiviste NOP-a.¹⁰

Snažne neprijateljeve kolone podilazile su od Mostara, Čapljine, Trebinja i Grahova prema snagama Hercegovačke udarne divizije koje su se zatekle u rasporedu za odbranu oslobođenog gatačkog sreza i susjednih krajeva, ali u procesu organizacijskog sređivanja i preformiranja. Jedinice su 23. novembra imale ovakav raspored i zadatke:

Druga hercegovačka udarna brigada (tri bataljona i Štab) u rejonu s. Zalom — s. Podgrađe kontrolisala je sve pravce koji vode od Nevesinja prema slobodnom Gacku;

Treća hercegovačka udarna brigada bez 3. bataljona nalazila se u rejonu s. D. Meka Gruga — s. Tepure — Kapavica. Imala je zadatak da zatvori sve pravce koji od Davidovića i Plane izvode u Gatačko polje;

Deseta hercegovačka udarna brigada bez 5. bataljona nalazila se na odmoru u Gatačkom polju, po selima: Stolac, Džuburi, Lukovice i Dobrelji. Pripremala se za pokret prema pl. Somini i Banjanima po već najavljenom zadatku za čišćenje tamošnjih četnika Vučedolske brigade;

Sjevernohercegovački NOP odred (dva bataljona i tri samostalne čete sa Štabom u s. Davidovićima) uključio se u raspored i zadatke brigada. Partizanske jedinice su krstarile prostorom ispred brigada i tako vršile izviđanje i borbeno obezbjeđenje i kontrolisale manje značajne pravce;

Južnohercegovački NOP odred (tri bataljona i jedna samostalna četa) dejstvovao je na prostoru stolačkog sreza, Popova polja i Šume trebinjske i branio ovu teritoriju od upada neprijatelja. U odnosu na glavninu Divizije u gatačkom kraju ovaj odred je održavao značajan dio južnohercegovačke slobodne teritorije sa uporištima NOP-a kakva su bila Hrgud, G. Hrasno i Popovo polje. Štab odreda sa svim rukovodstvima društveno-političkih organizacija ovog okruga dejstvovao je iz G. Hrasna;

Štab Hercegovačke udarne divizije, još neoformljen potpuno, nalazio se u Gacku, gdje su bila i sva rukovodstva organizacija NOP-a hercegovačke oblasti. Do 23. novembra, kada je neprijatelj izbio na polazne položaje za napad, štab Divizije je ostao pri namjeravanom napadu u pravcu Banjana.¹¹

Treći bataljon 3. brigade i 5. bataljon 10. brigade raspoređeni su u rejonu Gacko — Miholjače u rezervu Divizije. Neposredno su osiguravali Gacko i divizijsku bolnicu u s. Miholjače.

Čim je uočen napad neprijatelja, 2. brigada, koja je zatvarala nevesinjski pravac, pomjerena je prema Gacku, pa su u sukob sa Hercegovačkom divizijom došle samo borbene grupe »Petersen« i »Heš«, ukupno oko 8.000 vojnika, što je bila najmanje četverostruka brojna nadmoćnost, ali je njihovo preimućstvo u naoružanju i municiji bilo neupredivo veće.

Odluka i mjere štaba Hercegovačke divizije

Sve organizacione mjere u vezi sa preformiranjem 10. brigade u Hercegovačku diviziju nisu još bile završene, a napad neprijatelja je već bio u toku. Međutim, one su u osnovi bile sprovedene i štab Divizije je po svom konstituisanju, već 22. novembra 1943, izdao svoju prvu borbenu zapovijest.¹² Prišao je izvršenju prvog borbenog zadatka dobijenog od štaba 2. udarnog korpusa. Zapoviješću je određeno da 10. i 3. hercegovačka udarna brigada iz Gatačkog polja i rejona Kapavica — Tepure — Meka Gruda, pod neposrednim vodstvom komandanta Divizije potpukovnika Vlade Šegrta očisti četnike iz zapadnog dijela nikšićkog sreza. 24. novembra pred veče, kada je neprijateljski napad uočen, 10. brigada je bila na putu prema Somini, odakle je sutradan trebalo da zajedno sa 3. brigadom krene preko Vučijeg Dola i Banjana na izvršenje zadatka.

Pošto je istog dana konačno utvrdio da je neprijateljev napad u toku, štab Hercegovačke divizije odustao je od napada prema Grahovu i predložio komandantu Divizije da se 10. i 3. brigada zadrže od daljeg pokreta i da sa položaja: Meka Gruda — Poljice — Ubla zatvore sve pravce koji od Bileće i Dabarskog polja vode prema Gacku, što je komandant usvojio boraveći u s. Tepure, kod štaba 3. brigade. Istovremeno štab Divizije je naredio da se zbog neobezbijeđenosti pravca od Borca i Sutjeske 2. hercegovačka brigada izvuče iz nevesinjskog prostora na gatačku Površ, bliže nedovoljno obezbijeđenoj divizijskoj bolnici i ostalim ustanovama u rejonu Gacka.¹³¹ Bataljon »Savo Belović« Južnohercegovačkog NOP odreda na Hrgudu prvi je 23. novembra došao u kontakt sa borbenom grupom »Petersen«. U izvlačenju ispod nadmoćnog udara neprijatelja nije stigao da izvijesti o pojavi neprijatelja u Dabarskom polju.¹⁴⁾ Divizijska rezerva je već bila utrošena (3. bataljon 3. udarne brigade) i upućena u Kulu Fazlagić, da zatvara pravce koji od Nevesinja preko Bjelašnice izvode u Gatačko polje. Divizijsku bolnicu sa oko 80 ranjenika u selu Miholjače neposredno je osiguravao 5. bataljon (bez 2 čete) 10. brigade.¹⁵ Zbog velikog broja teških i nepokretnih ranjenika na nosilima Bolnica je predstavljala poseban problem štaba Divizije prilikom odlučivanja i izbora borbenog manevra. U vrijeme otkrivanja napada u Gacku su se našli na okupu i svi članovi Partijskog biroa Divizije radi njegovog konstituisanja.¹⁶

Dvije čete 5. bataljona 10. brigade su 24. novembra pod vodstvom političkog komesara bataljona Joze Bakrača po odluci štaba Divizije iz Gacka za Jajce otpratile delegaciju Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke na II zasjedanje AVNOJ-a, koju je predvodio član Politbiroa ČK KPJ i potpredsjednik AVNOJ-a Ivan Milutinovic.¹⁷)

Za vrijeme ovog napada ojačane 7. SS divizije u sjevernoj Hercegovini vladale su surove klimatske nepogode. Danonoćno su se smjenjivali kiša i snijeg, nošeni olujnom snagom sjeverca. Nedovoljno zaštićeni odjećom i obućom, borci na položajima su jedva odolijevali hladnoći i nepogodi, a prirodna stihija je onemogućavala osmatranje i otežavala vatreno dejstvo.

Odbranu slobodne teritorije u Hercegovini jako je otežavala činjenica što novoformirana Divizija nije imala oslonca na bilo koju veću jedinicu iako je sama predstavljala bočno i pozadinsko obezbjeđenje snaga 2. i 3. korpusa u Sandžaku i istočnoj Bosni. Najbliže jedinice su u stvari bili nejaki teritorijalni bataljoni Nikšićkog (Banjsko-vučedolski u Banjanima) i Durmitorskog (Pivski u Župi Pivskoj) NOP odreda, te malobrojni Kalinovički NOP odred, potčinjen štabu Divizije zbog otežanih veza¹⁸ sa jedinicama 3. udarnog korpusa. Samostalni Mostarski bataljon, koji je 23. novembra imao 150 boraca,¹⁹ borio se u istočnom dijelu konjičkog sreza (Župa i Planina), tada još izvan sastava Divizije; najkorisnije je služio održavanju veza ne samo Divizije nego i 2. korpusa i društveno-političkih organa Hercegovine, Crne Gore i Sandžaka sa Vrhovnim štabom i društveno-političkim rukovodstvima Bosne i Hercegovine.

I desetak dana ranije u Gacko su počeli pristizati mahom nesigurni podaci o postepenom pojačavanju garnizona u Nevesinju, Stocu i Bileći, što nije bilo dovoljno da se pouzdano otkrije namjera neprijatelja i obim predstojećeg napada. Tome je doprinijela i činjenica da su prethodne sedmice u južnoj Hercegovini bili primijećeni brojni pokreti ešelona i transporata njemačkih trupa, čiji se ciljevi i namjere nisu znale. To je u stvari bila njemačka 118. lovačka divizija u pokretu iz južne Crne Gore preko Trebinja i Dubrovnika radi smjene i preduzimanja odbrane obale od Zadvarja do Slanog od 7. SS divizije, pa su se tako na uskom prostoru od Trebinja do Ljubuškog bile našle dvije i po njemačke divizije.

Ni prvog dana napada nije se mogla dobiti puna predstava o stvarnoj jačini neprijatelja i obimu njegove operacije. Zapravo od tri pukovske napadne kolone bilo se saznalo samo za dvije — »Heš« i »Petersen«. Zbog toga je štab Hercegovačke divizije zadržao prvobitnu ideju da sa glavninom Divizije, koja se sticajem prilika već našla na desnom krilu, razbije neprijatelja koji je nastupao bilećkim pravcem, a potom izvrši bočni udar na onog što je prodirao iz Dabarskog polja preko Bjelašnice prema Gacku.²⁰'

Tok borbi je ubrzo pokazao da je neprijatelj daleko nadmoćniji, da nastupa frontom širine preko 50 km i da nameće odlučujući sudar sa još nejakom Divizijom. Zbog toga je zaključeno da se na bilećkom pravcu vodi zadržavajuća odbrana, sa ciljem da se u svojim rukama zadrži masiv Somine kao oslonac za dalji manevar snagama Divizije, odnosno za izvlačenje iz Gatačkog polja i zabacivanje u pozadinu neprijatelja.²¹) Krajnji cilj 7. SS divizije, njen odlazak prema istočnoj Bosni, pri tom ipak nije bio otkriven, no ova elastična odluka je obezbjeđivala najpovoljniji manevar i u slučaju da se situacija usloži pojavom neprijatelja i sa drugih pravaca, npr. od Nikšića ili Foče.

Napuštanje slobodne teritorije sa centrom u Gacku diktirano je nemogućnošću njene odbrane, a kompenzirano planom za stvaranje nove.

Tok odbrambenog manevra Divizije u gatačkom prostoru

Borbena grupa »Diče« na pravcu Nevesinje — Ulog, u svojoj zoni napada nije došla u borbeni dodir sa jedinicama Divizije. Malobrojni Kalinovički NOP odred nalazio se sjevernije od Uloga, koji je bio krajnji cilj grupe u ovoj etapi. Ova borbena grupa posjela je 23. novembra prostor oko Nevesinja i raskrsnice puteva prema Gacku i Kalinoviku. Njen 1. bataljon registrovan je tog dana u Sladojevom Dolu i Pirin Dolu.²²⁾Komanda grupe sa ostalim dijelovima se nalazila u Kifinom Selu, dok je njen 3. bataljon, ojačan sredstvima za podršku i vodičima, posjeo s. Odžak, odakle će sutradan, paralelno sa napadnim kolonama borbene grupe »Petersen«, krenuti u napad pravcem: Ovčiji Brod — Zalom — Rilje.²³⁾

Druga hercegovačka udarna brigada na položajima Zalom — Podgrađe 25. novembra izvukla se na Površ gatačku po dobijenom zadatku, pošto je kod s. Slata uspostavila borbeni dodir sa dijelovima grupe »Petersen«. Bataljon »Nevesinjska puška« Sjevernohercegovačkog NOP odreda, u ulozi borbenog osiguranja 2. brigade na ovom pravcu, kod sela Vranikuće izvršio je snažan vatreni prepad na prednje dijelove 3. bataIjona 13. SS brdskog puka, kada su ovi, nastupajući od Trusine, upali u selo i počeli pljačkati stoku. Bataljon se pred nadmoćnim neprijateljem poslije toga povukao na nove položaje.²⁴)

Drugi bataljon borbene grupe »Petersen« izbio je u toku dana u Lukavačko polje (bez borbenog dodira) nastupajući prema Bjelašnici, a dijelovi 4. bataljona u Davidoviće. U ovom rejonu se zatekao štab Sjevernohercegovačkog NOP odreda sa bataljonom »Miro Popara«, koji je, sagledavši situaciju u Dabarskom polju, obavijestio štab 3. brigade o nailasku neprijatelja i u toku noći pripremio zasjedu kod Kačnja. Prvog dana napada ostali dijelovi grupe »Petersen« zatekli su se u Dabarskom polju, a njegova rezerva (1. bataljon), tek tog dana je stigla od Stoca u Poratak.²⁵

Borbena grupa »Heš« oko 15 sati pristigla je iz Bileće na polazne položaje, i to: ojačani 3. bataljon 359. pješadijskog puka 181. divizije u Planu, a dva bataljona (500 ljudi) četničke Bilećke brigade na Bogdašiće, dok se četnička Vučedolska brigada Nikšićkog korpusa prikupljala oko Velimlja.²⁶) Pošto je uspostavio vezu sa lijevim susjedom 3. bataljon grupe »Heš« krenuo je 24. novembra u nastupanje prednjim dijelovima i oko Mušine gradine i Rogova došao u borbeni dodir sa jedinicama 3. hercegovačke udarne brigade, i partizanskom četom »Vlado Tomanović« u rejonu Vrbice. Štab 3. brigade je već bio odlučio da uzastopnim zasjedama i protivnapadima zadržava i troši neprijatelja, na bilećkom pravcu, kako bi se stvorili preduslovi za predviđeni bočni protivnapad 10. brigade, koja je pristizala u rejon Ubala i Crkvica.²⁷'

U takvoj situaciji štab Divizije je na osnovu obavještenja o izbijanju jakih neprijateljskih snaga u Dabarsko polje i na Planu donio navedenu odluku od 24. novembra.²⁸'

Drugi dan napada (25. XI) karakteriše se uspješnim zasjedama i početkom izvlačenja 2. udarne brigade sa nevesinjskog pravca. Noću 25/26. novembra ona se pomjerila na Površ i posjela položaje: Jugovići — Domrke — Kokorina — Stara Fojnica.²⁹

Dijelovi 1. bataljona 2. brigade i partizanski bataljon »Nevesinjska puška« napali su kod sela Slata folksdojčersku kolonu sa komorom i uz bogat plijen (15 konja sa tovarima) nanijeli joj osjetne gubitke, po podacima Brigade 40 ljudi.³⁰ Drugu zasjedu ovog dana pripremio je bataljon »Miro Popara« na položaju Kokutova gradina kod s. Kačnja i u njoj rastrojio pionirsku četu 13. SS puka. Plijen je i ovdje bio bogat, 19 grla sa tovarima, a neprijateljevi gubici visoki, oko 20 ubijenih koji su sa ranjenim četu prepolovili. Ostaci ove čete odbačeni su prema Podgorju pa su se priključili grupi »Heš« kod Plane.³¹'

Dalji okršaj ovog dana je dvostrana zasjeda 1. i 2. bataljona 3. udarne brigade kod Mušine gradine i Rogova, u koju su oko 11 sati upale dvije čete 3. bataljona borbene grupe »Heš«. Poslije oštre kratke borbe čete su odbačene prema s. Selištima uz gubitke od jednog poginulog* i 7 ranjenih. Zaplijenjeno je 8 tovarnih grla sa pionirskim alatom, eksplozivom i drugom opremom.³²' Neprijatelj se, međutim, brzo sredio, branioce na Rogovima i Mušinoj gradini obasuo koncentričnom artiljerijskom i minobacačkom vatrom i ponovo krenuo u napad.** Tako se on duž puta uklinio u odbranu 3. brigade preko s. Lađevića do pred Donju Meku Grudu.-Zbog toga i oskudice u municiji 3. brigada se pomjerala na nove položaje: D. Meka Gruda — Veliki Planik.

*) U ovoj borbi je poginuo borac 1. bataljona Spasoje Pecelj iz s. Žabice — Ljubinje.

**) Na brdu Planiku poginuo je borac 1. bataljona Slavko Mijanović iz s. Kapavice — Ljubinje.

Po stizanju obavještenja da se u pozadini u s. Riocima, pojavila jedna njemačka kolona od Dabarskog polja, štab 3. brigade je odlučio da se ova usamljena jedinica (120 ljudi sa 50 tovarnih grla) pdlučno napadne i savlada u prvom redu sa ciljem pribavljanja municije. U tu svrhu je 25. novembra uveče, sa fronta kod Meke Grude izvučen 2. bataljon i orijentisan prema Tucekovom Dolu.³³

Ne nailazeći na veći otpor borbena grupa »Petersen« u toku istog dana je dijelovima izbila na Bjelašnicu i glavninom snaga se približavala drumu Gacko — Fojnica. Obavještenja ovog dana potvrdila su da se radi o snagama 7. SS divizije, da se njene jače formacije nalaze u rejonu Nevesinja i Kifina Sela i da se postepeno pomjeraju prema Ulogu i Kalinoviku. Izvještaji su ponavljali da 7. SS divizija ide prema Sarajevu i da u Hercegovini vrši samo usputan napad.³⁴ Oprezan, u još neizvjesnoj situaciji, štab Divizije je naredio da se Bolnica iz s. Miholjača premjesti us. Dramešinu, čime je počela evakuacija ustanova iz rejona Gacka.^34a Treći dan borbe (26. XI) obilježen je protivnapadima jedinica Divizije na bilećkom pravcu. Prvi je u ranim jutarnjim satima izvršen na sektoru 3. udarne brigade u Tucekovu Dolu na štab 4. bataljona 13. SS puka, i njegove prištapske dijelove (odjeljenje za vezu i sanitetsko odjeljenje) i bateriju raketnih bacača. Napad je ujutru počeo bataljon »Miro Popara«, koji je ovu kolonu s leđa pratio od Davidovića još od prošlog dana, a zatim su se uključili s fronta povučeni 2. bataljon Treće, pa naknadno pridati i od Kobilje glave orijentisani 4. bataljon 10. brigade. U prvom naletu bataljona »Miro Popara« pod komandom Voja Vujovića. njemačka kolona od 120 vojnika, zatečena u pripremi za pokret sa prenoćišta, bila je rastrojena. Tome je mnogo doprinijela pogibija komandanta njemačkog bataljona, SS majora Štretmana. Zbog kiše, magle i slabe vidljivosti savlađivanje rasturenih ostataka kolone trajalo je gotovo do podne. Do svojih jedinica probilo se manje od 30 vojnika, mahom bez oružja.³⁵ Postignut je izvanredan uspjeh a najznačajniji u tome za 3. brigadu je što je u borbu u rejonu Tucekova Dola stečena veća količina municije. Oko 20.000 metaka za puške i automatsko oružje omogućavalo je Brigadi uspješan nastavak borbe. Hercegovačke jedinice tom prilikom prvi put su, zaplijenile njemačke raketne bacače i to kompletnu bateriju (4 oruđa) sa 200 raketa. U to vrijeme ovi bacači bili su još novo oružje, čuvano u tajnosti i maskirano nazivom »bacači magle« (Nebelwerfer). Na žalost, zbog nepoznavanja taktičko-tehničkih osobina oruđa nisu iskorištena.. Bila su zajedno sa raketama transportovana u pozadinu, ali su u toku tekućih pregrupacija postala balast i tako izgubljena. Prvi njemački nepotpuni izvještaj iz ovog boja kod Tucekova Dola navodi gubitke od 82, odnosno 90 ljudi, a kasnije preciziraju da su poginula sva četiri oficira.³⁶ Gubici 3. brigade (sa pridodatim 4. bataljonom i bataljonom »Miro Popara«) bili su nesrazmjerno manji: 4 poginula* i 6 ranjenih. Među njima je pao i politički komesar čete 4. bataljona 10. brigade Pero Ćuk rodom iz s. Krajpolja.³⁷

^*U borbi kod Tucekova Dola još su poginuli', politički delegat voda Branko Supić iz Čemerna i borci Mirko Samardžić iz s. Krstača i Milutin Radan iz s. Meke Grude.

Drugi protivnapad ovog jutra izvršili su 1. i 2. bataljon 10. hercegovačke brigade. Sa položaja selo Vrbica — Kovači bataljoni su napali oko-500 četnika Bilećke brigade u s. Trnovici i Bogadašićirna i, nanijevši im gubitke, odbacili ih zapadno od druma Bileća — Plana. Time je borbena grupa »Heš« odsječena od Bileće i njena glavnina odvojena od četnika.³⁸To je komandanta Borbene grupe pukovnika Heša zaplašilo pa je odmah naredio privlačenje pojačanja iz Trebinja (10. i 11. četa domobranskog 14. pješadijskog puka, ojačane jednim njemačkim vodom). Pokušaj neprijatelja da raspoloživim njemačkim i četničkim snagama u toku dana odbaci bataljone 10. brigade sa komunikacije kod sela Trnovice nije uspio.³⁹' Međutim, povlačenje 2. bataljona 3. brigade sa fronta kod Meke Grude omogućilo je glavnini, 3. bataljonu, borbene grupe »Heš« da prodre do s. Korita, gdje je organizovala kružnu odbranu.⁴⁰

Treći protivnapad organizovan je u noći 26/27. novembra, na borbenu grupu »Heš«. U njemu su nezavisno jedan od drugog učestvovala dva bataljona 3. i tri bataljona 10. brigade. Bataljoni 10. brigade u napadu prema Lađevićima, Planoj i Mokrom Dolu nisu naišli na neprijatelja, jer je ovaj izmakao prema Koritima. Bataljoni 3. brigade napali su sa Srđevića gradine 3. bataljon 359. puka u Koritima, ali su naišli na utvrđene položaje i jaku organizovanu vatru. Istovremeno je uočen prodor neprijatelja od Nevesinja u Kulu Fazlagić, odnosno u Gatačko polje iza leđa 3. brigade. Zbog toga su bataljoni obje brigade povučeni za organizaciju odbrane na novim položajima.⁴¹ Treća brigada u toku noći posjela je liniju Kobilja glava — Mala kita, — prevoj puta za Gacko.

Deseta brigada postavila se bočno na položajima: Velika kita — Orlovac — Veliki Planik, istočno od puta Bileća — Gacko. Uz to ona je zbog nastupanja četničke Vučedolske brigade kroz gornje Banjane u selu Ublima držala jedan bataljon radi obezbjeđenja prištapskih i snabdjevačkih dijelova Brigade i ojačavanja u tome rejonu Banjsko-vučedolskog hataljona Nikšićkog NOP odreda.⁴²⁾

Druga hercegovačka brigada na položajima Jugovići — Domrke — Stara Fojnica imala je već ujutru 26. novembra sukob s jednom kolonom 3. bataljona borbene grupe »Petersen«, koja je iz Nevesinjskog polja pravcem Slato — Ljeskov Dub izbila u Fojnicu na put Gacko — Nevesinje. Dijelovi 1. i 4. bataljona prepadom su zaustavili nastupanje ove kolone i prisilili je da pređe u odbranu. Gubici neprijatelja u ljudstvu nisu utvrđeni, a po podacima Brigade izbačeno je iz njegove komore 8 tovarnih grla.⁴³⁾

U toku 26. novembra štab Hercegovačke divizije je dobio punu predstavu o zadacima i pravcima nastupanja 7. SS divizije, što mu je prije svega omogućila radna karta zaplijenjena kod majora Š tretmana u Tuce-kovom Dolu, sa ucrtanim pravcima napadnih kolona borbene grupe »Petersen«.⁴⁴⁾ S druge strane izbijanjem neprijatelja u Fojnicu i Kulu Fazlagić štab Hercegovačke divizije bio je neposredno i sam ugrožen, pa je odlučio da sutradan napusti Gacko.⁴⁵⁾

Kao što vidimo, ovog dana (26. XI) borbena grupa »Petersen« je svojim 2. i 3. bataljonom istočnom ivicom Nevesinjskog polja i preko Bjelašnice izbila u Fojnicu i Kulu Fazlagić (a možda i u Ključ). Istog dana je registrovan dolazak »200 Švaba« u s. Slivlje,⁴⁶ što bi mogli biti obezbjeđujući dijelovi 3. bataljona 14. SS puka, istureni po njegovom izbijanju m Rilje na drumu Nevesinje — Gacko. Time je u stvari borbena grupa »Diče« definitivno izvršila zadatak ove etape. Zbog poraza dviju kolona 4. bataljona 13. SS puka kod Kačnja i u Tucekovom Dolu, te zbog sporog nastupanja borbene grupe »Heš« (dva dana 10 kilometara) zastupnik komandanta 7. SS divizije pukovnik Šmithuber uputio je tokom dana rezervu borbene grupe »Petersen« (1. bataljon 13. SS puka) iz Dabarskog polja preko Plane prema Koritima sa zadatkom da otkloni nastalu krizu na desnom krilu Divizije, odnosno na bilećkom pravcu.⁴⁷)

Četvrtog dana (27. XI), dok je 7. SS divizija pomjerala snage i na bilećki pravac privlačila pojačanja iz Dabarskog polja i Trebinja, napuštanjem Gacka štab Hercegovačke divizije počeo je realizaciju zamišljenog manevra oko Somine i istovremeno pripremao protivnapad u pravcu Banjana i Grahova.

Ostavljajući u Gacku Komandu mjesta sa zaštitnicom, štab Divizije je u zoru prešao u s. Vrbu i istovremeno pomjerio 3. bataljon 3. udarne brigade, koji je zapadno od Gračanice štitio prilaze Gacku, da osigura štab i bolnicu u Vrbi i Dramešini.⁴⁸' Druga brigada se takođe postepeno pomjerala prema bolnici i štabu Divizije i 27. novembra našla se u rejonu ,s. Bodežišta. U evakuisano Gacko neprijatelj je ušao istoga dana oko podne, nastupajući iz Kule Fazlagić. Posljednju i simboličnu odbranu grada pružio je kod Gračanice Zaštitni vod Komande mjesta.⁴⁹

Za to vrijeme 3. brigada na prevoju Kobilja glava i 10. brigada istočno od Korita su nastavile odbranu. Borbena grupa »Heš« od samog jutra uporno je nastojala da otvaranjem druma preko Kobilje glave u posljednjem trenutku izvrši zadatak. Zamorena i krajnje iscrpljena, 3. brigada nakon četverodnevnih napora i gotovo bez sna i hrane sa Kobilje glave i Male kite sklonjena je ispod frontalnog udara neprijatelja na položaje Troglav (tt. 1415) — s. Pržine.⁵⁰⁾ Tako su sada obje brigade postavljene bočno u odnosu na snage neprijatelja na bilećkom pravcu, pa su sa položaja istočno od puta Korita — Stepen ometale nastupanje uporne, ali i vrlo oprezne glavnine grupe »Heš«. Najefikasnije su to činile jedinice 3. brigade pri ometanju opravke mosta kod s. Stepena. U ovim dnevnim borbama grupa »Heš» je imala 14 ranjenih i 3 poginula, među kojima je ubijen i jedan oficir.⁵¹) U pozadini 3. i 10. brigade ovog dana su se pojavile četničke diverzantske grupe. Četnički vođa pop Perišić okupio je na prostoru Kazanci — Vratkovići nekoliko desetina četnika i time neposredno ugrozio odbranu iz pozadine; četnički Avtovački bataljon Gatačke brigade u s. Pržinama napao je komoru 3. brigade i zaplijenio 5 konja sa minobacačom i 15 mina, dok je 14 četnika Vučedolske brigade u zasjedi kod Crkvica napalo grupu kurira 10. brigade.⁵²¹ Oko podne je od Dabarskog polja u Korita izbio 1. SS bataljon borbene grupe »Petersen«, a onda i dvije domobranske čete borbene grupe »Heš« iz Trebinja, za kojima se kretala komanda grupe »Petersen« sa snabdjevačkim ešelonom. Komora je bila samo djelimično motorizovana, pa su se esesovski karavani tovarnih grla otezali u nedogled.^53}

Petog dana (28. XI) 1. bataljon 13. SS puka pod zaštitom grupe »Heš« najzad se probio preko Kobilje glave i u toku dana stigao u Avtovac. Prolazak komora i drugih pozadinskih dijelova prema Gacku i dalje je bio otežan. Ometale su ga snage 3. brigade kod Troglava i sa nešto udaljenih položaja.⁵⁴⁾

Komandant Divizije je, shodno odluci od prethodnog dana, povukao s položaja 10. hercegovačku brigadu, prikupio je u selima Poljice, Kovači i Turuntaš da bi se odmorila i slijedećeg dana zajedno sa Banjsko-vučedolskim bataljonom Nikšićkog NOP odreda prešla u napad na četnike u Banjanima. Pošto je do kraja dana i dalje ometala radove na mostu kod Stepena, 3. brigada je preuzela zaštitu pozadine 10. brigade odbranom pravca Korita — Poljice na položajima Troglav — Biteljica. Sa njih će ona i u toku narednog dana voditi borbu sa dijelovima za obezb jeden je grupe »Heš« na položajima Obješ (k. 1209) — Gradina (k 1205).⁵⁵)

Pojava neprijatelja u rejonu Dražljeva, sjeverno od Gacka, bila je povod da štab Divizije nastavi pomjeranje prema Župi pivskoj. Prvo se sam premjestio iz Vrbe na Čemerno, privukao 2. brigadu u rejon Vrbe i odlučio da sutradan, 29. novembra zajedno sa bolnicom iz Dramešine pod zaštitom 3. bataljona 3. brigade i četom 5. bataljona 10. brigade pređe u s. Stabna da bi istovremeno sa 2. brigadom na položajima: Zanjevica — Berušica — Doderovići zatvorio pravac Gacko — Župa pivska.⁵⁶)

Posljednja tri dana vrijeme se unekoliko bilo popravilo, pa su od 27. novembra položaje oko Kobilje glave i na Somini nekoliko puta dnevno nadlijetali pojedinačni izviđački avioni, bacajući male bombe za tučenje živih ciljeva. U jednom od tih naleta 29. novembra kod s. Poljica jedan starešina*) je poginuo, a drugi je ranjen.

*) Poginuo je vodnik 2. bataljona Jovo Masleša, rođen u selu Tulji, Popovo polje.

Time se Hercegovačka divizija poslije šest dana aktivne i zadržavajuće odbrane, sa težištem na bilećkom pravcu, izvukla ispod udara višestruko nadmoćnijeg neprijatelja i zauzela raspored koji joj je omogućio da sa Somine istog dana glavninom snaga preko Banjana počne prodor u neprijateljevu pozadinu u pravcu Grahova.

Raspored je, istina, odgovarao trenutnom zadatku dobijenom od štaba Korpusa, ali se gotovo čitava Divizija našla van Hercegovine. Uz to je bila podijeljena u tri odvojene grupe:

Deseta i 3. brigada (6 bataljona) pod neposrednom komandom komandanta Divizije u Banjanima;

Štab Divizije sa oblasnim rukovodstvima društveno-političkih organizacija Hercegovine, bolnicom, 2. brigadom i divizijskom rezervom ukupno pet bataljona, u Župi pivskoj;

Južnohercegovački i Sjevernohercegovački NOP odred, raspoređeni po bataljonima i četama, nisu u Hercegovini mogli nadomjestiti odsustvo brigada i oblasnih rukovodstava, posebno u uslovima do tada najsnažnije demonstracije sile i vatre njemačkog okupatora, gubitka slobodne teritorije, te pojačanog kolaboracionističkog terora nad stanovništvom, povezanog sa lažnom propagandom o uništenju brigada, pa je to imalo negativan moralno-politički odraz, prije svega na zaustavljanje mobilizacije i rad i razvoj organizacija narodnooslobodilačkog pokreta.

Novoformirana Hercegovačka divizija dokazala je već u prvom sudaru sa četvorostruko nadmoćnijim neprijateljem, čiju glavninu sačinjavaju elitne jedinice nacističkog okupatora, da je neuhvatljiva i umješna u primjeni taktike partizanskog ratovanja. Sa minimalnim gubicima (9 poginulih i 11 ranjenih)*, iako je morala napustiti slobodnu teritoriju, ona je, prije svega, izbjegla nametani odlučujući sudar, u koji je neprijatelj uložio toliko snaga, sredstava i vremena, i nanijela mu deset puta veće gubitke.

Prema svim raspoloživim izvorima, u okršajima kod Vranikuća, Slata, Kačnja, Plane, Tucekova Dola, Meke Grude, Tegarine grede, Korita, Fojnice, Kobilje glave, Gračanice, Stepena i Troglava, te od savezničkog avio-napada na putu Nevesinje — Kalinovik, poginulo je oko 140 i ranjeno najmanje 80 neprijateljskih vojnika i starješina, uglavnom iz 7. SS divizije. Iako su podaci nepotpuni, mogu se smatrati približno tačnim. To, između ostalog, potvrđuje i količina zaplijenjenog ličnog naoružanja (160 pušaka, 6 puškomitraljeza, 1 mitraljez, 3 automata), koliko je zabilježeno u sumarnim divizijskim izvještajima. Činjenica da je u ovih pet dana zaplijenjeno i ubijeno oko 150 tovarnih grla govori na svoj način o taktičkim postupcima i primjeni partizanskog ratovanja, jer je do toga moglo doći samo u zasjedama i udarima iz pozadine i u bokove neprijateljevog rasporeda.⁵⁷^

Istina, u ovih pet-šest dana oštrih borbi i teških psihofizičkih naprezanja, potenciranih surovim vremenskim nepogodama, manji broj još neprekaljenih boraca napustio je svoje jedinice,⁵⁸⁾ ali se većina od njih kasnije vratila. O stepenu naprezanja govori, između ostalog, i činjenica da je na neprijatelj evo j strani samo 25. novembra iz 13. SS puka zbog iscrpljenosti ispalo iz stroja 136 vojnika, iako su bili daleko bolje zaštićeni od vremenskih nepogoda i redovno i obilno hranjeni.⁵⁹-¹

*) Gaćinović J. Radoslav iz Meke Grude, borac 4. bataljona 2. brigade poginuo je krajem novembra kod s. Dubljevića a Grahovac P. Vlado iz ä. Bratača borac 3. bataljona iste brigade podlegao je ranama 25. novembra.

Oslobođenje Banjana i Grahova

Dvadeset devetog novembra 1943. god. 7. SS divizija završavala je prikupljanje na polaznim položajima za operaciju »Kugelblic« na liniji: Ulog — Kifino Selo — Gacko — Čemerno.⁶⁰^ Slijedeća četiri dana ona će vršiti poslijednje pripreme za nastupanje kroz istočnu Bosnu, preko Zelengore i Jahorine ka Rogatici.⁶¹) Poslije predaje odbrane obale 118 lovačkoj diviziji od Zadvarja do Slanog (po dubini do Čapljine) ona je u Hercegovini zadržala zonu osiguranja: Mostar — Stolac i Gacko — Konjic ostavljajući u garnizonima uglavnom motorizovane pozadinske jedinice i ustanove, konjicu, protivtenkovsku artiljeriju, te dio inžinjerije sa talijanskim inžinjerijskim radnim bataljonom.⁶²^ S jedne strane ove jedinice bile su nepodesne za započeti ciklus operacija u zimskoj kampanji, u hercegovačkim i bosanskim planinama, a s druge trebalo je obezbijediti jezgro garnizonima u zoni osiguranja, na koju će se Divizija vratiti u februaru 1944.

Na operativnom području Hercegovačke divizije tako su i dalje ostali dijelovi tri njemačke divizije i brojne kolaboracionističke jedinice svih boja.

Protivnapad glavnine Hercegovačke divizije prema Grahovu i Bileći u stvari je bio usmjeren u zonu osiguranja 359. puka njemačke 181. pješadijske divizije, koja je na tom prostoru i u okolnim garnizonima raspolagala snagama do dva njemačka bataljona, tri četničke brigade, tri čete žandarmerije, bataljonom domobrana i bataljonom milicije, sa sredstvima za podršku, raspoređenih ovako:

Trebinje: komanda 359. pješadijskog puka sa prištapskim jedinicama, njen 3. bataljon ojačan 3. četom 1. bataljona i 6. baterijom 222. artiljerijskog puka; komanda domobranskog 14. pješadijskog puka sa 12, 13, 14, i 15. četom, četom milicije i vodom žandarma NDH; četnička komanda operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine, komanda Trebinjskog korpusa sa zaštitnim dijelovima i komanda sreza sa vodom žandarmerije, te četnička Trebinjska brigada;

Bileća: četnička Bilećka brigada, komanda sreza sa vodom žandarmerije, ojačana jedinicama jačine do jedne čete iz njemačkog 359. puka;

Lastva: domobranski 3. bataljon 14. pješadijskog puka (bez 12. čete);

Velimlje — Viluse — Vučiji Do: četnička Vučedolska brigada Nikšićkog korpusa i četa crnogorske nacionalističke žandarmerije;

Grahovo: četa nacionalističke žandarmerije;

Ledenice: ojačana 10. četa njemačkog 3. bataljona 334. pješadijskog puka.⁶³⁾

Ukupno je bilo oko 4.500 njemačkih i kolaboracionističkih vojnika. U toku borbi iz garnizona u Nikšiću i Dubrovniku neprijatelj je intervenisao sa još oko 500 vojnika.

U odnosu na dvije brigade Hercegovačke divizije (6 bataljona sa oko 900 boraca), te jedan bataljon Nikšićkog i dvije čete Južnohercegovačkog NOP odreda (sa stotinjak boraca) neprijatelj je bio petostruko nadmoćan. Zbog vezanosti neprijatelja za objekte i garnizone, njegove heterogenosti i složenosti komandovanja, zbog međusobnih suprotnosti, te vrlo visoke pokretljivosti i manevarskog duha udarnih brigada, ovaj odnos snaga nije bio odlučujući u odnosu na ishod ovih borbi.

Zbog toga je osnovni cilj napada dviju brigada bio da u četiri zapadne opštine nikšićkog sreza obezbijede uslove za rad organa i organizacija narodnooslobodilačkog pokreta. Na taj način se umjesto privremenog napuštanja ga tačke slobodne teritorije stvarala nova i ujedno suprotstavljalo neprijateljevoj namjeri da se jedinice Divizije odbace što dalje od jadranske obale. Zatim, time se ostvarivao čvršći naslon Hercegovačke divizije na glavninu 2. udarnog korpusa, koja nije bila u mogućnosti da odvoji adekvatne operativne snage za intervenciju u zapadnoj Crnoj Gori.

Tridesetog novembra 10. hercegovačka brigada (bez 5. bataljona), ojačana Banjsko-vučedolskim bataljonom Nikšićkog NOP odreda, krenula je iz rejona s. Somina — s. Turuntaš — s. Crkvice u pravcu Velimlja da razbije četničku Vučedolsku brigadu, koja je u međuvremenu u napadnom poretku grupe »Heš« bila ovladala Banjanima i u Sominu potisnula mjesni Banjsko-vučedolski partizanski bataljon.

U toku 30. novembra Brigada je savladala slab otpor dijelova četničke Vučedolske brigade (kod s. Birači i D. Dubočke) i čete »nacionalne« žandarmerije kod s. Prigradine i oslobodila Velimlje, pri čemu je zarobila 7 četnika.⁶⁴¹ Ovog dana u protivnapad se od s. Njivica uključila i 3. hercegovačka udarna brigada (bez 3. bataljona), pod čijom komandom se nalazila i četa »Vlado Tomanović« Sjevernohercegovačkog NOP odreda, izbivši iz rejona s. Poljice u Vučiji Do, bez dodira sa neprijateljem.

Prodor 10. brigade u Velimlje i poraz tamošnjih četnika prisililo je 3. bataljon 359. puka (iz grupe »Heš«) na povlačenje, pa je on 1. decembra od Kobilje Glave i s. Korita vraćen u Bileću.

U toku 1. i 2. decembra obje brigade zadržale su se uglavnom u Ve-limlju i Vučjem Dolu da bi odmorile premorene bataljone. U Velimlju je uspostavljena Komanda mjesta i pomognut rad Narodnooslobodilačkog odbora i društveno-političkih organizacija.

Trećeg decembra jedinice su nastavile nastupanje. Deseta brigada je goneći četnike od Velimlja oslobodila Viluse, važnu raskrsnicu puteva između Trebinja, Nikšića, Bileće i Grahova, i time presjekla rokadnu komunikaciju 181. divizije. Štiteći desni bok 10. brigade 3. brigada je nastupili prema Bileći, u toku noći 3/4. decembra izbila na Baljke, odakle je u grad odbacila dva bataljona četničke Bilećke brigade.⁶^

Slijedeća tri dana (4, 5. i 6. XII 1943) postignuti uspjeh je proširen u pravcu Lastve, pred kojom su dva bataljona 10. hercegovačke brigade na Zastrmu razbila 10. četu domobranskog 14. pješadijskog puka, koja je zajedno sa četničkim dijelovima bila 4. decembra upućena u izviđanje prema Vilusima.⁶⁶⁾ Petog decembra neprijatelj je reagovao i iz Nikšića upućivanjem jenog bataljona milicije prema Vilusima, ali 10. brigada nije sa njim imala borbenog dodira. Garnizon u Trebinju u vezi s tim ojačan je sa dvije njemačke čete iz Dubrovnika a njegova posada u Lastvi jednom domobranskom četom iz Trebinja.⁶⁷⁾

Deseta brigada 7. decembra oslobađa i Grahovo savladavši slabiji otpor 150 žandarma i četnika na Bojanjem brdu i Vardaru.³⁸⁾ Dva dana kasnije bataljoni ove brigade, goneći četnike na jug, izbili su u Podhan (raskrsnica puteva od Grahova prema Crkvicama i Ledenicama) i tako prodrli u Krivošije, na domak Bokokotorskog zaliva.

Oslobođenjem Grahova dijelovi Hercegovačke divizije su se duboko uklinili u raspored njemačke 181. divizije, pa je njen komandant iz Kotora naredio pripravnost prvog stepena za sve trupe u Boki Kotorskoj, uključujući i obrazovanje alarmnih jedinica.⁶⁹ Smatrajući da su mu sada neposredno ugroženi obalski garnizoni, general Fišer je izvršio nova pomjeranja trupa i naredio mobilizaciju četničkih jedinica u svojoj zoni osiguranja. U toj pregrupaciji garnizon u Bileći je ostavljen samo četnicima, a 3. bataljon 359. puka pomjeren je iz Bileće u Trebinje. Pošto se oporavila poslije prvog iznenađenja i uočila da se radi o relativno malim snagama (4 bataljona u rejonu Grahova i 3 bataljona u rejonu Lastva — Pilatovci), komanda njemačke 181. divizije počela je pripremati protivnapad, kako bi uspostavila poremećeni sistem odbrane. To utoliko više što je ovaj prodor dovodila u vezu sa prisustvom i akcijama savezničkih brodova u obalnim vodama južnog Jadrana.⁷⁰⁾

Prodor dviju brigada i oslobođenje Velimlja, Vilusa i Grahova omogućili su aktiviranje organa narodne vlasti i društveno-političkih organizacija na ovom prostoru, pospješili priliv novih boraca u jedinice Nikšićkog NOP odreda (čak je i četa četničke Vučedolske brigade iz s. Drpe prešla na stranu NOV sa oružjem) u rejonu Vilusa zaplijenjena su dva vagona municije, uglavnom za minobacače. Sve ovo govori da je prodor predstavljao značajan uspjeh, utoliko više što je ostvaren uz neznatne gubitke od svega nekoliko poginulih i ranjenih. Doduše ni neprijateljevi gubici nisu bili znatno veći (dvadesetak zarobljenih, poginulih i ranjenih), premda je četnička Vučedolska brigada tako raspršena da se morala više nedjelja okupljati.

Dok je glavnina Divizije prodirala prema Grahovu, Sjeverna grupa (štab Divizije sa prištapskim dijelovima, 2. brigadom i po jednim bataljonom iz 3. i 10. brigade i Sjevernohercegovačkog NOP odreda) zadržala se u Župi pivskoj do 6. decembra, pa je toga dana krenula prema Goliji sa ciljem da se približi glavnini Divizije. Po dolasku u Goliju u komandi mjesta Krstac štab Divizije je obaviješten o odlasku 7. SS divizije na sjever, pa je 2. udarnu brigadu odmah orijentisao od s. Kazanaca prema Gacku.

Sjevernohercegovački NOP odred je bataljonima »Nevesinjska puška« i »Miro Popara« kontrolisao prostor između Nevesinjskog polja, Bileće i Dabarskog polja. Južnohercegovački NOP odred (8. XII — 183 borca) od formiranja Divizije djelovao je sa bataljonima i četama na veoma širokom prostoru južne Hercegovine i uglavnom samostalno. Četa »Rade Pravica« u Sumi i Brdima, bataljon »Mihailo Čuzulan« u Popovu polju; bataljon »Marko Mihić« uglavnom na teritoriji opštine Burmazi do ušća Bregave i u Dubravama; bataljon »Savo Belović« na Hrgudu i u Dabarskom polju; štab Odreda sa bolnicom, zaštitnom četom i okružnim političkim rukovodstvom u G. Hrasnu.

Od niza akcija Južnohercegovačkog NOP odreda u toku i poslije napada 7. SS divizije zabilježene su: prepad na njemačku kolonu kod Pribilovaca 19. novembar, razoružanje milicijske posade u Opličićima 20. novembar protjerivanje četničke posade sa Poplata 3. decembar, rušenje tt-linija između Stoca i Čapljine 5. decembar, prepad sa dva bataljona na garnizon u Stocu 7. istog mjeseca, kao i više akcija na željezničkoj pruzi između stanica Zavale i Huma.

Zahvaljujući aktivnosti oba partizanska odreda petnaestodnevno odsustvo brigada iz Hercegovine nije imalo težih posljedica po razvoj narodnooslobodilačkog pokreta na njihovoj teritoriji.

Neuspjeli napadi na garnizone u Gacku, Bileći i Lastvi

Odlaskom 7. SS divizije u istočnu Bosnu i grupisanjem snaga njemačke 181. divizije prema obali znatno su oslabljeni garnizoni u Gacku i Bileći i u ovom drugom svedeni na četničku posadu.

Uočavajući ovu činjenicu, Štab u pl. Goliji i komandant Divizije na Vilusima ocijenili su da je prilika da se preuzimanje incijative kruniše oslobođenjem nedavno napuštenog Gacka i eventualno Bileće. Komandant Divizije je istovremeno ovim želio da preduhitri uočene pripreme 181. divizije za protivnapad, pa je pored toga naredio i napad 10. brigade na garnizon u Lastvi. Za pritisak prema Gacku 7. decembra je od Kazanaca orijentisana 2. hercegovačka brigada sa 3. bataljonom 3. brigade i bataljonom »Vule Skoko« Sjevernohercegovačkog NOP odreda. Treća hercegovačka brigada (3 bataljona) sa četom »Vlado Tomanović« Sjevernohercegovačkog NOP odreda dobila je zadatak da napadne garnizon u Bileći. Po odluci štaba Divizije u sastav 3. brigade uključen je 9. decembra bataljon »Miro Popara« Sjevernohercegovačkog NOP odreda kao njen 4. bataljon pod rukovodstvom komandanta Vojina Vujovića i političkog komesara Rista Vojčića. Jedna desetina ovih partizana nastavila je borbene tradicije istaknutog partizanskog bataljona »Miro Popara«.

Prvo je preduzet napad za oslobođenje Gacka. Od 8. do 10. decembra nastupajući od Kazanaca i Vratkovića jedinice 2. brigade su rasturile četnička osiguranja u istočnom dijelu Gatačkog polja. Treći bataljon 3. brigade ovladao je Stepenom i odatle vršio pritisak prema Kuli Fazlagić, u koju se u međuvremenu iz Nevesinja vratio milicijski »DOMDO« bataljon. Tako je 3. bataljon obezbjeđivao napad 2. brigade u pravcu Gacka, dok je bataljon »Vule Skoko« orijentisan prema Površi za osiguranje napada sa tog pravca. Jedanaestog decembra sa položaja Platice — Jasenik — Lipnik 2. brigada je krenula u napad na neposrednu odbranu garnizona. U toku dana po jakoj kiši i magli savladan je otpor oko 500 četnika (Gatačke brigade) i njemačkih vojnika na Miholjačama i u Avtovcu, ali su se ovi uspjeli povući i ojačati odbranu grada. Pokušaji da se ovlada Gackom ni do mraka nisu urodili plodom zbog guste artiljerijske i pješadijske vatre iz dobro utvrđenih objekata neprijateljeve kružne odbrane. Ispostavilo se da je neprijateljska odbrana znatno jača od očekivane ne samo u izgrađenim fortifikacijskim objektima i vatri nego i u broju vojnika i u Gacku i u Gatačkom polju u cjelini, pa je napad, pošto je Brigada trpjela gubitke, krajem dana obustavljen.⁷¹ Među četiri poginula*) u ovim borbama bio je i komandir 3. čete 1. bataljona Čedo Marković iz s. Nadanića.

*) U ovim borbama oko Gacka još su poginuli. Đoko J. Kovačević, iz s. Srđevića, borac 4. bataljona; Rajko P. Vukoje iz s. Pađena, puškomitraljezac 3. bataljona, i Obrad M. Milićević iz s. Granice, borac 1. bataljona.

Napad za oslobođenje Bileće, koju je branilo oko 400 četnika Bilećke brigade, počeo je 12. decembra u 5 sati ujutru i preduzet je iz pokreta. U prvom naletu 3. brigade zauzeta je tvrđava na Modropcu i druga na Hadžibegovom brdu (k. 883), pa su 4. i dio 2. bataljona prodrli u grad.**) Pošto 1. bataljon nije mogao savladati otpor druge tvrđave na Hadžibegovom brdu (k. 864), a oko 9 sati auto-kolonom pristigla je ojačana četa njemačkog 359. puka iz Trebinja i pojačala odbranu garnizona, štab 3. brigade je obustavio napad.⁷²

**) Za vrijeme napada na četnički garnizon iz 3. brigade su poginuli borac 4. bataljona Vaso Šakota iz s. Davidovića i vodnik 2. bataljona Radoslav M. Kundačina iz s. Narat.

Napad za oslobođenje Lastve trebalo je da bude izvršen noću 10/11. decembra, ali je preduhitren protivnapadom dijelova njemačke 181. divizije od Grahova prema Vilusima.

Prema tome od tri napadnuta mjesta nijedno nije oslobođeno. Ali po-menuti napadi su imali svoj značaj. Oni su očigledno demantovali propagandu neprijatelja o uništenju Divizije.

Protivnapad neprijatelja od Bileće, Lastve i Grahova

Protivnapad borbene grupe »Heš« njemačke 181. divizije otpočeo je

11. decembra 1943. Za njegovo izvršenje neprijatelj je grupisao snage i postavio im zadatak da poraze 10. hercegovačku brigadu i oslobode presječenu rokadnu komunikaciju od Nikšića prema Trebinju i Bileći. To je trebalo ostvariti dvostrukim obuhvatnim napadom sa tri kolone, iz Grahova, Lastve i Bileće prema Vilusima. Ukupna jačina neprijatelja bila je blizu 3.000 vojnika.

Glavni udar povjeren je koloni »Zapad« (3. bataljon 359. pješadijskog puka, bez 10. čete, 3. četa 1. bataljona i jedan vod 13. čete istog puka, 1 vod 6. baterije 222. artiljerijskog puka, 10. i 11. četa domobranskog 14. pješadijskog puka, ojačane sa po jednim vodom 12. 13. i 14. čete istog puka, te glavnina četničke Trebinjske brigade) ukupno oko 1.800 vojnika. Ova kolona je 12. decembra ujutru sa položaja: Lastva — Zastrm — Breštani nastupila duž druma preko Klobuka prema Vilusima.

Obuhvat s jugoistoka vršila je kolona »Jug« (ostaci četničke Vučedolske brigade, ojačani četom nacionalističke žandarmerije, a možda i dijelovima četničke Trebinjske brigade — do 500 vojnika) i nastupala je iz Grahova prema Vilusima. Prisustvo ove kolone primijećeno je već 10. decembra poslije podne.

Obuhvat sa sjeverozapada trebalo je da vrši kolona »Sjever« (ojačana 10. četa 3. bataljona 359. puka i 250 četnika Bilećke brigade uz podršku voda 6. baterije 222. artiljerijskog puka). Imala je zadatak da iz Bileće 12. decembra u 6,30 sati nastupi drumom prema Vilusima.⁷³

Pošto je 11. decembra komandant Hercegovačke divizije sagledao neprijateljeve namjere, naredio je da se 10. brigada, zatečena u prostoru Grahovac — Klobuk — Viluse, izvuče u toku noći 12/13. decembra prema Banjanima, u rejon Broćanac — Drpe — Usputnica, odnosno bliže 3. brigadi. Za maskiranje izvlačenja naredio je prepad dijela snaga (2, 3. i Banjsko-vučedolski bataljon) sa Klobuka u pravcu Lastve. Tako je u toku noći 11/12. došlo do susretne borbe na Klobuku sa višestruko nadmoćnom kolonom »Zapad«. Magla je onemogućavala osmatranje pa su se jedinice izmiješale i bataljoni 10. brigade upali u nepovoljan položaj, trpeći gubitke, naročito od artiljerijske vatre. Do kraja narednog dana na oba pravca (grahovskom i trebinjskom) vođena je zadržavajuća odbrana, i tek padom mraka Brigada se odvojila od neprijatelja i izvukla u određeni rejon.⁷⁴⁾ Ometana napadom 3. brigade na četnike u Bileći, kolona »Sjever« nije došla do izražaja. Borbena grupa »Heš« je tako 13. decembra 1943. ovladala Vilusima i uspostavila prekinute komunikacije, ali joj se Deseta brigada izmakla iz planiranog obuhvatnog zahvata, koja je pri tome imala 5 poginulih i 15 ranjenih boraca.* Zbog demoralizacije Vučedolske četničke brigade pukovnik Heš je tad u Vilusima uspostavio njemački garnizon.

*) Na brdu Kosmašu, iznad sela Klobuka, poginuli su 11. decembra borci: Blagoje Pašajlić iz Zovog Dola, Savo Pašajlić iz Lukavca i Bozo Dedijer iz Cepelice, a 12. decembra: Mile Pikula iz Slivalja i Mujo Zvizdić iz Gacka.

Dvadeset devetog novembra 1943. Hercegovačka divizija je preotela borbenu inicijativu. Prvi zadatak postavljen od štaba 2. udarnog korpusa Divizija je uspješno izvršila. Prodorom prema Grahovu i Krivošijama, napadima na garnizone u Gacku, Bileći i Lastvi, održavanjem i pojačanom aktivnošću odreda u Hercegovini, Divizija je uveliko prevladala posljedice napada 7. SS divizije i gubitka slobodne teritorije sa centrom u Gacku.

Ocjenjujući situaciju u svojoj zoni osiguranja komanda 181. divizije 13. decembra u Kotoru konstatuje: »Pojačana aktivnost bandi« (misli na Hercegovačku diviziju — primj. autora) »svela je obalsku odbranu na dosad najmanje moguću mjeru, što je sada podnošljivo s obzirom da ne postoji opasnost od većeg napada s mora. Političko stanje na području Divizije stoji pod pritiskom komunista. Nacionalisti nisu bili u stanju da spriječe ovaj prodor. To ih je vojnički i politički oslabilo. Stanovništvo, ukoliko nije sa komunistima, rezignirano je. Ono se boji otvorene sa-radnje na našoj strani, zato što do sada nismo uspjeli poraziti komuniste«.⁷⁵

U ovim dvonedjeljnim borbama poginulo je 15 boraca i starješina Hercegovačke divizije, među kojima i znatan broj rukovodilaca vodova i četa, većinom članova Komunističke partije koji su se, predvodeći svoje jedinice u borbi i pružajući lične primjere hrabrosti, životno zalagali za njegovanje duha junaštva među borcima. Uz to je ranjeno 19, a nestalo 7 boraca. Izbačeno je iz stroja 115 neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno je 70 pušaka, 3 puškomitraljeza, jedan laki minobacač, 242 ručne bombe; jedna radio-stanica, veće količine pješadijske municije, kao i dva vagona minobacačkih mina, koje nisu mogle biti upotrijebljene.⁷⁶)

*

U prvim danima svoga postojanja Hercegovačka divizija je položila izuzetno težak ratni ispit. Uspješno je prebrodila udar višestruko brojnijih neprijatelja u početku šeste neprijateljske ofanzive. Nije prihvatila nametani joj odlučujući sudar, kao i, od neprijatelja očekivano, odstupanje u »kotao« na Romaniji; postupila je po svemu suprotno od onog što je neprijatelj predviđao. Vodila je za izabrani manevar vremenski potrebnu, aktivnu i zadržavajuću odbranu na pravcu Bileća — Gacko, a potom preko pl. Somine probila napadni poredak četničke Vučedolske brigade u Banjanima. Razvijanjem protivnapada glavnina Divizije je oslobodila Banjane i Grahovo i zaprijetila okupatorovima garnizonima kod Trebinja i u Krivošijama. Umjesto napuštene gatačke, stečena je nova, grahovska oslobođena teritorija, umjesto da odstupa na sjever, Divizija je nastupala na jug. Neprijatelj je uložio mnogo naprezanja da je odstrani iz svog obalskog odbrambenog pojasa a u ishodu svega hercegovačke brigade su se još dublje uklinile u taj pojas, gusto posjednut garnizonima. Taktika partizanskog rata i ovog puta je dobro primijenjena manevarom zabacivanja u pozadinu neprijateljevog napadnog poretka. To je bila dobra primjena taktike borbe koju je inspirisao i razvijao Vrhovni štab NOV i POJ. Ponavljajući takva uputstva drug Tito je još u ovo vrijeme (11. decembra 1943.) naređivao štabu 2. udarnog korpusa: »Ne stvarajte front, već primjenjujte mobilnu taktiku. Zabacujte vaše snage opet u pozadinu neprijatelja. Držite više snage dekoncentrisane«.

U ovim borbama Hercegovačka divizija je priložila svoj udio za uspješno prevladavanje okupatorovih namjera u operaciji »Kugelblic«. Prije svega ona je svojim postojanjem u istočnoj Hercegovini i dejstvima od 19. novembra do 5. decembra 1943. štitila bok i pozadinu glavnine 2. i 3. korpusa NOVJ u Sandžaku i istočnoj Bosni. Omela je nastupanje 7. SS brdske divizije »Princ Eugen«, koja je pored 1. brdske divizije bila nosilac udara u limsko-drinskoj operaciji, odnosno planu »Kugelblic«. Deset dana prije početka ove operacije ustanovila je jačinu, pripadnost i pravac nastupanja, a kroz to dobrim dijelom i dalje namjere neprijatelja u hercegovačkom prostoru. Time je isključeno svako iznenađenje snaga NOVJ na prilazima Srbije sa neretljanskog pravca.

Prisiljavanjem 7. SS divizije da čak iz doline donje Neretve nastupa u razvijenom napadnom poretku, četnim kolonama ili streljačkim strojem savlada prostor u srednjem od po 100 km hercegovačkog krša, ona je zamorila i u brojnim zasjedama i okršajima u značajnoj mjeri iznurila njene snage, što nije bilo bez odraza na njene mogućnosti u daljim etapama ove operacije.

Ako je izostao pritisak hercegovačkih udarnih brigada na otkrivena leđa 7. SS divizije u jugoistočnoj Bosni, što je bilo najcjelishodnije u spštem interesu, taj propust bi se mogao pripisati neiskustvu u našem komandovanju u pogledu konkretnijeg objedinjavanja krupnijih jedinica u zajedničkoj operaciji. Neobaviještena o cjelini zbivanja na vojištu, Divizija je svoj protivnapad usmjerila prema jugu iako bi njeno natiskivanje za 7. SS divizijom preko Zelengore bilo efikasnije pomaganje naših jedinica neposrednije ugroženih u ovoj operaciji.

Sa stanovišta iskustva posebno je važno podvući da je Hercegovačka divizija već na samom početku trpjela teške posljedice zbog neposjedovanja svoje, zadacima i vremenu dorasle obavještajne službe. Ovo se a prvom redu odnosi na nedovoljno razvijenu mrežu obavještajnih organa po garnizonima područja, na stručnost obrade i brzinu dostavljanja obavještajnih podataka. Pouzdanost u izvještaje o radu i namjerama neprijatelja, koje su primali štabovi bila je remećena povremenim prisustvom dezinformacija, najčešće iz kolaboracionističkih izvora.

NAPOMENE (IV glava):

1) Arhiv VII, NjA, Mikroteka, Minhen, R-5/599 — 600.

2) Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941 — 1945, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1965. knj. 2, str. 15.

3) AVII, NjA, Mikroteka, T-315, R-1544/931.

4) AVII, ANOP-a, k. 391, reg. br. 2/13.

5) Borbene zapovijesti komandanta 5. SS brdskog armijskog korpusa od 18. XI 1943. i komandanta 7. SS divizije od 2. XII 1943. AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-189/9737 i R-190/0601.

6) AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-189/9737-45.

7) Komanda 2. oklopne armije prvi put pominje Hercegovačku diviziju tek 7. XII 1943, što je očigledno utvrđeno tek po dolasku dijelova 7. SS divizije u Gacko. Izvještaj njenog obavještajnog odjeljenja, AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-190/ /0708.

8) Dnevni izvještaji jedinica njemačkog 5. SS brdskog armijskog korpusa od 18. XI do 4. XII 1943; AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-189/440, 474, 483, 9401, 9438. 9493, 9505, 9520; T-315, R-143/886, 889; R-1544/1012, 1016-1018, 1020-1021.

9) Isto.

10) Radiogram! br. 40 do 53 komandanta četničkog Nevesinjskog korpusa (»Rex«) od 25. XI do 26. XII 1943, AVII, CA, k. 280.

11) Zapovijest Štaba Hercegovačke divizije od 22. XI i njegovo obavještenje komandantu Divizije od 24. XI, Zbornik, tom. IV, knj. 19, dok. 98 i 105.

12) Zbornik, tom, IV knj. 19, dok 98.

13) Zapovijest Štaba Hercegovačke divizije od 24. XI 1943, Zbornik, tom IV, knj. 19, dok 105.

14) Osnovni zadatak bataljona »Savo Belović« JH odreda je bio zatvaranje pravca Stolac — Dabarsko polje.

15) Naređenje Štaba Hercegovačke divizije od 26. XI 1943, Zbornik, t. IV, knj. dok. 111,

16) U okviru obnavljanja i šireg aktiviranja svih društveno-političkih organizacija tih dana (22. XI 1943) u Gacku je održano oblasno savjetovanje SKOJ-a za Hercegovinu, na kome je obrazovan Inicijativni odbor UŠAO BiH-a za Hercegovinu i obnovljeni okružni komiteti SKOJ-a za južnu i sjevernu Hercegovinu.

17) Zbornik, t. IV knj. 19, dok. 105.

18) Izvještaj Štaba Hercegovačke divizije od 23. XI 1943, AVII, NOP, k. 391, br. reg. 19/1.

19) Izvještaj političkog komesara Mostarskog NOP bataljona od 23. XI 1943, Zbornik, tom IV knj. 19, dok. 103.

20) Zapovijest Štaba Hercegovačke divizije (i Obavještenje komandanta) od 24. XI 1943, Zbornik, t. IV knj. 19, dok. 105.

21) Zapovijest Štaba Hercegovačke divizije od 27. i 28. XI 1943. i Relacija za period od 14. do 30. XI 1943, Zbornik, t. IV knj. 19, dok 119, 126 i 141; AVII. NOP-a, reg. br. 3/1.

22) AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-189/474.

23) AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-189/4401.

24) Operacijski dnevnik štaba Hercegovačke divizije, AVII, ANOP k. 1143A, dok. 7/8.

25) AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-189/9438.

26) Izvještaj borbene grupe »Heš« od 23. XI 1943, AVII, NjA, Mikroteka, T-315, R-1544/1045.

27) Po sjećanju komandanta 3. udarne brigade Danila Komnenovića.

28) Operacijski dnevnik Hercegovačke divizije, AVII, NOP-a, k. 1143A, br. reg. 7/8.

29) Operacijski dnevnik Štaba Hercegovačke divizije, AVII, ANOP, k. 1143A, br. reg. 7/8.

30) Isto.

31) Po izvještaju komandira ostatak Pionirske čete od 50 vojnika probio se s njim prema Planoj u sastav borbene grupe »Heš«, AVII, NjA, Mikroteka, T-315, R-1544/1021; Dako Kundačina, Dvije akcije bataljona »Miro Popara«, Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd 1961, str. 776 — 778.

32) Izvještaj borbene grupe »Heš« od 25. XI 1943, AVII NjA, Vašington, T-315, R-1544/1018.

33) Po sjećanju komandanta 3. brigade Danila Komnenovića.

34) Operacijski dnevnik Štaba Hercegovačke divizije, AVII, ANOP-a, k. 1143A, br. reg. 7/8.

34a) Isto.

35) Izvještaj borbene grupe »Heš« od 26. XI 1943, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, R-1544/1028. Od toga do borbene grupe »Heš« se probilo svega 9 ljudi, i to bez oružja.

36) Izvještaj Komande 5. SS korpusa, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-313, R-196, 7283, 7285-86 i R-486/299.

37) Izvještaj Štaba 3. brigade, AVII, k. 1143-A, reg. br. 7/8; izvještaj štaba 10. brigade, Zbornik, IV k. 19, dok. br. 123.

38) 38) Zapovijest štaba 10. brigade od 27. XI 1943, Zbornik, tom IV, k. 19, dok. br, 122.

39) Dnevni izvještaj pukovnika Heša za 26. XI 1943, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-315, R-1544/1025-1027.

40) Isto.

41) Zapovijest i izvještaji štabova 3. i 10. brigade od 26 — 27 XI 1943, Zbornik, t. IV, k. 19, dok. br. 113, 122 i 126.

42) Isto.

43) Zapovijesti štabova 10. brigade i Hercegovačke divizije od 27. XI 1943, Zbornik, Tom IV, k. 19, dok. br. 119 i 120.

44) Naređenje Štaba Hercegovačke divizije od 27. XI 1943, Zbornik, Tom IV, k. 19, dok. br. 119. Radna karta majora Štretmena, dostavljena 26. XI 1943. štabu Hercegovačke divizije, nije pronađena u arhivi.

45) Operacijski dnevnik štaba Hercegovačke divizije, AVII, ANOP, k. 1143-A, dok. br. 7/8.

46) Isto.

47) Dnevni izvještaj borbene grupe »Heš« od 27. XI 1943, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-315, R-1544/1040-1042.

48) Operacijski dnevnik štaba Hercegovačke divizije, AVII, ANOP, k. 1143, dok. br. 7/8.

49) 49) Isto.

50) 50) Isto.

51) Dnevni izvještaj pukovnika Heša sa 27. XI 1943, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-315, R-1544/1050-1051.

52) Operacijski dnevnik štaba Hercegovačke divizije, AVII, ANOP, k. 1143-A, dok. br. 7/8. Izvještaj Štaba 10. brigade od 27. XI 1943, Zbornik, Tom IV, k. 19, dok. br. 123.

53) Izvještaj pukovnika Heša, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-315, R-1544/1040--1042.

54) Zapovijest štaba Hercegovačke divizije od 28. XI 1943, Zbornik, Tom IV, k. 19, dok. br. 126.

55) Isto.

56) Zapovijest štaba Hercegovačke divizije od 28. XI 1943, Zbornik, tom IV, knj. 19, dok. 126. Radiogram štaba Hercegovačke divizije štabu 2. udarnog korpusa, AVII, ANOP-a k. 1146-1- reg. br. 12.

57) U izvještaju komande 2. oklopne armije gubici 7. SS divizije od 21 do 30.XI 1943. iznose: 2 of čira sa 18 podoficira i vojnika poginulo, ranjena 64 podoficira i vojnika i nestala 2 oficira. AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-196/7283. U divijskom izvještaju rađenom 30. XI 1943. neprijateljski gubici za ovih 5 dana ocijenjeni su na 250 folksdojčera i više četnika. Zbornik, tom III, knj. 6, dok. 129, dok pomenuta relacija navodi 279 njemačkih vojnika i 5 četnika.

58) .58) Izvještaj političkog komesara Hercegovačke divizije od 30. XI 1943. AVII, ANOP-a, k. 1143, reg. broj 6/1, Relacija štaba Hercegovačke divizije za period 14 — 30. XI 1943. Zbornik, tom IV, knj. 19, dok. 141.

59) Dnevni izvještaj od 25. XI 1943, AVII, NjA, Mikroteka, T-313, R-189/1416.

60) Isto, R-196/6910-11.

61) Borbena zapovijest komandanta 7. SS divizije od 2. XII 1943, AVII, NjA, Mikroteka, Vasington, T-313, R-190/0601.

62) Isto.

63) Dnevni izvještaj AVII, NjA, Mikroteka, Vasington, T-315, R-1543/1263-69.

64) Izvještaj štaba 10. brigade od 11. XII 1943, AVII, ANOP, k. 1147, reg. br. 13/3.

65) Izvještaj štaba 3. brigade u decembru (bez datuma), Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. br. 81.

66) Izvještaj štaba 10. brigade od 18. XII 1943. Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. broj 103; relacija domobranske 6. pješadijske divizije za decembar 1943, Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. br. 236.

67) Izvještaj komande 181. pješadijske divizije od 4. XII 1943, AVII, NjA, Mikroteka, Vasington, T-313, R-486/299.

68) Izvještaj štaba 10. brigade od 18. XII 1943, Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. br. 103.

69) Izvještaj komande 181. pješadijske divizije, AVII, NjA, Mikroteka, Vasington, T-313, R-1543/895.

70) U vodama ispred dubrovačke i bokokotorske obale 27. XI te 1. i 2. XII 1943. saveznički brodovi su izvršili nekoliko vatrenih prepada na objekte njemačke odbrane, AVII, ANDH. k. 106, reg. br. 1/8 i relacija domobranske komande 6. pješadijske divizije za decembar 1943, Zbornik, tom IV, knj. 20, br. 236.

71) Izvještaj štaba 2. brigade od 16. XII 1943, Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. br. 86. Brigada je imala 4 poginula i 4 ranjena borca.

72) Izvještaj štaba 3. brigade od decembra (bez datuma) 1943, Zbornik, tom IV,. knj. 20, dok. br. 81.

73) Zapovijest komande 181. divizije, AVII, NjA, Mikroteka, Vasington, T-315, R-1544/1276-7.

74) Izvještaj štaba 10. brigade od 12. XII 1943. Zbornik, tom IV, knj. 20, dok. br. 103.

75) Procjena situacije komande 181. pješadijske divizije od 13. XII 1943, AVII,. NjA, Mikroteka, Vasington, T-315, R-15441300-7.

76) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143-A, reg. br. 7/8..

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument