Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

I DIO
FORMIRANJE DIVIZIJE
I Glava

DESETA HERCEGOVAČKA BRIGADA KAO JEZGRO ZA FORMIRANJE 29. UDARNE DIVIZIJE

Jedna od specifičnosti nastanka Dvadeset devete (Hercegovačke) udarne divizije NOVJ je u tome da je nastala, prerastanjem, iz jedne brigade; dakle, ona nije nastala spajanjem već formiranih brigada — kakva je inače bila praksa prilikom formiranja ostalih divizija Na-rodnooslobodilačke vojske. Ova specifičnost je, prije svega, uslovljena odvojenošću hercegovačkog operativnog područja i Desete hercegovačke udarne brigade na njemu poslije bitke na Sutjesci u ljeto 1943. godine. Na to je, takođe, uticao i buran razvoj narodnooslobodilačkog pokreta u Hercegovini u jesen 1943. godine, kao i inicijativa i upornost partijskog i vojnog rukovodstva Oblasti. U periodu od jula do novembra 1943. godine Deseta hercegovačka brigada, iako više nego desetkovana na Sutjesci, bila je dostigla, za brigadu neuobičajenu, snagu; Brigada je imala 11 bataljona i dva partizanska odreda.

To nalaže da se nešto šire iznese nastanak, borbeni i razvojni put Desete hercegovačke brigade, kao kadrovskog jezgra Hercegovačke divizije. To je, pored toga, značajno i sa stanovišta vojne organizacije, jer predstavlja interesantno iskustvo u razvijanju vojnih formacija u uslovima oslobodilačkog pokreta uopšte. Uz to, Brigada nije prestala da postoji: svoju borbenu tradiciju nastavila je u sastavu Divizije.

Početkom avgusta 1942. godine u rejonu Prozor — Duvno — Gornji Vakuf zatekli su se Hercegovački NOP odred* i Mostarski partizanski bataljon**) a u formiranju je bio i Prozorski NOP bataljon.

*) Hercegovački NOP odred formiran je 23. juna 1942. godine u Suhoj u dolini Sutjeske od preostalih boraca osam hercegovačkih udarnih i 14 teritorijalnih bataljona iz ist. Hercegovine.

**) Mostarski NOP bataljon formiran je na Tisovici (pl. Prenj) krajem juna 1942. god. od preostalih boraca Konjičkog bataljona Sjevernohercegovačkog NOP odreda.

Imajući u vidu perspektivu razvoja oslobodilačke borbe u Hercegovini i očuvanje kadrovskog jezgra, Vrhovni komandant NOV i POJ naredio da se od ovih jedinica u s. Sujici kod Duvna formira 10. VIII. 1942. godine Hercegovačka narodnooslobodilačka udarna brigada jačine 617 ljudi:¹) Brigada je u početku imala naziv 1. hercegovačka, a sredinom septembra, dobija definitivnu numeraciju — 10. hercegovačka NOU brigada.

Na dan formiranja Brigada je imala tri bataljona, štab, sanitet, mtendaturu. Komandni dio štaba sačinjavali su: Vlado Šegrt, komandant, Čedo Kapor, politički komesar, Vlado Tomanović, zamjenik komandanta, Vaso Miskin Crni, zamjenik političkog komesara i Rade Hamović, načelnik štaba. Krajem avgusta u Brigadu je uključena Igmanska četa, kao 3. četa 2. bataljona, oformljena uglavnom od radnika iz Sarajeva i seljaka iz Sarajevskog polja — u stvari ostatak Kalinovičkog NOP odreda. U novembru je u sastav Brigade ušao Prozorski bataljon Trećeg krajiškog NOP odreda, kao 4. bataljon, a Livanjski bataljon »Vojin Zirojević« i Duvanjski bataljon »Mihovil Tomić« iz sastava rasformiranog Trećeg NOP odreda IV operativne zone Hrvatske — kao 5 bataljon Brigade. Istovremeno je dio bataljona »Josip Jurčević« ovog odreda popunio tada malobrojni Četvrti bataljon.² Time je Brigada dostigla uobičajenu, Statutom propisanu, formaciju.

Brigada je 15. septembra 1942. imala sljedeće naoružanje: 453 puške, 2 automata, 27 puškomitraljeza, 4 mitraljeza i 100 pištolja.³) U novembru se njena jačina popela na 1.050⁴ ljudi, sa gotovo jednakim brojem Srba, (Muslimana i Hrvata*), a sličan je, takođe, bio i brojni odnos seljaka, radnika i intelektualaca (uključujući i đake). Takav nacionalni i socijalni sastav Brigade bio je i najčvršća osnova njene snage i žilavosti na dugom borbenom putu iskivanja zajedništva, bratstva i jedinstva u oslobodilačkoj borbi naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine.

*) Na Sutjesci je, na primjer, poginulo 115 Srba, 94 Muslimana, 93 Hrvata, 2 Crnogorca i 1 Jevrejin.^4a

Brigada je bila značajno kadrovsko jezgro Hercegovine, kao i susjednih dijelova Bosne i Dalmacije.

Krajem 1942. godine u 25 ćelija (bez 1. bataljona) imala je 213 članova KPJ i 41 kandidata, te 195 članova SKOJ-a. Pri prosječnom brojnom stanju bataljona od 160 boraca, to iznosi najmanje 60% komunista. Najbrojniji od ovih su bili radnici (90), seljaka je bilo 71, te 53 intelektualca. Pet žena su bile članovi KP, pet kandidati, dok broj žena članova SKOJ-a nije poznat.⁴

Prva tri mjeseca Brigada je bila pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba NOV i POJ i djelovala je na širokoj prostoriji između Posušja, Jablanice, Konjica, Kreševa, Fojnice, Travnika, Bugojna, Kupresa i Duvna. Za to vrijeme, od 11. do 14. avgusta 1942, Brigada učestvuje u napadima na ustaški garnizon u Kupresu, a potom, u sastavu Južne operativne grupe brigada (koju pored nje čine 1. proleterska i 1. dalmatinska brigada), zatvara pravce koji iz doline Neretve izvode na oslobođenu teritoriju zapadne Bosne.⁵ Po naređenju Vrhovnog štaba od 14. septembra 1942. obrazuje sa 5. crnogorskom brigadom Udarnu grupu brigada, u cilju prodora prema Travniku i, 19. septembra, dijelovi Grupe oslobađaju Fojnicu.⁶ Krajem septembra Brigada je ponovo u rejonu Prozor, Rama, gdje su dijelovi njenog 1. i 3. bataljona, 30. septembra, kod ž. st. Zuglići uništili neprijatelj evu željezničku kompoziciju, a to ponovili i 29. oktobra 1942.⁷ Ü međuvremenu, u okviru talijansko-četničke Prozorske operacije (operacija »Alfa«, od 5. do 10. X. 1942.), razvučena na frontu od oko 70 km, Brigada nije mogla pružiti (jači) otpor. Talijanske i četničke jedinice zauzele su Prozor, popalile desetine sela, izvršile masovan pokolj stanovništva i, na liniji Duvno — Šujica — G. Vakuf, uspostavile vezu sa ustaškim i domobranskim jedinicama koje su, u međuvremenu, sa sjevera bile ovladale ovim mjestima.⁸ Početkom novembra upućena je u Glamočko polje radi zatvaranja pravca od Livna. Tamo je 9. novembra 1942. ušla u sastav novoformirane Treće udarne divizije NOVJ.⁹ U novom sastavu Brigada neko vrijeme nosi naziv Druga brigada 3. udarne divizije i, od 19. do 26. novembra, u rejonu Karaule obezbeđuje od Travnika napad ostalih jedinica za oslobođenje Jajca, a potom, do 6. decembra, učestvuje u njegovoj odbrani.¹⁰ U prodoru 1. i 3. divizije NOV u srednju Bosnu, sa osloncem na pl. Vlašić, u decembru i januaru napada na komunikacije i neprijateljeve posade u dolinama Lašve i Bosne. Tom prilikom i po drugi put je oslobodila Turbe, onesposobila nekoliko željezničkih stanica i više drugih objekata, postigavši najveći uspjeh oslobođenjem Žepča (17. januara 1943). Zatim je, zajedno sa 5. crnogorskom i 1. dalmatinskom brigadom, za više od deset dana onemogućila neprijatelju saobraćaj željezničkom prugom Slavonski Brod — Sarajevo.¹¹

U bici na Neretvi Brigada se istakla u napadu ojačane 3. divizije za oslobođenje Prozora. (15. do 17. februara 1943), posebno smjelim ubacivanjem u grad 3. bataljona kroz utvrđenu odbranu i efikasnom zasjedom kod Marine pećine 1. bataljona, a i zatim gonjenjem neprijatelja u kome je, 20. februara, savladala i talijanski garnizon u Rami. Tom prilikom je, između ostalog, zaplijenila 9 lakih tenkova od kojih je dodavanjem još jednog, formirala Tenkovsku četu, da bi je, nekoliko dana kasnije, predala u rezervu Vrhovnog štaba¹². U jurišima za Konjic (22. do 26. II) ispoljila je naročitu upornost u borbi za otvaranje puta ranjenicima. Tom prilikom je imala teže gubitke, naročito od njemačke jurišne avijacije.

U protivnapadu 3. divizije 7. do 10. marta obilaznim manevrom sa Neretvice značajno je doprinijela da glavnina njemačke 718. divizije bude odbačena u Konjic.¹³ U Ostrošcu je 1. marta Brigada dobila prvu popunu iz južne Hercegovine. Bio je to Partizanski bataljon »Iskra«, koji se do Brigade probio obilaznim putem preko Biokova.¹⁴ Po forsiranju Neretve, Brigada se istakla u razbijanju talijanskih jedinica i četnika Draže Mihailovića u drugoj polovini marta na Bahtijevici, Porimu, Rat — kamenu i D. Zimlju, što je doprinijelo oslobođenju Nevesinja (22. III). Desetak dana kasnije ponovno se bori za Nevesinje (29. III) i učestvuje u oslobođenju Gacka (2. IV). U borbama u rejonu Kobilje glave i Plužina (27. IV. do 1. V) i u zaštitnici Glavne operativne grupe 10. brigada je, takođe, dala svoj puni doprinos.¹⁵

Prodorom dublje u Hercegovinu Brigada je proširila svoju mobilizacijsku prostoriju. Nastupanjem Glavne operativne grupe NOVJ čitava sjeverna Hercegovina (bez Konjica) bila je oslobođena. Kraće ili duže vrijeme slobodni su Prozor, Ostrožac, Jablanica, Nevesinje i Gacko, a 2. i 5. bataljon Brigade prodrli su 1. aprila 1943. iz Nevesinja u južnu Hercegovinu, tamo uspostavili vezu sa obnovljenim Južnohercegovačkim NOP odredom, oslobodili Ljubinje (3/4. IV.) i vodili ulične borbe za Stolac 4 5. IV).¹⁶⁾ Nešto ranije, 27. marta kod s. Dubočice, blizu Ljubinja je prepolovljena Popovopoljska partizanska četa (pod komandom Mihajla Ćuzulana) koja je u pokretu prema Brigadi upala u četničku zasjedu.¹⁷

Od oslobođenja Prozora 17. februara, do napuštanja Gacka, 1. maja 1943, Brigada je popunila svoje prorijeđene jedinice, pa je u bitku na Sutješci stupila sa 1.240 boraca, svrstanih u 6 bataljona, omladinsku četu ; bateriju topova.¹⁸ Pored pojedinačnih pristupanja u mjestima kroz koja ;e Brigada prolazila, u njen sastav uključen je i Južnohercegovački NOP odred, sa tri manja bataljona, kao i Dubravska četa a, pred povlačenje djelimično, i kadrovi vojnih i političkih vlasti sa teritorije privremeno osloobođene sjeverne Hercegovine.¹⁹

Jednomesečne borbe u bici na Sutjesci (15. V do 15. VI 1943) predstavljale su za Brigadu izuzetno iskušenje. U prvom periodu bitke ona je jednom grupom bataljona (2, 3. i 4.) zatvarala pravac koji od Gacka izvodi u rejon Pivskog manastira, a drugom (1, 5. i 6. bataljon) — pravac koji od Nikšića vodi u dolinu Komarnice. Pred frontom obje grupe do 19. maja nalazili su se hercegovački i crnogorski četnici sa dijelovima talijanskih okupatora. Tog dana Hercegovačka brigada se prvi put susrela sa tek pristiglom njemačkom 7. SS brdskom dobrovoljačkom divizijom »Princ Eugen«, sa kojom će se ona — a zatim i Hercegovačka divizija — u. narednih osam mjeseci uspješno nositi i kaliti. Na oba pravca vođene su desetodnevne danonoćne i iscrpljujuće borbe, u kojima je Brigada, aktivnom odbranom, uz sadejstvo dijelova 7. krajiške i 1. dalmatinske brigade, zadržavala nastupanje 7. SS divizije svodeći ga na 2 — 3 km dnevno. Time je za Glavnu operativnu grupu na ovom pravcu izboreno 3 dana, što je učinilo mogućim njen manevar preko Vučeva. Od 30. maja do 5. juna Brigada je (bez 3. bataljona, koji je ostao u sastavu glavnine 3. udarne divizije) angažovana u ulozi lijeve pobočnice za odbranu pravca Pivska župa — Mratinje. Uz maksimalno naprezanje i žrtve već iscrpljenih boraca, zajedno sa 7. krajiškom brigadom na Brljevu, Javorku, Katin-kuku, Krvavim brdima, Štirnu i Konjskoj lastvi, spriječeno je da 7. SS divizija izbije u rejon Mratinja i presiječe jedini preostali odstupni pravac Vrhovnom štabu i Operativnoj grupi.²⁰

Pošto je 3. juna pretpočinjena 2. proleterskoj diviziji, Brigada je 6. juna napustila Javorak i preuzela zadatak zaštitnice glavnine Operativne grupe. Zbog visokih gubitaka i osipanja, Brigada je već bila prepolovljena. Od Vučeva se Brigada svela na polovinu snage — 2. 4. i 5. bataljon. Tu — i nešto kasnije (pod Pločom i na Jablanovom brdu) — radi veće pokretljivosti zakopano je teško naoružanje (minobacači, topovi i mitraljezi.²¹ Sutjesku je Brigada prešla kod Priboja, 9. juna ujutru, i preuzela položaje na Ozrenu i Pleću, štiteći neposredno Vrhovnog komandanta, koji je upravo toga dana u rejonu Ozrena bio ranjen. Pošto je kod Ljubinog groba (11. VI propustila 7. udarnu diviziju, Brigada se svila u zaštitnicu lijeve kolone, kod s. Ocrkavlja prešla r. Bistricu i, 13. juna, konačno se probila iz posljednjeg neprijateljskog obruča.*

*) Brigada je u bici izgubila više od 25% ljustva. Da sada su utvrđena imena 305 poginulih boraca i starješina, među kojima 4 narodna heroja, 100 prvoboraca i 22 žene.

Sutradan, 14. juna Brigada se, kod s. Kolakovića, odvojila od Operativne grupe preuzimajući novi zadatak. Sutradan je kod Rogoja prešla put Kalinovik — Sarajevo i, istog dana, stigla u katun Gvozno Polje gdje se, prikrivena u masivu Treskavice, odmorila nekoliko dana.

Odvajanje Brigade od Glavnine operativne grupe i njen povratak u Hercegovinu obilježava istorijski momenat u njenom životu. Još 10. juna kod Vrbničkih koliba na Zelengori Vrhovni komandant, drug Tito, pozvao je štab Brigade i, pošto je saslušao njegovo mišljenje, izdao naređenje: Brigada se izdvaja iz Operativne grupe i, u pogodnom momentu i podesnim pravcem, upućuje u Hercegovinu, radi samostalnog dejstvovanja. Vrhovni komandant stavio je Brigadi u zadatak da učini sve za prihvat zaostalih boraca i ranjenika sa Sutjeske i Zelengore, za koje je pretpostavljao da će ih naročito biti u izvornom dijelu Neretve. Sa Brigadom je upućen i član sekretarijata PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu Uglješa Danilović, radi ukazivanja pomoći na organizovanju rada Partije i narodnooslobodilačkog pokreta u Hercegovini. Istovremeno je u rejon Prozora upućeno Okružno povjereništvo KPJ za Prozor i Konjic, sa dijelom boraca iz prozorskog kraja, radi obnove Ramskog NOP odreda, a Igmanska četa (3. četa 2. bataljona), takođe sa jednim brojem partijskih radnika, na područje Sarajevskog sreza. Brigada je pri polasku dobila i šifru za prijem eventualnih naređenja preko radio stanice »Slobodna Jugoslavija«. Time je Vrhovni komandant, po stečenom iskustvu iz dvije protekle bitke, otpočeo disperziju Glavne operativne grupe, s ciljem da neprijatelju onemogući njeno ponovno okruženje.

U Hercegovini je Brigada zatekla povoljniju situaciju nego što je njen štab pretpostavljao. Sve veze Brigade sa Hercegovinom u toku bitke na Sutjesci bile su prekinute, a, prilikom odstupanja u maju, u najvećem broju iz Hercegovine su sa Brigadom povučeni i terenski politički radnici i rukovodstva organizacija narodnooslobodilačkog pokreta sa privremeno oslobođene teritorije.

Tu situaciju karakterisale su sljedeće činjenice: četnički pokret u Hercegovini trajno je uzdrman njihovim porazom na Neretvi; njemačke garnizone u Hercegovini su sačinjavale uglavnom prateće, artiljerijske i pozadinske jedinice 7. SS divizije, pošto su njeni brdski lovački pukovi angažovani u operaciji u istočnoj Bosni (7. — 20 VII). Talijanske okupacione jedinice bile su se povukle u primorski pojas i nalazile su se samo u Trebinju, Čapljini, Ljubuškom i duž pruge Trebinje — Čapljina.²²) Zazirući od četničkog držanja u slučaju kapitulacije Italije i savezničkog iskrcavanja na Balkan, pred bitku na Sutjesci, njemačka 7. SS divizija je usput razoružala dio četničkog Nevesinjskog i Trebinjskog korpusa i nekoliko stotina četnika i uhvaćenih seljaka deportovala u logore.²³) Mada se njihova glavnina održala na talijanskom okupacionom području ili se prikrila u planinskim predjelima, ovaj postupak njemačkog okupatora demoralisao je najveći dio preostalih četnika. To je imalo za posljedicu rasulo jedinica, pa su na okupu uglavnom ostale četničke komande. Nepovjerenje i nastala kriza međusobnih odnosa njemačkih i talijanskih trupa doživjeli su upravo u Hercegovini oštar oblik što je poremetilo koordinaciju i efikasnost vojnih i političkih mjera oba okupatora. Sve ovo se nepovoljno odrazilo i na ostale kolaboracionističke formacije, pa je i kod ustaških, domobranskih i milicijskih jedinica ubrzalo opadanje morala. Odlučujući uticaj na ovakva zbivanja imao je opšti, za fašizam nepovoljan razvoj, na svjetskim ratištima, koji je, upravo u toku ljeta 1943. godine, izazvao slom osovine Rim — Berlin i ispadanje fašističke Italije iz rata.

Opšti povoljni razvoj situacije u svijetu i u zemlji, utjecao je na jačanje uvjerenja u pobjedu Antihitlerovske koalicije i narodnooslobodilačkog pokreta među stanovništvom, pred čijim očima su se snažno manifestovali slabost i razdor okupatora i njegovih saradnika. Međutim, ovakva okolnost nije se mogla u potpunosti iskoristiti — zbog malobrojnosti partijskog članstva i nepovezanosti očuvanih žarišta i organizacija narodnooslobodilačkog pokreta u gradovima i seoskim područjima.²⁴)

U Gvoznom Polju na Treskavici Brigada (tri oslabljena bataljona) je prvi put poslije mjesec dana natčovječanskih napora dobila četvorodnevni odmor. Tu su se borci, prije svega, odmorili, ranjenicima previle rane, meso i zelje nahranili su pregladnjele borce. Prvi put je bilo moguće izvršiti depedikulaciju i preduzeti druge higijenske mjere. Politički i vojnički sastanci po četama i bataljonima doprinijeli su moralno-političkom učvršćenju jedinica. Oružje je očišćeno i, teže, preraspodijeljeno fizički snažnijim borcima. Za to vrijeme štab Brigade je sa partijskim rukovodstvom — i bez pouzdanih podataka o situaciji — razrađivao zamisao i taktiku političke i vojne akcije u Hercegovini, U duhu direktive Vrhovnog komandanta, odlučeno je da se Brigada, prije svega, učini što pokretljivijom i ne opterećuje komorom. Upućivanjem na privremeni oporavak u pogodna sela zbrinuti su iscrpljeni i ranjeni borci. Ispred Brigade je upućen izvjestan broj političkih radnika — radi povezivanja sa pojedinim komunistima i organizacijama na terenu. Pošto je u nekoliko etapa (Gvozno Polje, Obalj i Borac) izvršeno odabiranje izdržljivih, fizičkih spremnijih i moralno prekaljenih boraca (ranije su bili rasformirani prištapski dijelovi, Baterija topova, Prateća i Omladinska četa), u stroju Brigade su u katunu Stevanovića Torinama oko 25. juna ostala jezgra 2, 4. i 5. bataljona, sa oko 200 boraca.²⁵ Posljednji je bio najbrojniji.

Treći (Mostarski) bataljon, po neuspjelom proboju 3. divizije na Sutjesci 13. juna — u kome je tog dana iz Bataljona poginulo oko 70 i ranjeno 50 boraca — probio se (sa oko 120 ljudi) kroz Perućicu na Volujak, a odatle, ne znajući za pravac pokreta i zadatak Brigade, probio se samostalno u Hercegovinu i ubacio se većim dijelom u Mostar. Pošto se u gradu oporavio, u julu se Bataljon ponovo aktivirao u Konjičkoj župi i Planini.²⁸

U Gvoznom Polju borcima je saopšteno da će se Brigada u cilju razvlačenja neprijatelja, lakšeg manevra, ishrane i zahvatanja šire prostorije, privremeno podijeliti i boriti u tri samostalne grupe. Najpreči zadaci su bili: politički rad u narodu, paralisanje neprijateljske propagande o uništenju NOV i POJ, oživljavanje i obnavljanje mreža partijskih organizacija i narodnooslobodilačkih odbora, kao preduslova za prikupljanje novih boraca i dalje rasplamsavanje borbe.

Prvu — i veoma značajnu akciju — Brigada je izvršila noću 18/19 juna u kolibama kod izvora Pletena lokva ispod Siljevca (tt. 1468) na Zelengori (3 km ist., od Uloga). Prepadom Udarne grupe 5. bataljona pohvatana je četnička Komanda operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine. Zarobljeno je 13 članova ove komande, svi sem odsutnog komandanta Petra Baćovića. Među njima su bili major Pantić, kapetan Jojić i Fehim Musakadić. Za počinjene zločine ova trojica (i još neki) osuđeni su na smrt. Time je znatno uzdrman četnički pokret u Hercegovini (i istočnoj Bosni), odgođena njegova konsolidacija i otežano obnavljanje četničke saradnje sa njemačkim okupatorom.²⁷

U toku jula Brigada je djelovala sa razdvojenim bataljonima. Drugi u Popovu polju i Trebinjskoj šumi, Četvrti na prostoru Bileća — Nevesinje, a Peti — u stolačkom kraju. Početkom jula Brigadi se priključio Treći bataljon 1. dalmatinske brigade (sa oko 120 boraca).²⁸¹ Poslije neuspjelog pokušaja da se za svojom brigadom probije na sjever preko pruge Sarajevo — Višegrad, on se na putu sa Jahorine prema Dalmaciji našao u s. Bjelojevićima sa 5. bataljonom 10. brigade. Njegov dolazak u Hercegovinu predstavljao je za Brigadu srećnu okolnost i vrlo značajno borbeno ojačanje u ovom kritičnom periodu. Ulazak u sastav Brigade ove prekaljene jedinice iz Hrvatske imao je i veliki politički značaj i naročit doprinos u jačanju bratstva i jedinstva.

U drugoj polovini juna, kada je 10. hercegovačka brigada po proboju iz okruženja (na r. Bistrici) bila u pokretu prema Hercegovini, na osnovu poziva Vrhovnog štaba preko radio-emisije »Slobodna Jugoslavija« — da. partizanske jedinice širom Jugoslavije djeluju što ofanzivnije — Mesni komitet Partije iz Mostara uputio je za njenu popunu Omladinski bataljon, jačine 92 borca, sastavljen uglavnom od SKOJ-evaca. Slično je postupio i Sreski komitet KPJ u Trebinju. On je u vrijeme bitke na Sutjesci organizovao Šumsku partizansku četu. Još po jedna četa našla se u Popovom polju i Pribilovcima. Te tri čete predstavljale su prvu popunu Brigade poslije Sutjeske. Pribilovačka četa je ušla u Peti, a Popovopoljska i Šumska u 2. bataljon. Mostarski omladinski bataljon, slabo naoružan i bez iskustva, u pokušajima da uspostavi vezu sa Brigadom, kretao se po Dubravama i Podveležjem. Pošto je u Podveležju obaviješten da je Brigada stigla u južnu Hercegovinu, Bataljon je krenuo prema G. Hrasnu, ali su ga na prenoćištu u Kaluđer-vodama kod s. Kamene iznenadili i uništili dijelovi njemačke 7. SS divizije. Time je nanesen još jedan težak udarac narodnooslobodilačkom pokretu Hercegovine i njegovoj brigadi.²⁹

U ovo vrijeme njemačka 7. SS divizija uništila je u Hercegovini sedam sela, pri čemu su sela prvo opljačkana, kuće zapaljene, a stanovnici — blizu pet stotina ljudi, žena i djece — na najsvirepiji način pobijeni, najvećim dijelom živi zapaljeni u kućama. Bila su to sela: Drežanj, Ljeskov Dub i Humčani kod Nevesinja, Orašje u Dubravama, Dabrica. Meča, Suzina i Bitunja kod Stoca, Duge kod Prozora i Podorosac kod Konjica. U mnogim drugim selima izvršena su pojedinačna i grupna ubistva, strijeljanja i vješanja. Najmasovnije je bilo u Mostaru. U noćnoj raciji 10/11. jula 1943. godine pripadnici ove divizije pohapsili su iz tri mostarske mahale 1.500 građana. Na kraju je policiji ostalo u rukama svega tridesetak aktivista NOP-a i 7 boraca Mostarskog bataljona, koji su u gradu bili na oporavku. Dva dana kasnije na centralnom gradskom trgu Musala izvršeno je prvo javno vješanje, a nešto kasnije, na Ovojcima, postrijeljani su zarobljeni borci Mostarskog omladinskog bataljona, kao i, u raciji uhvaćeni, borci — aktivisti NOP-a.

Krajem jula okupila se čitava Brigada u rejonu G. Hrasno — Bjelojevići u stolačkom srezu, gdje je bila svesrdno prihvaćena od stanovništva. Ovaj rejon je i inače bio jedna od stabilnijih baza NOP-a u Hercegovini tokom čitavog rata, a u ovo vrijeme tamo je postojala Hrašnjanska partizanska (terenska) četa. Poslije jednomjesečnog predaha, sada prikupljena Brigada je 28. jula krenula u napad na četnike i, 2. avgusta oslobodila Ljubinje. Ona je do tada narasla na blizu 500 boraca i bila osposobljena za odlučnije akcije i tučenje jačih neprijateljskih grupa, u prvom redu četnika koji su, u međuvremenu, i u Hercegovini obnovili saradnju sa njemačkim okupatorom, izvršili mobilizaciju i sve češće napadali jedinice Brigade.³⁰

Do sredine avgusta Brigada je u nizu borbi u južnoj Hercegovini nanijela teške udare četničkom Trebinjskom korpusu i u Popovom polju izvela nekoliko akcija na željezničkoj pruzi Mostar — Trebinje. To je izazvalo energičnu reakciju i jak napad neprijatelja. Bila je to u Hercegovini poslednja zajednička operacija njemačkih i talijanskih okupatora. Izveli su je od 17. do 20. avgusta pod nazivom »Gama«. U njoj je uzelo učešća pet bataljona talijanskih divizija »Mesina« i »Marke«, dva bataljona njemačke 7. SS divizije »Princ Eugen«, njemački samostalni 5. SS izviđački bataljon, jedan bataljon domobranske 6. pješadijske divizije i tri brigade četničkog Trebinjskog korpusa (Trebinjska, Bilećka i Ljubinjska). Cilj im je bio da, u južnoj Hercegovini, okruže i unište 10. hercegovačku brigadu. Trećeg dana Operacije, poslije više pokušaja, neprijatelju nije uspjelo da Brigadu taktički okruži u planini Viduši. Ona se blagovremeno izvukla u sjevernu Hercegovinu. Pri tom je došla u sukob sa Bilećkom četničkom brigadom i razbila je na pl. Sitnici.³¹) Događaji su, međutim, pokazali da je njemački okupator, ipak ostvario osnovnu zamisao. Pomjeranjem iz južne Hercegovine Brigada je izgubila najpovoljniju poziciju da, u predstojećoj kapitulaciji Italije, uspješno interve-niše na ovom dijelu priobalnog pojasa. Jedino je Popovopoljski NOP odred razoružao posade ž. stanica između Zavale i Poljica.

U sjevernoj Hercegovini Brigada je postigla nekoliko značajnih uspjeha, u prvom redu protiv dijelova njemačke 7. SS divizije. Na visoravni Ravno pod Lebršnikom do nogu je, 24. avgusta, potučena bez vlastitih gubitaka — jedan eskadron Izviđačkog bataljona 7. SS divizije iz Gacka, a četiri dana kasnije, — uz četiri ranjena u susretnoj borbi, kod s. Obija, na komunikaciji Nevesinje — Kalinovik, i četa 2. bataljona 14. SS lovačkog puka. Sutradan, 29. avgusta, oslobođen je Kalinovik, a 31. avgusta i 1. septembra na Gatačkoj po vrši razbijene su dvije brigade četničkog Nevesinjskog korpusa, ojačane eskadronom Izviđačkog bataljona 7. SS divizije i dijelovima milicijskog Domobranskog dobrovoljačkog bataljona Gacko.³²

Početkom septembra Brigada se našla u Pivskoj župi. Tu je Brigadu zateklo naređenje štaba Drugog udarnog korpusa NOVJ, koji se tih dana u oslobođenoj Foči formirao od štaba 2. proleterske divizije. Naređenjem je saopšteno da Brigada ulazi u sastav Korpusa i traženo da komandant Brigade dođe hitno u Foču.³³ Time je završen tromjesečni period samostalnih dejstava u Hercegovini, u kojem se Brigada oporavila, popunila, narasla na preko 600 boraca, dobro naoružala i osposobila za predstojeće još složenije zadatke.

Tu, u Pivskoj župi, Brigadu je 8. septembra 1943. godine zatekla i radio-vijest o kapitulaciji Italije. Odmah je naređen pokret i napad na garnizon u Gacku. Pošto je njemački 7. SS izviđački bataljon ranije povučen prema Jadranskoj obali, relativno lako je savladana usamljena četnička i milicijska posada i Gacko, je, 10. septembra, ponovo oslobođeno.³⁴ Kapitulacija Italije i oslobođenje Gacka označili su početak perioda masovnog priliva novih boraca, u kojem je približno svake sedmice formiran po jedan novi bataljon u Hercegovini.

Na dan 14. septembra u oslobođeno Gacko stigao je štab Treće udarne divizije sa dijelom 5. crnogorske brigade i preuzeo komandu i nad 10. brigadom. Ona je tako ponovo ušla u sastav 3. divizije, iz koje je bila izdvojena u toku bitke na Sutjesci.

Štab Divizije je, odmah po dolasku u Gacko, naredio pokret na jug. Pošto je u međuvremenu komandant Brigade Vlado Šegrt postavljen za zamjenika komandanta 3. divizije, izvršene su i izmjene u štabu Brigade. Novi štab 10. brigade sačinjavali su: Rade Hamović komandant, Čedo Kapor politički komesar, Vojin Popović zamjenik komandanta i Vaso Miskin, zamjenik političkog komesara brigade.

Jedinice su krenule u napad i, 15. septembra, potisle sa prostora Ravno — Kazanci Golijsku, a sutradan, sa Kobilje glave, i Bilećku četničku :brigadu, ojačanu dijelovima njemačkog 14. SS puka. Međutim, već je bilo izgubljeno dragocjeno vrijeme da bi se nešto postiglo u pogledu razoružanja talijanskih jedinica u južnoj Hercegovini i na Dubrovačkom primorju. Osnovni uzrok neangažovanja Brigade u razoružanju talijanskih jedinica je nepostojanje radio-veza sa Vrhovnim štabom ili nekom drugom višom komandom, zbog čega nije mogla biti blagovremeno obaviještena o predstojećoj kapitulaciji fašističke Italije.³⁵ Ni partijske strukture u Hercegovini nisu bile blagovremeno za to pripremljene. Da se Brigada tih dana ponovo našla u južnoj Hercegovini, postojala je mogućnost prihvata bar dijela talijanskih jedinica, koje su osiguravale prugu. To potvrđuje i činjenica da su organi NOP-a u Popovu polju prihvatili talijanske posade na željezničkoj pruzi od Zavale do Poljica. Sličan slučaj je i sa 2. bataljonom domobranskog 14. pješadijskog puka iz Hutova. On je 12. septembra, u organizaciji Sreskog komiteta KPJ za Stolac, prešao na stranu NOVJ i izašao na slobodnu teritoriju. Odavde je, preko Biokova, oko 120 vojnika upućeno u Hrvatsku. Zbog udaljenosti brigade i nepotpune organizacije prihvata ustaše su uspjeli djelimično da ostatak Bataljona razbiju, pa se do Brigade probilo svega 60 do 80 vojnika i starješina.³⁶

Po slamanju odbrane četnika na Kobiljoj glavi, nastavljeno je gonjenje prema Bileći, sa namjerom da se grad iz pokreta oslobodi. Bila su, međutim, već pristigla njemačka pojačanja iz Trebinja, pa se od toga odustalo. Štab 3. divizije je 19. septembra otišao sa bataljonom 5. brigade preko Banjana prema Nikšiću, a 10. brigadu uputio u južnu Hercegovinu. Razbivsi usput četničke jedinice na prostoru Sitnice 19. septembra, a dva dana kasnije na Vlahovićima četu njemačke 7. SS divizije iz Stoca, Brigada je, 22. septembra, izbila u Popovo polje. U toku ovih borbi formirana su još dva bataljona (Bilećki i Popovopoljski), a prihvaćena je i Dubrovačka četa i ostatak dobrovoljaca iz navedenog domobranskog bataljona iz Hutova. Istog dana uništen je između željezničke stanice Diklići i Poljice njemački voz sa pratnjom koji je transportovao 150 talijanskih zarobljenika od Dubrovnika prema Mostaru. Dva dana kasnije (24/25.) Brigada je oslobodila Ravno, razbivši mjesnu četu ustaške milicije i vod žandarmerije. To je već bilo dugo zadržavanje na teritoriji do koje je neprijatelju bilo naročito stalo. Dvadeset šestog septembra dijelovi njemačke 7. SS i domobranske 6. divizije, te četničkog Trebinjskog korpusa, izvršili su pripreme za napad na Brigadu u rejonu Ravno — Gorogaše — Poljice. Poslije dvodnevnih borbi Brigada je razbila 800 četnika, koji su bili zauzeli sela Veličane, Dubljane i Dračevo.*) Uz to je u Poljicu zarobljena četa domobrana i u gonjenju četnika kod Begović Kule (29. IX) pred Trebinjem, natjerana u bjekstvo njihova Trebinjska brigada i 1. bataljon domobranskog 14. pješadijskog puka ojačan s nešto njemačkih vojnika. U panici su četnici i domobrani napustili i garnizon Trebinje. Brigada to nije iskoristila ali zbog neobavještenosti, iako je bila zauzeta tvrđava Klicanje na kojoj su zaplijenjene, pored ostalog, i tri haubice. Do 2. oktobra Brigada je očistila prostor Brda — Ljubomir — Mosko i odbila dva snažnija napada neprijatelja od Trebinja. Na ovom prostoru u Brigadu se javilo 160 novih boraca, od kojih je u Ljubomiru formiran novi bataljon.³⁷

*) Od poraza u Popovom polju ovaj korpus se dugo nije oporavio, a demonstracija snage Brigade, snažno je podstakao diferencijaciju u njegovim redovima.

Trećeg oktobra nastavljeno je nastupanje i, sutradan, preduzet napad na garnizon u Bileći, u kome se nalazila nepotpuna četnička Bilećka brigada (300 četnika), ojačana jednim njemačkim vodom. Grad je oslobođen 5. oktobra oko 11 sati. Ostatak neprijateljske posade prihvatio je njemački odred ojačan tenkovima koji je intervenisao od Trebinja.

Već 6. oktobra neprijatelj je pokušao da, angažovanjem borbene grupe »Šmithuber«, povrati Bileću. Njegov bataljon, koji je nastupio iz Trebinja, zadržan je tog dana kod Moska i odbačen prema Jasenu. Tek kada se pojavio drugi njemački bataljon od Gacka, Brigada je 8. oktobra napustila Bileću i povukla se prema planini Sitnici. Tu je do 11. oktobra bila okružena njemačkim i četničkim snagama koje su od Bileće, Trebinja, Ljubinja i Stoca koncentrično nastupile u osam kolona. Probojem na odsjeku Osmić-gomile — Kukun noću 11/12. X razbijena je njemačka kolona koja je nastupila od Bileće. Kod Mokrog dola Brigada je prešla put Bileća — Plana i, uz prihvat svog 4. bataljona koji je bio u rejonu Vrbice, prebacila se u Banjane.

Glavnina Brigade zadržala se nekoliko dana u Banjanima. Tamo su uz njenu pomoć obnovljen Banjsko-vučedolski partizanski bataljan i Komanda mjesta Velimlje. Poslije neuspjeha da, na pl. Sitnici okruženu 10. hercegovačku brigadu uništi, glavnina 7. SS divizije angažovana je za operacije u Makarskom primorju, na Pelješcu i susjednim ostrvima, pa su četničke posade u Bileći i Gacku relativno lako likvidirane već 17. oktobra i ova mjesta ponovo oslobođena. Dvadeset četvrtog oktobra ponovo je oslobođeno i Ljubinje, iz koga je četnička Ljubinjska brigada, ojačana njemačkim vodom, potisnuta u Stolac.³⁸

Tako je u toku petnaest mjeseci rasla, ratovala i kalila se u najtežim bitkama narodnooslobodilačkog rata 10. hercegovačka narodnooslobodilačka udarna brigada, koja je poslužila kao jezgro za formiranje 29. udarne divizije NOVJ. Od formiranja u ljeto 1942. do jeseni 1943. godine, kada je prerasla u Hercegovačku diviziju, Brigada je prešla svoj najteži (ostali dio svog borbenog puta ona je provela u sastavu 29. Divizije) dio borbenog puta koji se, po prostoru na kome je ratovala i po vrsti i karakteru zadataka koje je izvršavala, može podijeliti u tri perioda.

— U prvom periodu najznačajnija je činjenica što su ostaci hercegovačkih partizanskih jedinica (Hercegovački NOP odred i Mostarski NOP bataljon), potisnuti iz Hercegovine u vrijeme krize ustanka 1942. godine, bili prvo prihvaćeni od proleterskih jedinica pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba. Zatim što je, zahvaljujući svesrdnoj podršci naroda u zapadnoj Bosni i osloncu na narastajuću glavninu Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, 10. avgusta 1942. godine u Šujici formirana prva hercegovačka brigada. Brigada se popunom uglavnom sa tog područja razvila do normalnog brojnog stanja. To je bilo praktično ostvarenje političke platforme Narodnooslobodilačkog pokreta i ideja Komunističke partije o borbenom bratstvu, jedinstvu i solidarnosti naroda i narodnosti.

Prvih pet mjeseci Brigada je vodila borbe uglavnom u zapadnoj Bosni, zahvatajući samo sjeverozapadne dijelove Hercegovine. Tu se borbeno školovala, politički učvršćivala, izvršila značajne zadatke i, moralno i iskustveno, pripremila se za velike bitke Narodnooslobodilačke vojske na Neretvi i Sutješci.

Okolnost da je 10. hercegovačka brigada nastala i popunjavala se u zapadnoj Bosni dala joj je značajnu karakteristiku. U njenom borbenom sastavu ostvaren je harmoničan nacionalni odnos u oslobodilačkoj borbi zbratimljenih Srba, Hrvata i Muslimana, kao i pripadnika drugih naših naroda i narodnosti. To je učinilo da je borbeni stroj Brigade bio monolitan i idejno-politički otporan u svim potresima. U tome je ona predstavljala svuda vidljiv i praktičan primjer snage bratstva i zajedništva, koja je razarala svaku pojavu šovinizma i nacionalnog raskola.

— U narednom šestomjesečnom periodu borbe, tokom bitaka na Neretvi i Sutjesci, u kojima je neprijatelj želio uništenje glavnih snaga NOV Jugoslavije s vrhovnim vojnim i političkim rukovodstvom narodnooslobodilačkog pokreta, jedinicama su nametnuti vanredno teški uslovi, koji su zahtijevali maksimalne fizičke i psihičke napore. Neprekidne borbe, oskudica u borbenim sredstvima, nemogućnost adekvatnog zbrinjavanja ranjenika i bolesnika, kao i iscrpljujući marševi, česta besanica, neredovna ishrana i glad — višestruko su usložavali uslove borbe i života dovodeći pojedince i jedinice na granicu ljudskih mogućnosti. Deseta hercegovačka brigada kalila se upravo u takvim uslovima. Pri tome, pale su teške i brojne žrtve. Samo u toku bitke na Sutjesci poginulo je više od 300 njenih boraca ili — oko četvrtine brojnog stanja s kojim je Brigada ušla u ovu bitku.*)

*) Utvrđena su imena za 305; 22 od toga su drugarice. Njih 100 su bili borci od 1941. godine, a više od 40% komunisti (članovi KPJ i SKOJ-a). Više od jedne trećine (122) komandiri vodova i viši rukovodioci, a 67% su bili mlađi od 25 godina.³⁸

U jeku bitke na Neretvi Brigada se našla dublje u Hercegovini. To je bio početak borbe za ponovnu prevlast narodnooslobodilačkog pokreta u toj oblasti.

Ishod bitke na Neretvi potkopao je autoritet okupacione vlasti u Hercegovini, a domaće kolaboracioniste, četnike i ustaše u značajnoj mjeri demoralisao. Patriotsko stanovništvo Hercegovine oduševljeno je pozdravilo dolazak svoje 10. brigade, kao simbola pobjede i vjesnika slobode. U tromjesečnom periodu (februar-april) bili su oslobođeni: Prozor, Ostrožac, Jablanica, Nevesinje, Gacko i Ljubinje. U sjevernoj Hercegovini uspostavljeni su organi narodne vlasti, a u čitavoj oblasti otpočela je obnova organa i organizacija narodnooslobodilačkog pokreta. U 10. hercegovačku brigadu stupile su nove stotine boraca i, još više, osnažile je pred njeno najveće iskušenje — bitku na Sutjesci.

Ponovno napuštanje Hercegovine i bitku na Sutjesci neprijatelj je snažno koristio za učvršćenje svog poljuljanog položaja. Dezinformacije o uništenju Narodnooslobodilačke vojske — i posebno 10. brigade — na Sutjesci, bile su praćene divljačkim terorom, masovnim ubijanjem, deportacijom, paljenjem sela, pljačkom i represalijama svake vrste. Teror je još više pojačan kada je vojno obezb jeden je okupacije u Hercegovini preuzela njemačka 7. SS divizija. Naročito oštar teror ova Divizija je ispoljila u julu 1943. godine, nastojeći da masovnim zločinima i drugim represalijama nadoknadi, za kontrolu Hercegovine namijenjene, trupe, koje su sve više odvlačile u istočnoj Bosni rasplamsane operacije.

— Treći period počinje povratkom Brigade sa Sutjeske. U njenom ratnom životu to je svakako najsloženiji zadatak. Bila je oslabljena, i bez neposrednog oslonca na druge jedinice NOV i POJ. Osnovni način praćenja situacije na širem jugoslovenskom i svjetskom ratištu bile su radio-emisije »Slobodne Jugoslavije«.

Polet narodnooslobodilačkog pokreta u Hercegovini, pored složenih i nepovoljnih objektivnih okolnosti koje su se istovremeno stekle, omogućen je političkom i organizacionom snagom i naporima Komunističke partije Jugoslavije, posebno komunista Hercegovine; oni su, i u najtežim uslovima opstanka, rada i borbe, bili nosioci samoprijegora, požrtvovan]a i revolucionarne svijesti. Još malobrojna — i u tom periodu organizaciono nedovoljno razvijena da zahvati sve krajeve Hercegovine — Partija je ipak uspijevala da oko sebe okupi najsvjesniji dio stanovništva i da ga svrsta u redove oružane ili političke borbe u okviru narodnooslobodilačkog pokreta.

Zahvaljujući privremenoj paralizi četničkog pokreta i oslabljenom okupatoru u Hercegovini, juli mjesec je iskorišten za fizički oporavak, konsolidaciju jedinica, prikupljanje oporavljenih lakših ranjenika rekonvalescenata, te jednog dijela boraca koji su zbog izuzetno teških iskušenja u bici na Sutjesci bili privremeno napustili jedinicu. U međuvremenu, sredinom jula, u Nevesinju je njemačka komanda 7. SS divizije sa četničkim komandantom istočne Bosne i Hercegovine, obnovila saradnju. Legalizovane i kod njemačkog okupatora četničke brigade ponovo su okupljene i — po izvršenoj mobilizaciji — vrlo nasrtljivo napadale aktiviste i organe narodnooslobodilačkog pokreta. Postojala je i opasnost da pojedinačno tuku razdvojene bataljone 10. brigade.

Oblasni komitet KP za Hercegovinu zbog toga je odlučio da se Brigada ojača i privremenim uključivanjem najvećeg broja komunista iz svih organizacija narodnooslobodilačkog pokreta sa terena. Tim mjerama Brigada je, 6. avgusta 1943, imala 510 boraca, sa kojima je ponovo bila u mogućnosti da tuče i jače koncentracije ne samo četnika, domobrana i ustaša, nego i da izlazi na kraj i sa njemačkim ispadima iz garnizona. Pošto je sredinom avgusta prebrodila posljednju zajedničku njemačko--talijansku intervenciju (operacija »Gama«) i potukla nekoliko njemačkih potjernih odreda, krajem avgusta i sredinom septembra stvoreni su uslovi i mogućnosti da se posveti više pažnje stvaranju i jačanju organa i organizacija narodnooslobodilačkog pokreta na terenu. U vezi s tim pristupilo se stvaranju samostalnih partizanskih grupa i četa koje su nazivane i partizanskim odredima. Njihova uloga je bila, prije svega, osiguranje naselja i organa narodnooslobodilačkog pokreta. Malim akcijama i diverzijama, mobilizacijom novih boraca i razvijanjem obavještajne službe, oni su, uz to, sputavali manevar neprijatelja a Brigadi omogućavali uspješnija dejstva. Ta teritorijalna komponenta oružanih snaga NOP-a u malom odigrala je u daljem toku značajnu ulogu u stabilizaciji i razmahu narodnooslobodilačke borbe u Hercegovini. Krajem ljeta 1943. godine Hercegovina se počela prekrivati mrežom ovakvih manjih i jačih odreda. U dvoipomjesečnom periodu intenzivnog političkog rada i oružane borbe u ljeto 1943. godine učvršćene su postojeće, obnovljen dio ranijih i stvoreno više novih partijskih organizacija. Za ovaj period je ipak bilo karakteristično da značajan broj sela i krajeva još nije bio obuhvaćen Pokretom, a u mnogima su bili samo partijski povjerenici ili partijski aktivi. U datim uslovima nije bilo moguće osigurati izbor rukovodstava, pa su mnoga imala privremeni karakter i, većinom, još su bila nepotpuna. Ostale organizacije narodnooslobodilačkog pokreta i narodnooslobodilački odbori u ovo vrijeme bili su još nedovoljno razvijeni. U Mostaru (iako u ilegalnim uslovima), zatim u Prozoru, Popovu polju, G. Hrasnu i nekim drugim krajevima ipak su efikasnije funkcionisali. Na tom stepenu orga-nizovanosti Partije i, usljed nepostojanja oblasnih rukovodstava ostalih organizacija NOP-a (narodnooslobodilački odbori, SKOJ, AFŽ, USAOBiH), uloga i obaveze — u julu reorganizovanog Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu — bile su vrlo složene; ali, on ih je uprkos teškoćama s mnogo uspjeha prevladao.

Napori učinjeni u toku ljeta na sređivanju i učvršćivanju narodnooslobodilačkog pokreta omogućili su da se spremnije dočekaju značajni događaji i zadaci koji su nastupili sa kapitulacijom fašističke Italije. Ispadanje jednog od partnera osovine Rim — Berlin bio je — i za široke mase — očigledan dokaz ispravnosti politike KPJ, vidna perspektiva narodnooslobodilačke borbe i definitivnog sloma fašizma, okupatora i svih njegovih saradnika. Kapitulacija Italije je u Hercegovini, prije svega, značila moralni poraz okupatora; ona je konačno poljuljala autoritet okupacionih vlasti i potkopala političku platformu na kojoj se do tada okupljala kontrarevolucija.

Ovi događaji su se najpre odrazili u vidu nagle i masovne mobilizacije novih boraca, a ubrzano su se stvarale i jačale organizacije narodnooslobodilačkog pokreta. Postojeći bataljoni u Brigadi bili su uglavnom popunjeni, pa je, već u septembru, počelo obnavljanje ranije rasformiranih bataljona i formiranje novih. Prvo je u oslobođenom Gacku 10. septembra 1943. obnovljen na Sutjesci rasformirani 1. bataljon. Dok je Brigada vodila borbu oko Bileće u 4. (Bilećki) bataljon okupilo se oko 400 boraca, pa je, 19. ili 20. septembra, u s. Simijovo iz njega izdvojen novi bataljon (183 borca), koji je numerisan kao Sedmi. Štab Brigade je, već ranije, bio obaviješten da je u Popovom polju prikupljeno ljudstvo za formiranje jednog bataljona, pa mu je i dao redni broj šest. Ovaj bataljon je definitivno obrazovan — oformljen u s. Šćenici u Bobanima 26. septembra, poslije oslobođenja Ravnog. U bataljonu je na dan formiranja bilo 166 boraca. Tu se Brigadi priključila Dubrovačka četa sa oko 40 boraca, koju je obrazovala partijska organizacija u Dubrovniku i uputila u sastav Hercegovačke brigade. Ova četa je prvo uključena u 5., a nešto kasnije u 3. (dalmatinski) bataljon. Po razbijanju četnika u Popovom polju i trebinjskim Brdima, iz Ljubomira se u Brigadu javilo 160 novih boraca, od kojih je 3. oktobra formiran 8. bataljon. Za to vrijeme partijska organizacija u stolačkom i nevesinjskom srezu takođe je prikupljala nove borce. Od boraca iz nevesinjskog sreza formiran je 9-ti, a od boraca iz stolačkog sreza 10. bataljon. Deveti se glavnini Brigade priključio u Bileći 8. oktobra, a Deseti 18. oktobra 1943. na pl. Sitnici.³⁹⁾

Pored ovih, političkih i mobilizacijskih uspjeha, ukupni rezultati ovog perioda potvrđuju da je Brigada već bila povratila svoju borbenu efikasnost. Samo u ovom, četveromjesečnom periodu, Brigada je iz stroja izbacila više neprijateljskih vojnika nego što je bilo njeno brojno stanje.⁴⁰Za petnaest mjeseci borbe poginulo je znatno više boraca 10. hercegovačke brigade što ih je bilo na dan njenog formiranja.* Među njima je bilo mnogo starješina, desetara, vodnika, političkih delegata, komandira i komesara četa i njihovih zamjenika, komandanata i političkih komesara bataljona i drugih članova štabova i komandi, uključujući zamjenika komandanta brigade Vlada Tomanovića i rukovodioca Politodjela brigade Borisu Kovačevića, člana sekretarijata PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Dvadeset od njih proglašeni su narodnim herojima Jugoslavije: Asim Zubčević, poginuo na Komaru kod Turbeta, Aleksa Bojović, kod Prozora; Milan Kukić i Pavle Vukoje kod Rame; Miloš Kovačević, Ante Šarić, Leo Bruk, Karlo Batko i Obren Supić kod Konjica; Novica Domazet, na Bahtijevici (pl. Prenj), Risto Vreća, u Dabarskom polju, Vuko Torović, u Plužinama kod Nikšića, Hasan Zahirović, na Kobiljoj glavi kod Gacka; Rijat Frenjo, na Pivskoj planini, Vlado Tomanović, na Maglicu, Šefik Obad na Košuru kod Tjentišta, Borisa Kovačević član PK KPJ za BiH, u Ocrkavlju na r. Bistrici Danilo Šarenac na Mjedenoj glavi u gatačkoj Površi. Na Ovoj cima kod Mostara, strijeljani su od okupatora Mladen Balorda i Ljubo Brešan.⁴¹

*) Tačan broj nismo mogli utvrditi. ⁷²

Uspješne borbe 10. brigade u Hercegovini u ljeto i jesen 1943. godine donijele su više nego očekivane rezultate. Izvojevane su u borbi sa višestruko nadmoćnim neprijateljima i u vrlo nepovoljnim okolnostima za život i borbu. Pored ostalih kvaliteta Brigade, ovakav ishod je proizišao i iz adekvatno primijenjene borbene taktike. Brzim manevrom redovno je iznenađivala neprijatelja, nije nikada ispuštala napadnu inicijativu, branila se samo odlučnim protivnapadima i izbjegavala pozicionu odbranu. Glavnim snagama udarala je u bokove i pozadinu neprijateljevog borbenog poretka. Iz okruženja se izvlačila hitrim, iznenadnim i silovitim probojem na pravcu kojeg neprijatelj ne očekuje, čime se ekonomisalo snagama za zaštitu proboja. Četničke napade rastrojavala je još u fazi, kod njih klasično spore, pripreme. To je Brigadu štitilo od težih gubitaka u ljudstvu i omogućavalo joj da ih neprijatelju nanosi u višestrukom brojnom odnosu.

Zapravo bio je to praktičan primjer najbolje realizacije Titove taktike partizanskog ratovanja i demonstracije njenih preimućstava. Takvoj realizaciji je doprinijela i činjenica da se uz štab Brigade, pored Politodjela*u ovo vrijeme redovno nalazio i kretao Oblasni komitet KPJ za Hercegovinu, čime je osiguravano jedinstvo vojne akcije i političkih ciljeva Pokreta.

*) Prvi rukovodilac politodjela Brigade bio je Boriša Kovačević, a poslije njegove pogibije (14. VI 1943) Vojo Kovačević, ostali članovi su bili: Spiro Srzentić, Vojin Popović i Vule Mićunović.

NAPOMENE (I glava):

1) Izvještaj (prvi sačuvani) štaba Hercegovačke NOU brigade od 17. VIII 1942. godine Zbornik ..., tom IV, knj. 6. dok. 106; Deseta hercegovačka narodnooslo-bodilačka udarna proleterska brigada, povodom 10-godišnjice formiranja izdao SUBNOR-a sreza Mostar, Mostar, 1962.

2) Izvještaj Politodjela 10. hercegovačke NOU brigade od 31. XII 1942. godine. Zbornik. .., tom IX, knj. 2, dok. 98. Ibro Latifić, Između Travnika i Jajca, u zborniku Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd 1961, str. 383 — 385.

3) Brojno stanje 1. hercegovačke NOU brigade od 15. IX 1942. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 7, dok. 36.

4) Brojno stanje 10. hercegovačke NOU brigade (sa nacionalnim i socijalnim sastavom) od 15. XI 1942. godine, nađeno u zaplijenjenoj njemačkoj arhivi. AVIL Nj A, Mikrotekta, T-315.

4a) Viktor Kučan, Gubici 10. hercegovačke brigade na Sutjesci, VIG, br. 3/1975, str. 177 — 193.

4b) Izvještaj političkog komesara 10. hercegovačke brigade od XII 1942. godine.

5) Izvještaj štaba Hercegovačke NOU brigade od 17. VIII 1942. godine, i naređenje Vrhovnog štaba NOP i DVJ od 3. i 14. IX 1942. godine. Zbornik ..., tom IV, knj. 6, dok. 106 i tom II, knj. 6, dok. 12 i 34.

6) Izvještaj štaba 5. crnogorske NOU brigade od 21. IX 1942. godine. Zbornik ..., tom IV, knj. 7, dok. 52. Milan Grk, Juriš na Fojnicu, u zborniku Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd 1961, str. 367 — 369.

7) Izvještaj štaba 5. crnogorske NOU brigade od 19. IX 1942. godine i štaba 10. hercegovačke NOU brigade od 29. IX 1942. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 7, dok. 46 i 76.

8) Izvještaj Operativnog štaba Grupe brigada od 18. X 1942, Zbornik ..., tom IV, knj.7, dok. br. 142.

9) Naredba Vrhovnog komandanta br. 10 od 9. XI 1942, Zbornik..., tom II, knj. 1, dok. br. 90. Relacija Štaba 3. udarne divizije NOVJ od 28. XII 1942, Zbornik..., tom IV, knj. 8, dok. br. 98.

10) Zapovijest štaba 3. udarne divizije NOVJ od XI 1942; Izvještaj štaba 10. hercegovačke brigade od 24. i 25. XI 1842; izvještaj Udarne grupe od 26. XI 1942, izvještaj štaba 3. udarne divizije od 27. XI 1942, Zbornik..., tom IV, knj. 8, dok. br. 64, 78, 81, 84, 89 i 92.

11) Izvještaj štaba 3. udarne divizije NOVJ od 19. I 1943, Zbornik..., tom IV, knj. 9, dok. br. 87 i 197.

12) Izvještaj štaba 3. udarne divizije od 20. II 1943, Zbornik ..., tom IV, knj. 10, dok. br. 115. Naređenje Vrhovnog komandanta od 19. II 1943, Zbornik..., tom II, knj. 8, dok. br. 54. Naređenje pomoćnika načelnika Vrhovnog štaba od 21. II 1943. Zbornik..., tom II, knj. 8, dok. br. 66.

13) Izvještaj štaba 3. udarne divizije NOVJ od 23, 24. i 25. II 1943. Zbornik..., tom IV, knj. 10, dok. br. 139, 144 i 150. Dušan Brstina, Protivudar sa Neretvice u zborniku radova »Neretva — Sutjeska«, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1969, str.

14) Rušan Brstina, Iz ilegalstva u brigadu, u zborniku Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd 1961, str. 544.

15) Izvještaj štaba 10. hercegovačke brigade od 17. III 1943. Zbornik..., tom IV, knj. 11, dok. br. 87. Izvještaji štaba 3. udarne divizije NOVJ od 21, 22. i 29. III 1943, Zbornik ..., tom IV, knj. 11, dok. br. 109, 116 i 149.

16) Izvještaji štaba 3. Udarne divizije NOVJ od 3. i 9. IV 1943, Zbornik ..., tom IV, knj. 12, dok. br. 17 i 51. Izvještaj štaba Udarne grupe od 13. IV 1943. Zbornik . .., tom IV, knj. 12, dok. br. 76.

17) Bozo Slavic, Popovo polje — žarište borbe u uslovima ilegalnosti, u Zborniku Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd 1961, str. 424 — 441.

18) Rade Hamović, Deseta hercegovačka, u zborniku Sutjeska, tom II, Vojno delo, Beograd 1959, str. 249.

19) Čedo Kapor, Borbeni put Desete brigade, u zborniku Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd 1961, str. 333 — 334.

20) Rade Hamović, Deseta hercegovačka, u zborniku Sutjeska, tom II, Vojno delo, Beograd 1959, str. 249 — 286.

21) Isto.

22) Izvještaj zapovjednika 6. domobr. divizije od 14. VIII 1943, Zbornik .. ., tom IV, knj. 16, dok. br. 193.

23) Obavještenje njemačkog opunomoćenog generala u NDH od 25. VIII 1943. godine, AVII, NjA, Mikroteka, T-501, R-268/51-52.

24) Izvještaji Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu od avgusta i septembra 1943. godine. Institut za istoriju radničkog pokreta Sarajevo.

25) Vlado Šegrt, Ratne uspomene.

26) Enver Cemalović, Mostarski bataljon na Sutjesci, u zborniku Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd 1961, str. 616 — 624.

27) Danilo Komnenović, Povratak Brigade, isto, str. 645 — 648.

28) Svetozar Prijić, Dalmatinci u Desetoj hercegovačkoj, isto, str. 683 — 685.

29) Mensur Seferović, Pred očima grada, Informativni centar Mostar, Mostar 1970. str. 109 — 112.

30) Sumarni izvještaj 10. hercegovačke NOU brigade od 1, XI 1943. AVII, ANOP-a, k. 1147-B, br. reg. 5/3.

31) Izvještaj komande talijanskog 6. armijskog korpusa od 20. VIII 1943, Zbornik ..., tom IV, knj. 16, dok. 157.

32) Sumarni izvještaj 10. hercegovačke NOU brigade od 1. XI 1943. godine. AVII, ANOP-a, k. 1147-B, reg. br. 5/3. Dnevni izvještaj komandanta njemačkih trupa u NDH od 22. VIII 1943. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 16, dok. 159.

33) Vlado Šegrt, Ratne uspomene, Vojno delo, Beograd 1964, str. 365 — 366.

34) Obavještajni bilten štaba 2. udarnog korpusa NOVJ od 30. IX 1943. godine. Zbornik..., tom IV, knj. 17, dok. 141. Izvještaj Oružničkog voda Gacko od 30. IX 1943. godine. Isto, knj. 17, dok. 223.

35) Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941 — 1945, Vojnoistorijski institut, Beograd 1963, str. 531 — 539.

36) Bojna relacija domobranskog 3. zbornog područja za septembar 1943. Zbornik ..., tom IV, knj. 17, dok. 225. Izvještaj 3. udarne divizije NOVJ od 5. X 1943. Isto, knj. 18, dok. 25. Izjave Svetozara Ora, Mustafe Dizdarevića i Muja Tucakovića.

37) Izvještaj 10. hercegovačke brigade od 1. XI 1943. AVII, ANOP-a, k. 1147-B, br. reg. 5/3. Izvještaj zamjenika komandanta 3. udarne divizije od 5. X 1943. Zbornik..., tom IV, knj. 18, dok. 25.

38) Isto.

38a) Viktor Kučan, Gubici Operativne grupe Vrhovnog štaba NOV i POJ u bici na Sutjesci 1943. godine, Vojnoistorijski glasnik, Beograd 1975, br. 3, str. 177 — 193.

39) Izvještaji i naređenja štaba 10. hercegovačke NOU brigade od 5, 11, 13, 15, 16, 18, 19, 25. i 26. oktobra 1943. godine. Zbornik ..., tom IV, knj. 18, dok. 26, 27, 53, 59, 60, 76, 77, 81, 90, 103, 111, 112, 138 i 144.

40) Sumarni izvještaj štaba 10. hercegovačke NOU brigade od 1. XI 1943. godine. AVII ANOP-a, k. 1147-B, reg. br. 5/3. Radomir Petković, Borbe Desete brigade u Hercegovini (juli — novembar 1943), u zborniku Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd 1961, str. 672 — 682.

Prema sumarnom izvještaju štaba Brigade do 3. novembra 1943. godine ubijeno je: 550 njemačkih vojnika i oficira, ranjeno 630, a zarobljeno 50. Istovremeno ubijeno, ranjeno i zarobljeno ukupno 433 četnika, ustaša i domobrana. Prema istom izvještaju zaplijenjeno je 504 puške, 47 pištolja, 66 automata, puškomitra-Ijeza i mitraljeza, 7 lakih i srednjih minobacača, 5 topova i haubica (od kojih su 4 uništena minobacača, 5 topova i haubica (od kojih su 4 uništena), 60 konja, 2 radio-stanice (neispravne), 90,700 puščanih i mitraljeskih metaka, 60 granata za protivtenkovski top 47 mm, 520 mina za laki i 248 za srednji minobacač. Uništeno je 5 lokomotiva, 64 vagona, 3 kamiona, 5 motocikla, 90 konja i 2 vagona haubičke municije. Za to vrijeme Brigada je imala 35 poginulih boraca i rukovodilaca i svega 94 ranjena.

41) Zbornik narodnih heroja Jugoslavije, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1976, knj. I i II, Hercegovina u NOB, str. 921 — 925.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument