| Sadržaj | Prethodni dokument | Sledeći dokument |
|
UVOD Stvaranje i ratni doprinos 29. udarne divizije u Hercegovini istorijski je
čin i djelo. U mukotrpnoj i krvavoj oslobodilačkoj i revolucionarnoj borbi,
zbratimljeni Srbi, Muslimani i Hrvati, inspirisani i predvođeni Komunističkom
partijom ostvarili su krupne, istorijske pobjede. Bio je to dio napora čitave
jugoslovenske zajednice, da se izvojuje sloboda, jednaka za sve. Po prvi put u
dugotrajnoj istoriji bitisanja na hercegovačkom kršu, iako je i ranije bilo
pokušaja zajedničkog istupanja, ostvareni su zajednički ciljevi. Istorija ove
ratne Divizije, ispisana u vrlo teškim vojnopolitičkim i geografskim
prilikama, vrijedna je poruka za izbor najboljih puteva i postupaka u
organizovanju nesalomljive opštenarodne odbrane. Ova operativno-teritorijalna jedinica Narodnooslobodilačke vojske
Jugoslavije obrazovana je sredinom jeseni 1943. godine (Naredbom Vrhovnog
komandanta od 16. novembra), kao izraz tog perioda velikih političkih i vojničkih
pobjeda narodnooslobodilačkog pokreta širom zemlje. Među njima, najkrupnije
su svakako: definitivno konstituisanje i međunarodno priznanje Demokratske
Federativne Jugoslavije, obrazovanje Nacionalnog komiteta kao njene vlade i konačna
afirmacija NOVJ kao strategijskog faktora antihitlerovske koalicije. Formiranje
29. udarne divizije neposredno je prethodilo istorijskom proklamovanju državnosti
federalne Bosne i Hercegovine u okviru Demokratske Federativne Jugoslavije. Sa povoljnim razvojem događaja na svjetskim ratištima, u vidu krupnih
pobjeda savezničkih armija nad snagama fašizma, u Jugoslaviji je, poslije
neuspjeha okupacionih sila u bitkama na Neretvi i Sutješci, došlo do konačne
prekretnice u korist oslobodilačkih snaga. Okupacione sile od tada više ne
mogu da računaju na uništenje narodnooslobodilačkog pokreta u cjelini. Padom
Musolinija, 24. jula 1943. godine, otvorena je najoštrija kriza agresorskog fašističkog
bloka. Fašistička Italija, sa svojih 17 operativnih divizija i 350.000 vojnika
na jugoslovenskom ratištu, nalazila se pred unutrašnjim slomom, čemu je u
stvari narodnooslobodilački pokret Jugoslavije mnogo doprinio. Razoružavanjem
većeg dijela talijanskih okupacionih trupa, omogućilo je opremanje novih
divizija i korpusa NOV i njeno narastanje na 350.000 naoružanih boraca*1,
a više od polovine zemlje (oko 130.000 km2 sa 5.000.000 stanovnika)
obuhvatala je slobodna teritorija, na kojoj su funkcionisali narodnooslobodilački
odbori, organi nove revolucionarne vlasti. * Narodnooslobodilačka vojska je, krajem novembra
1943, u osam udarnih korpusa imala 26 divizija, više od 10 samostalnih brigada,
108 partizanskih odreda i niz drugih manjih jedinica. U Bosni i Hercegovini, iako na njenoj teritoriji gotovo više nije bilo
talijanskih garnizona (izuzev Trebinja, Čapljine i Ljubuškog), tada su
postignuti krupni vojni i politički uspjesi. Izuzev nekoliko najvećih i
dvadesetak manjih gradova, njena teritorija je bila oslobođena. U Bosni i
Hercegovini je do tada bilo obrazovano 22 brigade i na desetine partizanskih
odreda, objedinjenih uglavnom u 7 divizija i dva udarna korpusa. Period od pete neprijateljske ofanzive do konstituisanja Zemaljskog antifašističkog
vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, 25. XI
1943, u Mrkonjić Gradu, kao i Drugog zasjedanja AVNOJ-a, 29. XI
1943. godine u Jajcu, predstavlja izuzetno značajnu etapu uspona NOP-a u Bosni
i Hercegovini. Između ostalog tada su formirane četiri nove udarne divizije
NOVJ. Jedna od njih je i 29. udarna divizija NOVJ. U toku narodnooslobodilačkog rata operativne teritorijalne jedinice
obrazovane su u okviru federalnih jedinica i, načelno one su, bile potčinjene
zemaljskim glavnim štabovima NOV i POJ. Kako, 10. aprila 1943. godine,
rasformirani Glavni štab NOV i POJ Bosne i Hercegovine više nije bio
obnovljen, Hercegovačka divizija je potčinjena štabu 2. udarnog korpusa, čije
operativno područje se prostiralo na više federalnih jedinica (Crnu Goru i
Sandžak, te na dijelove Bosne i Hercegovine i Hrvatske). Ta činjenica je otežavala
usklađivanje teritorijalnih i operativnih zadataka, pri čemu su, prirodno,
prevagu dobijali operativni. Vrhovni štab NOV i POJ u dva navrata je pokušao da otkloni taj nesklad.
Prvo je, u januaru 1944. godine, osamostalio 29. diviziju, ali je, uskoro, zbog
teškoća u vezama morao da sve ostavi po starom, kako bi, u aprilu iste godine,
pokušao da problem riješi obrazovanjem jednog »lakog korpusa u Hercegovini«.
To se bilo počelo ostvarivati septembra iste godine, kada su dvije
novoformirane brigade (13. i 14.) objedinjene u Južnohercegovačku
operativnu grupu, koja je u stvari trebala da bude začetak druge hercegovačke
divizije. Dvadeset deveta divizija je uskoro bila dostigla prosječno brojno
stanje bar polovice korpusa NOVJ, a u Hercegovini su i dalje obrazovane nove
brigade (Narodne odbrane i Artiljerijska). Takođe, tu je bila i Ramska brigada
(u sastavu 10. divizije), a bilo je uslova i za formiranje 15. hercegovačke
brigade; pa ipak, do obrazovanja Hercegovačkog korpusa nije došlo. Prevagnula
su shvatanja da za novu etapu, pretežno frontalnog ratovanja, umjesto
formiranja novih jedinica, postojeće divizije treba popuniti do prosječnog
brojnog stanja divizija modernih evropskih armija. Motivi nastanka ove Monografije su višestruki. Pored elementarne potrebe,
da se vjernom rekonstrukcijom borbenog puta 29. kao i bilo koje druge divizije
ili jedinice iz narodnooslobodilačkog rata novim generacijama ostavi još jedno
svjedočanstvo o najznačajnijem periodu u istoriji naroda i narodnosti
Jugoslavije, naša nastojanja su se kretala u dva osnovna pravca. Prvo,
pošto se radi o vojnoj jedinici, nastojali smo da, primjenom
vojnoistorijske metodologije, rekonstruišemo jednoipogodišnja borbena dejstva,
a operativnotaktičke postupke prezentiramo na način koji će omogućiti izučavanje
i uopštavanje dragocjenih iskustava stečenih ovde, u mnogo čemu specifičnom
dijelu jugoslovenskog ratišta. Da bi se to postiglo, u mjeri koju su omogućavali
izvori, praćeni su unutrašnji život i razvoj ove organizaciono veoma razuđene
operativno-teritorijalne divizije, čija je osnovna karakteristika bila oslonac
na sopstvene snage. Borbena obuka, popuna, političko prosvjećivanje, ideološki
odgoj, podizanje, izgradnja i usavršavanje kadrova, snabdijevanje i
zbrinjavanje jedinica i ranjenika, sistem informisanja, štampa i kulturni život
morali su zbog toga, makar i u skromnoj mjeri i povremeno, naći određeno
mjesto u ovom izlaganju. Nadamo se da će čitalac iz te cjeline shvatiti ulogu
i značaj, ukupne napore i doprinos, stremljenja i žrtve blizu 20.000 ljudi
koji su, u manjem dijelu ili čitavom periodu, bili pripadnici ove proslavljene
divizije Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Naš zadatak će biti ispunjen ako smo uspjeli da čitaoci i kroz ovaj rad
dozive veličinu revolucionarnog preobražaja — čega ni sami učesnici nisu
bili dovoljno svjesni — ako dozive strahote položaja u kome su se narodi
Jugoslavije bili našli i makar naslute težinu hrvanja sa svakojakim teškoćama.
.. Taj entuzijazam i polet, kojim je pojedinac i kolektiv nadrastao samog sebe
i, nada sve, atmosfera ratnog vihora, kada se u ovoj diviziji krvlju kovalo
bratstvo i jedinstvo. Činili su to ne samo Srbi, Muslimani i Hrvati, nego i svi
narodi i sve narodnosti Jugoslavije i napredne Evrope. Iako, u osnovi,
popunjavana sa svog mobilizacijskog područja, koje je obuhvatalo Hercegovinu
(bez jednog manjeg dijela), u redovima Divizije borili su se i pripadnici svih
naroda i svih narodnosti Jugoslavije. U redovima hrabrih boraca Divizije borilo
je i više stotina stranih državljana iz desetak evropskih zemalja. Drugo,
pošto je 29. divizija vrhunski izraz oslobodilačkih napora naroda
Hercegovine i najkrupniji oružani odred narodnooslobodilačkog pokreta Oblasti,
nastojalo se da se rekonstrukcijom borbenog puta 29. divizije olakša cjelovita
rekonstrukcija narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Hercegovini. To tim
prije što je Divizija, kao okosnica oružane borbe i najviši izraz
organizovanosti i moći Pokreta, neodvojiva od ukupnih napora sva tri naroda
Hercegovine, koji su, predvođeni Komunističkom partijom Jugoslavije, smogli
snage da se odupru stihiji bratoubilačkog samoistrebljenja. Oni su, u procesu
oslobodilačke borbe, zajedničkim naporima ostvarili političko jedinstvo i oružano
bratstvo, učvršćujući brojnim žrtvama svoje zajedništvo, kao zalogu
sretnije budućnosti i pobjede nad svim mračnim silama. Tako su, uostalom,
jedino i mogli dati dostojan doprinos opštejugoslovenskim naporima za oslobođenje
zemlje i za njen revolucionarni preobražaj. A tako je, uostalom, i mogla
nastati Hercegovačka divizija, samo kao njihovo zajedničko djelo. Povezivanjem i izlaganjem događaja u njihovoj međusobnoj uslovljenosti
nastojalo se da se, bar u najneophodni joj mjeri, osvijetli ta mnogostruka,
svakovrsna i svakodnevna povezanost i uslovljenost. Nastojanja su išla za tim
da se osvijetle izvori i tokovi priliva snaga koje su omogućavale stalan, ali,
povremeno i skokovit, rast Divizije. Bez tih veza i te snage, uostalom, Divizija
ne bi mogla ni biti stvorena, niti bi, opet, mogla izvršiti tako značajno
djelo oslobođenja. To je značajno povećalo teškoće da se jezikom činjenica rekonstruišu
događaji i procesi koji su, ma koliko suštinski povezani sa predmetom našeg
istraživanja, činili zaseban tok i zasebne organske i međusobne veze. Tim
prije, naravno što o razvoju NOP-a i ipojedinih subjekata unutar njega, a prije
svega o Komunističkoj partiji, kao osnovnom agensu i movensu, nije u
Hercegovini objavljeno mnogo radova. Oskudica relevantne dokumentacije ovdje je,
uz to, mnogo veća nego na bilo kom sektoru, a nije ni dovoljno sabrana i
jednako pristupačna. To je uveliko odredilo domet i rezultate autora u tom
pravcu, pa zato smatraju uspjehom ako se, na osnovu fragmentarnih i povremenih
ilustracija raznovrsne političke djelatnosti, oružane i vanoružane borbe
ostalih subjekata NOP-a, mogu makar naslutiti ukupni napori stanovništva
Hercegovine, koje je u ratu i revoluciji podnijelo vrlo velike ljudske i
materijalne žrtve. Budu li bar u ova dva osnovna pravca uspjeli, autorima će to biti najbolja
nadoknada za uložene napore i mukotrpno traganje za izvorima i podacima. Bila
bi to potvrda da su dali doprinos njegovanju patriotskih i revolucionarnih
tradicija NOR-a i otvorili mogućnost još šireg korištenja njegovih
iskustava, kako za osposobljavanje naše socijalističke narodne Armije, tako i
cijelog njegova naroda i teritorijalne komponente i omladine, prije svega —
snaga za eventualni opštenarodni odbrambeni rat. U nastojanju da se što objektivnije utvrde i iznesu mnogi značajni događaji
i procesi vezani za život i borbu ove Divizije, uloženi su napori da se pronađu
svi relevantni izvori, bez obzira na njihovu vrijednost i značaj, kao oblik i
mjesto gdje se nalaze. Na žalost, mnogi od onih najvrednijih dokumenata,
prvenstveno neprijateljevi, nisu sačuvani. Najveći dio uništile su
okupatorske i kolaboracionističke komande u završnoj etapi rata, a u namjeri
prikrivanja tragova svojih zločina. To je, prije svega, slučaj sa arhivskim
fondovima za ovaj rad najinteresantnije komande njemačke, 2. oklopne armije,
kao i njenih nižih jedinica: 5. SS brdskog armijskog korpusa, 7. SS brdske
dobrovoljačke, 118. lovačke i 369. pješadijske divizije iz vremena 1944. i
1945. godine. Još nepovoljnije je stanje sa arhivskim fondovima 6. i 9. ustaškog
zdruga, kao i 9. ustaško-domobranske gorske divizije, od kojih su ostali jedva
prisutni arhivski tragovi. Nasuprot tome, znatno bolje sačuvana je dokumentacija domobranskog 3.
zbornog područja, njegove 6. pješadijske divizije i 9. posadnog zdruga, a
dobro je očuvana i arhiva komande i jedinica 6. oružničke pukovnije NDH. U
značajnoj mjeri je sačuvana i arhiva četničkih komandi i jedinica: komande
operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine, komandi Nevesinjskog i
Trebinjskog korpusa i, nešto manje, njima potčinjenih brigada. U cjelini, četnička
dokumentacija je slabijeg kvaliteta i manje pouzdanosti. Premda su od vrlo velikog značaja za rekonstrukciju mnogih ratnih zbivanja
neprijateljeva obavještajna dokumenta, ona su, po pravilu, manje sačuvana od
operativnih. Takođe, nije poznata i sačuvana ni najneophodnija dokumentacija
najinteresantnijih njemačkih okupacionih komandi, posebno Njemačke oblasne
vojnoupravne komande u Mostaru. Povoljnija je okolnost što je sačuvana i dostupna bogata arhiva Divizije.
Štaviše, ovaj arhivski fond je najkompletniji i najbrojniji od svih fondova
divizija NOVJ.* Međutim, u bogatom fondu vojnooperativ-ne dokumentacije
Divizije jedva su prisutni arhivski izvori o radu divizijske organizacije
Komunističke partije, SKOJ-a i omladine. Ta strana života Divizije slabo je
arhivski zastupljena, pa je krajnje teško pratiti i iznijeti, inače izraženu,
ulogu političkih rukovodstava i organizacija. Slične teškoće pratile su i
rekonstrukciju aktivnosti svih društveno-političkih rukovodstava i
organizacija NOP-a u Hercegovini. Oskudna dokumentacija ove vrste ne pruža ni
neophodan uvid u hronologiju stalnog prisustva i rukovodećeg uticaja partijskog
vodstva i Narodnooslobo-dilačkog odbora Oblasti na život, razvoj i borbenu
aktivnost Divizije, kao oružane snage pokreta. Tragovi partijsko-politicke
aktivnosti u sačuvanim arhivskim fondovima daleko su po vrijednosti ispod odlučujuće
uloge organizacija Komunističke partije na razvoj oružane borbe i jedinica u
Hercegovini. Ova okolnost je, pored ostalog, podsticala napor autora da se, i
bez zadovoljavajuće rekonstrukcije odlučujuće uloge Partije, na kojoj se
temeljila sva aktivnost i sama oružana borba, ova Monografija svakako pojavi za
života učesnika, kako bi se, uz njihovu pomoć i dopune, mogla izraditi
potpunija istorija Divizije. *) Ima ukupno 50 kutija sa 551 fasciklom i 16.675
registrovanih dokumenata. Sva relevantna dokumentacija još nije objavljena ali je postojeća pristupačna
— u arhivskim institucijama. Dobar dio najznačajnije dokumentacije, koji se
odnosi na Diviziju i neprijateljeve oružane formacije sa kojima je vodila
borbu, publikovani su uglavnom u Zborniku dokumenata i podataka o
narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije 1941— —1945. godine, u
izdanju Vojnoistorijskog instituta u Beogradu. To je obuhvaćeno u brojnim
knjigama II, III, V,
IX i X toma, a
najcjelovitije u 33 knjige IV (bosanskohercegovačkog) toma. Nekompletnost (brojna i kvalifikaciona) štabova,
teškoće rada u uslovima stalne pokretljivosti i oskudice pisaćeg pribora,
nisu pogodovali vođenju sistematske i potpunije evidencije, što je uslovilo
značajne praznine i u sačuvanim dokumentima Divizije. Relativno bogati
arhivski fond, zbog pomenutih okolnosti, u mnogim slučajevima, niskim
kvalitetom, onemogućuje korektnu rekonstrukciju taktičkih postupaka a češće
— i rezultata borbe. Podacima naročito nisu potkrijepljene neke aktivnosti i
sektori borbenog života jedinica. Autori ove monografije nisu mogli prevladati
sve teškoće ove prirode. To su, prije svega, sumarni, konačni podaci o
manje-više svim komponentama divizijskog bića. Autorima najteže pada, međutim, činjenica što njihova nastojanja da,
poimenično, utvrde žrtve na borbenom putu Divizije nisu krunisane potpunim
uspjehom. Uprkos tome što smo u toku istraživanja utvrdili imena, mjesto i
vrijeme pogibije blizu 1.500 boraca i starješina, smatramo da to nije dovoljno.
Došli smo do zaključka da je jedino, smišljenom i organi-zovanom društvenom
akcijom, još za života učesnika, moguće to utvrditi. Porodicama i drugovima
onih poginulih boraca Divizije, čija imena, na žalost, nismo uspjeli utvrditi
— ili je iz bilo kojih razloga došlo do neke greške, ili nepotpunosti —
autori se ovim izvinjavaju i istovremeno mole da sve primjedbe u tom pogledu sa
tačnim podacima upute Arhivu Hercegovine (Braće Fejića 49, Mostar) ili
lično autorima. Takođe, sa zahvalnošću autori će prihvatiti i svako drugo
obavještenje ili ispravku. U dosad objavljenim radovima jugoslovenska istoriografija šire tretira
Diviziju i njena borbena dejstva, uglavnom u publikacijama koje se odnose na
cjelokupno jugoslovensko ratište. Najznačajnije djelo takve vrste je Narodno
oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941—1945 (knj. I i II). U nekoliko slučajeva i prilikom prikazivanja operacija na prostoru u
susjedstvu Hercegovine publikovane su samo pojedine radnje 29. udarne divizije.
Slično tome objavljeno je više članaka o borbama koje je Divizija vodila za
oslobođenje Dubrovnika, Herceg-Novog, Nevesinja, Mostara i Sarajeva. Ovi napisi
— u istorijskim časopisima ili dnevnoj štampi — samo su fragmenti iz
bogatog života i aktivnosti ove jedinice, a. neki od njih su prezentirani bez
naučnog aparata. Od memoarske literature, koja se direktno odnosi na Diviziju, najznačajniji
je zbornik sjećanja učesnika: Hercegovina u NOB.
U njemu su po sjećanjima
— a djelomično i na osnovu arhivskih dokumenata, (bez obzira što se radi o
radovima različitog kvaliteta i pristupa), pristupačno prezentirani napisi iz
istorije Divizije. Neki od ovih — i više drugih priloga — objavljeni su i u
zbornicima sjećanja Četrdeset godina, knj. V, VI, i
VII, Da se ne zaboravi
Neretva, knj. I, II
i III, Sutjeska, knj. I—V
i Ustanak naroda Jugoslavije, knj.
I—IV, Tu se i Ratne «spomene,
odnosno Krv na kamenu, Vlada Šegrta. Oskudna je, takođe, i istorijska literatura ove vrste objavljena u
inostranstvu. Ona se uglavnom svodi na nekoliko publikacija izdavača u Saveznoj
Republici Njemačkoj, a među njima jedino zbornik »Kriegsshauplatz
Kroatien« (Hrvatsko
ratište) pruža nešto više
konkretnih podataka, uglavnom memoarskog karaktera, o borbama njemačke 369. pješadijske
divizije protiv snaga 29. udarne divizije NOVJ. Godine 1977. objavljena je
knjiga »U borbi za slobodu« Toda Kurtovića i Neđa
Parežanina; ona je, znatno više, osvijetlila razvoj NOB-e u Hercegovini. U periodu pripreme rukopisa Monografije autori su, uglavnom u stručnim
istorijskim časopisima, prije svega u Vojnoistorijskom glasniku (zbirci nagrađenih
radova Iskustva narodnooslobodilačkog rata, i popularnoj verziji u časopisu
»Most«« i štampi Oslobođenje, Sarajevo, Sloboda, Mostar,
Narodna armija, Beograd), objavili desetinu napisa iz istorije Divizije.
Učinili su to sa namjerom da se učesnicima pruži prilika da popune eventualne
praznine arhivske građe koju su koristili, pa se ovim izražava zahvalnost onim
čitaocima koji su tako i postupili. Neki od tih radova su već odabrani kao
podloga za izučavanje iskustava iz narodnooslobodilačkog rata na našim vojnim
školama, — što je opravdalo namjeru. Takvo obimno istraživanje bilo je skopčano
s naporima i izdacima koji su prevazilazili mogućnosti autora. U završnoj fazi
istraživanja, zahvaljujući razumijevanju Međuopštinske konferencije SUBNOR-a
i SSRN u Mostaru, autorima je ukazana izvjesna društvena pomoć, koja je
ubrzala rad i doprinijela da se ova publikacija pojavi. Periodizacija prihvaćena,
u ovoj Monografiji, logičan je odraz re-konstruisanog ratnog života Divizije.
U toku osamnaest ratnih mjeseci, na svom — mnogim pobjedama i uspjesima obilježenom
borbenom putu — i u skladu sa uzrastom i organizacionim razvojem, povećavanjem
vatrene i udarne moći, opštim i posebnim promjenama na jugoslovenskom, ratištu,
smjenama godišnjih doba i promjenama atmosferskih uslova, te pomeranjem odnosa
snaga i stepenom razvoja Pokreta, Divizija je dobijala i rješavala različite
zadatke. Ona je mijenjala i usavršavala taktiku i formaciju, vršila drugačiji
izbor neposrednih ciljeva i uopšte, prilagođavala svoje postupke konkretnim
uslovima. Činila je to u stalnom nastojanju da što više doprinese ubrzanju opšte
pobjede nad okupatorom i domaćim izdajnicima. Pri tome se, više puta, našla
pred zadacima čiji ishod je prevazilazio njen formacijski okvir i lokalni, tj.
regionalni značaj; zato ukupan borbeni put Divizije možemo podijeliti na pet
karakterističnih vremenskih perioda približne dužine — od dva do šest
mjeseci. Potreba da se zbivanja i događaji na ratnom putu Divizije uklope u opšte
tokove i zbivanja na jugoslovenskom ratištu, uslovila je nastanak sumarnih
presjeka opšte vojnopolitičke situacije u svakom od pet perioda. Mnogi
postupci i rezultati nastojanja, često i višemjesečnih napora na operativnom
području Divizije, mogu se, uostalom, objasniti jedino uticajem i opštim
stanjem na jugoslovenskom i širem, savezničkim ratištima. Ovi presjeci
vojnopolitičke situacije, uz to, imaju svrhu da oružanu borbu u Hercegovini
— dok je ona u cjelini ili uglavnom činila divizijsko operativno područje
— smjesti u okvire razvoja narodnooslobodilačkog pokreta kao cjeline, u
Hercegovini, a za čije rukovodstvo je bila vezana. Autori su zato nastojali da na kraju opisa pojedinih perioda, operacija ili
bojeva, te značajnih razvojnih, organizacionih, političkih i materijalnih
napora, uspjeha i neuspjeha, formulišu, u vidu zaključaka, najhitnija iskustva
i pouke. Izvedeni iz određenih okolnosti i postupaka, prirodno, svi ti zaključci
nisu i ne mogu uvijek imati univerzalni značaj. To je, prije svega, posljedica
drukčijih uslova, nerazvijenosti i odsustva primjene značajnih savremenih
faktora i sredstava oružane borbe (avijacija, vazdušni desanti, nedovoljna
sredstva veze, masovnija upotreba minskoeksplozivnih sredstava i sl), mada se i
to, kako se kraj rata približavao i prelazilo na kombinovana i frontalna
dejstva, mijenjalo. Svaki od pet perioda podijeljen je na četiri do pet glava (ukupno 22),
koje, u najvećem broju, predstavljaju rješavanje nekog konkretnog krupnijeg
zadatka koga je Divizija rješavala kao cjelina, mahom samostalno. U više slučajeva,
to je i čitav mozaik najrazličitijih samostalnih borbenih zadataka, bojeva,
borbi, zasjeda, diverzija, upada, akcija, prepada, marševa koji su izvedeni širom
operativnog područja, a povezanih samo opštom operativnom zamisli. Sve do
stvaranja fronta na takozvanoj zelenoj liniji, ispred Listiće, Mostara i
Nevesinja, u jesen 1944. godine, to je čak bio dominantan vid oružane borbe u
Hercegovini; zato glave koje rekonstruišu neki krupniji operativni, napadni ili
odbrambeni zahvat, sadrže prikaz i ovakvih akcija izvođenih paralelno sa
osnovnim zadatkom. Samo u slučaju tzv. mostarske operacije, složenost radnje,
različit obim angažovanja snaga i temeljita izmjena osnovne zamisli za njeno
izvršenje po dolasku glavnine 8. korpusa, prinudili su autore da ovu cjelinu
ipak daju u dvije glave. U namjeri da se čitaocu omogući lakše praćenje
teksta, reljefnija orijentacija na bojištu, kao i da plastičniji prikaz ideje
manevra, te vremenske i prostorne korelacije, svaka glava je popraćena bar
jednom šemom operacije ili najvažnijih bojeva. Tome je, između ostalog,
naminjenjen blok dokumentarnih fotografija u svakoj glavi. Istorijat nastanka 29. divizije neodvojiv je od dvoipogodišnjeg razvoja
narodnooslobodilačkog pokreta u Hercegovini, koji je i prethodio njenom
formiranju. Dvadeset deveta udarna divizija bila je najviši izraz vojnog
organizovanja tog pokreta i rezultat njegovih na to usred-sređenih napora, što
je, uostalom, logika narodnooslobodilačke borbe sama po sebi nametala. Cjelovit
pregled razvoja narodnooslobodilačke borbe i narodnooslobodilačkog pokreta u
Hercegovini, međutim, daleko prevazilazi okvire ove monografije. Njen zadatak
je mnogo uži, ali je nepostojanje jednog takvog pregleda i prinudilo autore da
se, makar ukratko i nepotpuno, na to osvrnu. To tim prije što je, kao jedna od
malog broja divizija NOVJ, 29. divizija bila operativno-teritorijalna jedinica.
Oni su to učinili u okviru Prvog dijela (Stvaranja 29. udarne divizije),
s tim da su jezgru iz koga je nastala 29. udarna divizija (De seta brigada),
posvetili posebnu glavu, i u ovom dijelu nastojali odslikati specifičan vid
nastajanja Divizije iz jedne jedine brigade želelo se da čitaoci sagledaju
mobilizacijsko i operativno područje na kome se Divizija stvarala i iz koga je
izrastala, crpila snage i sredstva neophodna za održanje i natčovječansko
hrvanje sa nadmoćnim i brojnim neprijateljem. Tako je ratni put Divizije u
stvari veliko djelo oslobođenja i revolucionarnog preobražaja u isti mah. Drugi
dio knjige obuhvatio je
borbe Divizije za održanje na mobilizacijskom i operativnom području u toku
prvih pet mjesci. Zimske operacije njemačke 2. oklopne armije na centralnom
dijelu jugoslovenskog ratišta u zimu 1943/1944. godinu zahvatile su 29.
diviziju već na samom početku njenog borbenog puta učinivši ovu etapu njenog
života veoma teškom. Uprkos izuzetnoj zainteresovanosti njemačkog okupatora
da na težištu svoje odbrane u jadranskom obalskom pojasu onemogući svaku
aktivnost NOV i POJ, Divizija se, makar i u perifernom sjeveroistočnom dijelu,
učvrstila u Hercegovini, povremeno prodirući i do same jadranske obale.
Usporen priliv novih boraca nije omogućio znatniji brojni porast Divizije, ali
je to vrijeme iskorišteno za organizaciono usavršavanje i ideološko-političko
osposobljavanje pretežno mladog boračkog sastava. Jedinice su proljeće 1944.
godine dočekale prekaljene i spremne i za krupnije okršaje. U početnoj (V) glavi
ovog dijela obradili smo vatreno krštenje Divizije u Limsko-drinskoj operaciji
(»Kugelblitz«),
u druge dvije (VI i VII)
nekoliko pokušaja Divizije da, prodorima prema jadranskoj obali, dejstva
prenese u veću dubinu dodijeljenog joj operativnog područja i tako se približi
mobilizacijskim izvorima. To joj je djelimično uspjelo tek početkom proljeća
pa smo njene napore, za stabilizaciju — u vrijeme smjene okupacionih divizija
— izborene slobodne teritorije, obradili u posebnoj VIII
glavi. Treći
dio knjige obuhvata
period od 1. maja do 31. avgusta 1944. godine. U tri glave (X,
XII i XIII)
ovog dijela knjige obrađene su tri najkrupnije odbrambene operacije Divizije
izvedene u maju, julu i avgustu 1944. godine, dok je, u četvrtoj (XI) glavi, obrađen pokušaj Divizije da inicijativu u Hercegovini preuzme u
svoje ruke. Konačno oslobođenje Hercegovine, ostvareno u šestomjesečnom razdoblju od
1. septembra 1944. godine do početka marta 1945. godine, obrađeno je u Četvrtom
dijelu knjige. Ovdje u stvari imamo dva ofan-zivna perioda rastavljena dužim,
gotovo tromjesečnim periodom stabilizacije u Hercegovini prvi put ustaljenog
fronta. Zbog toga smo ovaj dio podijelili u pet glava, od kojih XIV
obrađuje oslobođenje Gacka, Bileće i Trebinja sa razbijanjem Jurišne grupe
četničkih korpusa Vojislava Lu-kačevića, XV
oslobođenje Dubrovačkog primorja i Herceg-Novog, XVI
frontalne borbe na 100 km dugoj »zelenoj liniji«, a XVI
i XVII glava — pripreme i učešće Divizije u mostarskoj operaciji. U ovoj
operaciji je, gonjenjem, razbijena njemačka 369. divizija, a 4/5. marta 1945.,
Divizija je izbila na Ivan-sedlo i, na taj način, dovršila izbacivanje i
posljednjeg okupacionog vojnika sa svog mobilizacijskog područja. U Petom dijelu obradili smo učešće 29. divizije u završnim
operacijama Jugoslovenske armije za konačno oslobođenje Jugoslavije, od 5.
marta do 15 maja 1945. godine. I ovaj period podijeljen je u četiri glave. XIX
glava obuhvata martovske frontalne borbe na Ivan-sedlu, a XX
— oslobođenje dolina Zujevine i Lepenice sa Hadžićima, Ilidžom i
Kiseljakom, u okviru odlučujuće sarajevske operacije. U XXI
glavi obrađen je najduži marš Divizije. Od Kiseljaka kod Sarajeva do
Pivke u Slovenačkom primorju Divizija je, gotovo u jednom dahu, pješke prešla
600 km i tako ostvarila jedinstven podvig u brzini prebacivanja operativno-taktičkih
jedinica u NOR-u, a u posljednjoj, XXII glavi, su obrađene brojne odlučne borbe u Istri i Sloveniji — za konačno
slamanje neprijatelja i oslobođenje dvadesetak mjesta, uključujući Trst i
Ljubljanu. Na kraju ove glave data je istovremena pobjeda dijelova Divizije, koji su ostali u Hercegovini, nad
ostacima domaće kolaboracije. Nastojanja autora da naučnoj javnosti pruže cjelovit, monografski prikaz
borbenog puta 29. divizije a knjigu, istovremeno, učine pristupačnom široj čitalačkoj
publici, uzrokovale su brojne poteškoće. Rekonstrukcijom događaja omogućene
su stručne analize i izvučeno iskustvo, ali, istovremeno, trebalo je izbjeći
opterećenje teksta mnogobrojnim podacima, objašnjenjima, dokazima i što
nimalo nije bilo lako — ukazati na veze i izvore, naučni aparat izdvojen (na
kraju svake glave) i knjigu snabdjeti brojnim prilozima. Prve od njih, šeme
borbenih dejstava, dokumentarne fotografije autori su zato dali u sklopu
odgovarajućih glava, a druge, kao i Komandni kadar, Neprijateljske formacije
u borbenom dodiru sa Divizijom, šeme formacije, te Registre i Izvore
i literaturu — na kraju knjige. Zato se autori nadaju da će trud uložen,
u prvo koncipiranje, istraživanje, izbor i prezentaciju, kao i u obradu,
opravdati baš to obilje korisnih i koncentrisanih informacija koje pružaju. Pri objavljivanju ovog djela dragocjenu pomoć autorima su ukazali Redakcija
Biblioteka »Ratna prošlost naših naroda i narodnosti« Vojno-izdavačkog
zavoda Beograd, saradnici Arhiva Vojnoistorijskog instituta, Odbor za izdavačku
djelatnost na teme radničkog pokreta i narodnooslo-bodilačkog rata Hercegovine
(pri Međuopštinskoj konferenciji SSRN Mostar) prije svega njegov predsjednik Franc
Novak. Dragocjenu pomoć autorima su pružili odbori SUBNOR-a gotovo svih hercegovačkih
opšti-na; te recezenti Radovan Vukanović, Svetozar Oro, Savo Skoko i
konsultanti Todo Kurtović, Vlado Šegrt, Džemal Muminagić, Franc
Novak.
Asim Pervan i
Neđo Parežanin. Autori im na tome iskreno zahvaljuju. Posebno se
zahvaljuju brojnim drugaricama i drugovima, pripadnicima Divizije, čija su
pojedinačna obavještenja, objašnjenja i zapažanja omogućila da se u tekstu
izbjegnu mnoge zablude i da se dopune izvori, i od zaborava otrgnu mnogi značajni
detalji. Tako su, pored ostalog, autori došli do mnogih podataka o uspjehu ili
neuspjehu u borbi, do imena poginulih drugova, i pronikli u sve ono što je
prethodilo donošenju određene odluke ili se desilo... Takva pomoć bi bila još
dragocijenija, kako bi se, u eventualnom drugom izdanju ovog dijela, otklonile
praznine, omaške i propusti, koje su, bar u ovim uslovima (uglavnom
individualnog rada) izgleda bile neminovne.
|