Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

II DIO

BORBE DIVIZIJE ZA JAČANJE NOP-a U HERCEGOVINI

(novembar 1943 — april 1944)

VII Glava

AKTIVNOST 11. BRIGADE I PARTIZANSKIH JEDINICA U JUŽNOJ HERCEGOVINI

Od polovine februara 1944. Obavještajni centar Divizije primao je izvještaje iz raznih izvora — koji su se ponavljali — o skorom odlasku 7. SS divizije iz Hercegovine. Vijesti su se potvrdile 27. februara odlaskom njenog garnizona iz Gacka sa istovremenim pristizanjem u ovaj grad i Stolac novih posada iz sastava »vražje divizije«. Ovakav nadimak (Teufeldivison) nosila je legionarska 369. pješadijska divizija jačine oko 14000 — 15000 ljudi.¹) To je bio početak postepene smjene, koja je trajala do sredine marta.

Po završetku zimskih operacija 1943/44. njemačka komanda 2. oklopne armije je nastojala da i dalje usavršava odbranu jadranske obale. Ali je, po izvlačenju sa njenog područja 1. brdske divizije u rezervu komande Jugoistoka i 104. lovačke divizije uz istovremeno oživljavanje borbi u unutrašnjosti kopna, umjesto da jača, bila prisiljena da slabi jadranski front, zbog čega vrši novo razgraničenje korpusa i predislokaciju divizija.

U trajnom strahovanju od savezničke invazije iz Sredozemlja njemačke komande su krajem zime 1943/44. ipak preduzele niz mjera za izgradnju svog bedema na jadranskoj obali. Već početkom marta priobalni pojas je stavljen u poseban status »borbene zone« i na njemu proglašeno »pripravno stanje«. Najosjetljivije sektore morske obale njemačka komanda organizuje u »tvrđave« (Kotor, ušće Neretve, Zadar i dr.). Sa ostrva evakuiše sve muškarce starije od 16 godina, vrši radnu mobilizaciju za utvrđivanje svojih položaja i na najuporniji način širom borbene zone bezobzirno progoni pripdnike NOP-a. Postavljeni njemački komandanti borbenih zona preuzeli su svu vlast sa neograničenim ovlašćenjima i ukinuli do tada i onaj formalni status kolaboracionističke civilne vlasti NDH. Time je suvereni gospodar borbene zone »Neretva« postao komandant 5. SS korpusa sa sjedištem u Širokom Brijegu. Pored ostale teritorije čitavo operativno područje 29. divizije bilo je obuhvaćeno ovom borbenom zonom pa će time nastati novi, još teži uslovi za oslobodilačku borbu na hercegovačkom prostoru.

U tom okviru izvršeno je novo razgraničenje između 5. SS i 21. brdskog korpusa. Crnu Goru, koja je do tada spadala u operativno područje 5. SS korpusa, preuzeo je 21. brdski armijski korpus sa sjedištem komande u Tirani. Tada je u njegov sastav ušla i 181. pješadijska divizija, pa je lijeva korpusna granica 5. SS korpusa pomjerena na granicu Crne Gore i »Nezavisne Države Hrvatske«, odnosno na istočnu granicu Bosne i Hercegovine. To je izazvalo odlazak ojačanog 359. grenadirskog puka (borbena grupa »Heš«) 181. divizije sa operativnog područja 29. divizije, koji je do tada posjedao odsjek: Slano — Molunat — Stolac — Bileća.

Pošto je zona osiguranja i odbrane 5. SS korpusa istovremeno proširena pomjeranjem zadnje granice sa linije Zvornik — Doboj — Tešanj na Savu, a sa prvim proljećnim danima se očekivalo oživljavanje borbi sa 3. i dijelovima 5. udarnog korpusa NOVJ, to je sada jedina 7. SS divizija kao brojnija pokretnija i borbenija bila u stanju da privremeno (do dolaska 13. SS »Handžar« divizije, koja je bila na putu iz Francuske) kontroliše tako širok prostor. Istovremeno, to je moglo predstavljati i njeno privlačenje (kao rezerve Vrhovne komande) prema planu »Margareta« za slučaj upotrebe u Mađarskoj .²⁾ Njen odlazak iz Hercegovine, i pored toga što je nadomještena 369. pješadijskom divizijom, značio je ipak slabljenje okupacionih trupa u ovom regionu. Uz to iz rejona Trebinje — Zavala odvojena je glavnina domobranskog 14. pješadijskog puka i pomjerena na sektor Jablanica — Konjic u sastav 2. brdskog zdruga.

Slabljenje okupacionih trupa u ovom periodu u Hercegovini izraženo je razvlačenjem 369. divizije u zoni Imotski — Ploče — Molunat — Livno — Konjic — Gacko. Komanda 5. SS korpusa pokušala je ovo stanje više prikriti nego nadoknaditi, formiranjem fiktivne 21. SS divizije, koju su sačinjavali: na ušću Neretve zadržani 3. bataljon 14. puka 7. SS divizije, 2. bataljon 369. puka 369. divizije (u Imotskom) i jedan bataljon iz 118. lovačke divizije (na Makarskom primorju). Fiktivnu komandu ove »divizije« vodio je komandant 370. grenadirskog puka 369. divizije potpukovnik Kene a boravio je kod Imotskog.³)

Pomjeranje trupa otpočelo je, po svoj prilici, 20. februara 1944. odlaskom na albansku obalu ojačanog 359. grenadirskog puka njemačke 181. pješadijske divizije sa obalskog odsjeka Slano — Molunat — Stolac — Bileća. Njega je tog dana u Trebinju privremeno smijenio ojačani 1. bataljon 14. SS lovačkog puka, po završenoj akciji u Dubravama.⁴) Četiri dana kasnije, 24. februara, nezapažen od snaga 29. divizije, krenuo je na vozilima iz Bileće 2. bataljon 14. SS puka. Preko Trebinja, Dubrovnika, Mostara i Nevesinja prebacio se u dolinu gornje Drine.⁵) Dva dana potom, 1-5. februara, pokrenut je, takođe nezapaženo, garnizon iz Gacka (uglavno:m prištapski dijelovi 14. SS puka) i vjerovatno u Plužinama priključen koloni 2. SS lovačkog bataljona na putu za istočnu Bosnu.⁶) Za razliku od Bileće kolaboracionističke formacije u Gacku nisu smjele same da preuzmu u garnizonu, nego su ga zajedno sa esesovcima napustile.⁷) Kao posljednji sa hercegovačkog područja krenuo je 14. puk (bez 2. i 3. bataljona) 7. SS divizije iz Trebinja, izvršivši usput i jači napad na Južnohergovački NOP odred. Puk je po završenoj akciji krenuo iz Stoca 17. marta i uputio se prema Rogatici.

Prva jedinica legionarske 369. pješadijske divizije otkrivena je 1. marta u Gacku. Bio je to 2. bataljon njenog 370. grenadirskog puka, koji je tog dana, nastupajući od Nevesinja, lako savladao nepripremljenu odbranu po jednog bataljona 11. brigade*) i Sjevernohercegovačkog NOP odreda.

Tog dana zabilježena je i pogibija kod s. Miholjača borca 3. bataljona 11. brigade: Novice Ždrala iz s. Baljaka.

Istog dana stigao je u Stolac 369. protivtenkovski divizion, a u Mostar komanda 369. divizije. Postepeni dolazak njenih jedinica završio se do 20. marta, ali ga obavještajna služba 29. divizije nije mogla sagledati u cjelini i pouzdano utvrditi.

Početni raspored legionarske 369. divizije u neretljanskoj zoni je bio:

a) komanda 369. divizije u Mostaru, u Konaku. U toku aprila prešla je u obližnje s. Blagaj radi prikrivanja od učestalih udara savezničke avijacije. U rejonu Mostara još su razmješteni 369. bataljon za vezu, teška (oklopna) četa 369. protivtenkovskog diviziona i brojne pozadinske jedinice i ustanove.

b) U prvom ešelonu, za neposrednu odbranu obale, nalazio se ojačani 369. pješadijski puk, bez 2. bataljona, i to:

- u Trebinju: komanda puka sa 15. (štabnom) četom, 1. pješadijskim bataljonom i 9. baterijom 3. diviziona 369. artiljerijskog puka. Garnizon je preuzet oko 10. marta od 1. bataljona 14. puka 7. SS divizije;

- obalski odsjek Neum — Cavtat osiguravao je ojačani 3. pješadijski bataljon i 11. četa 3. bataljona 370. pješadijskog puka, zajedno sa jedinicama flote i tvrđavskim pješadijskim i artiljerijskim formacijama;

- ostale dijelove obalskog odsjeka od ušća Neretve do Neuma izgleda da su osiguravali zadržani 3. bataljon 14. SS puka na ušću Neretve, a po svoj prilici i tvrđavski mornarički bataljon »Bishof« u rejonu Neuma, te jedinice obalske artiljerije.

Drugi pješadijski bataljon ovog puka našao se u rejonu Imotskog, uključen u sastav fiktivne 21. SS divizije.

c) U drugi ešelon divizije raspoređen je ojačani 370. grenadirski puk. On je posjeo garnizone:

- Nevesinje: komanda puka sa polovinom 13, 14. i 15. četom, 3. pješadijskim bataljonom (bez 11. čete) i 3. divizionom (bez 8. i 9. baterije) .369. artiljerijskog puka;

- Gacko: 2. bataljon, ojačan 8. baterijom 3. diviziona 369. artiljerijskog puka;

- Studenci: (zapadno od Čapljine): ojačani 1. pješadijski bataljon

d) Ostale jedinice su garnizonirane:

- Buna: 369. artiljerijski puk (bez 2. i 3. diviziona);

- Stolac: 369. protivoklopni divizion (bez 1. oklopne čete), 2. division 369. artiljerijskog puka i 369. četa vojne policije;

- Metković: 369. inžinjerijski bataljon;

- Imotski — Livno: 369. izviđački bataljon neposredno potčinjen komandi 5. SS brdskog korpusa;

- Konjic: 369. nastavno-dopunski bataljon.

Po stizanju u Mostar komanda 369. divizije je preuzela sve kolaboracionističke jedinice na operativnom području 29. divizije. Njihov je raspored bio:⁸⁾

a) domobranska 6. pješadijska divizija:

- Dubrovnik: komanda Divizije sa pratećim dijelovima, jačine dvije do tri čete;

- Trebinje: komanda 14. pješadijskog puka sa 15. (štabnom) četom, te do 200 gradskih milicionara;

- dionica želj. pruge Uskoplje — Poljice: 3. bataljon domobranskog 14. pješadijskog puka;

- Gacko — Kula Fazlagić: 3. domobranski dobrovoljački bataljon (kombinovan od domobrana i milicije);

- domobranski 2. brdski zdrug (dva puka, do diviziona artiljerije i dva oklopna voza), raspoređen po posadama za osiguranje željezničke pruge od Drežnice do Sarajeva;

- talijanska 49. fašistička legija »San Marko« (oko 1000 fašista) i 5. ustaški saobraćajni bataljon sa 2 čete ustaške milicije, raspoređeni duž željezničke pruge Čapljina — Ravno;

- pet bataljona seoske milicije na prostoru od ušća Neretve do Grude pod njemačkom komandom;

- glavnina 6. žandarmerijskog puka NDH raspoređena po stanicama na još neoslobođenoj teritoriji;

- četnički Dubrovački, Trebinjski i Nevesinjski korpus (10 brigada) raspoređenih po teritoriji devet zahvaćenih srezova, ukupne jačine oko 2500 četnika.⁹ Komanda operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine u Aleksinoj Međi, kod Trebinja.

Da bi onemogućio prisustvo i rad organizacija i aktivista narodnooslobodilačkog pokreta, okupator je širom neoslobođene teritorije stvarao lokalne jedinice milicijskog tipa pod nazivima: muslimanska ili ustaška milicija, odnosno posadne i zaprečne četničke formacije.

Zauzet prodorom prema Korjenićima i Zupcima, štab 29. divizije nije mogao u početnom periodu pratiti tok smjene okupatorskih divizija u Hercegovini. Nepouzdane vijesti odranije o predstojećoj smjeni potvrdile su se 1. marta. Zatečen u Vilusima, štab 29. divizije je bio pod uticajem vidno izmijenjene situacije. Dalji prodor u primorski pojas u saradnji sa Primorskom operativnom grupom postao je bezizgledan zbog otpora grahovskog garnizona snagama Primorske operativne grupe i protivupada jake grupacije četnika od Čeva i Bate. Kad je utvrdio prisustvo dijelova nove »vražije« divizije u Gacku i Stocu, bilo mu je jasno da je počelo povlačenje 7. SS divizije. Ocijenio je da je nastupila prilika za prenošenje težišta borbe Divizije iz pograničnog dijela u dubinu hercegovačkog operativnog područja, tim prije što su prve informacije naglašavale slab borbeni moral legionarskih jedinica koje su pristizale.¹⁰

Rukovođen potrebama neposrednijeg uticaja na razvoj narodnooslobodilačke borbe u Hercegovini i stavovima zauzetim na poznatim partijskim savjetovanjima u decembru 1943, na čijem sprovođenju je uporno insistirao Oblasni komitet Partije, štab Divizije je 2. marta radiogramom predložio štabu 2. udarnog korpusa da Divizija krene u nevesinjski, a zatim u stolački srez. Štab Korpusa se istog dana i istim putem s tim saglasio, ali je naredio da se jedna hercegovačka brigada prida Primorskoj operativnoj grupi radi dalje kontrole prostora Grahovo — Trebinje podvlačeći veliki interes za nadiranje prema Konavlima i Krivošijama.¹¹

Postupajući po zadatku štab 29. divizije je odmah donio odluku i jedinicama istog dana izdao borbenu zapovijest.¹² Zbog naređenog zadržavanja 12. brigade na prostoru Zupci — Korjenići, duboko uklinjene između garnizona u Trebinju, Bileći i Grahovu, bilo je potrebno vezati neprijatelja u Bileći i radi obezbjeđenja divizijske bolničke baze i oblasnih političkih rukovodstava zatvoriti pristup od Gacka. Tako su i obje preostale brigade zbog opravdanog osiguranja 12. brigade na Zupcima dobile defanzivnu ulogu. To je u stvari značilo ponovno odlaganje prodora glavnine Divizije u dubinu svog operativnog područja.

Deseta brigada (sa ukupno 739 ljudi), već privučena oko Bileće, dobila je zadatak¹³⁾ da tamo smijeni 11. brigadu, da aktivno veže četnički garnizon i da mu ne dozvoli ispade prema Vilusima, u pozadinu 12. brigade u Korjenićima i Zupcima.

Jedanaesta brigada (507 boraca), pošto je smijeni 10, imala je da se sa prostora Vučiji Do — Pilatovci premjesti u Gatačko polje radi zatvaranja pravca prema Bileći.¹⁴)

Dvanaesta brigada (634 borca) zadržana je u Zupcima i Korjenićima i potčinjena štabu Primorske operativne grupe. Posredstvom komandanta Divizije u Vilusima ona je primala zadatke od štaba Primorske operativne grupe, koji su se uglavnom sastojali u odbijanju uzastopnih napada nadmoćnog neprijatelja iz trebinjskog garnizona.¹⁵)

Istom zapoviješću dati su dopunski zadaci i partizanskim odredima: Sjevernohercegovački NOP odred je obavezan da sa dva bataljona motri na komunikaciju Gacko — Bileća, a Južnohercegovački da pojača udare na saobraćaj na putu Domanovići — Stolac i u Popovu polju, s tim da ima težište u zatvaranju pravca od Stoca prema Dabarskom polju.

U prvom periodu (do 12. marta) težište borbene aktivnosti Divizije ispoljilo se u južnoj Hercegovini pošto su u sjevernijim krajevima vladali duboki snijeg i hladnoća.

Po ranijem zadatku 2. marta u 18 sati 10. brigada je (bez 2. bataljona) sa polaznih položaja Vodena gradina — Tuhor — Dubovac napala na utvrđeni četnički garnizon u Bileći. Razvila se oštra borba od logora do džamije u gradu, oko bunkera i utvrđenih zgrada. U borbi, koja je trajala do narednog jutra i u koju su se sredinom noći uključila i dva bataljona 11. brigade od Hadžibegova brda i Vlahinje, četnička utvrđena odbrana nije slomljena, pa se odustalo od daljeg napada. Ocijenjeno je da je neprijatelj imao oko 35 ubijenih i ranjenih. Desetoj brigadi su u ovom napadu tri borca poginula,*) dva nestala, a 6 ih je ranjeno.¹⁶) Za ovo vrijeme 2. bataljon 10. brigade, osiguravajući od Trebinja napad kod Bileće, 3. marta na položajima Leotar — Podgljiva uz 4 lakše ranjena borca odbio je ispad polučete 1. bataljona 14. SS puka iz Trebinja.

*) Među poginulim samo je utvrđeno ime vodnika 4. bataljona Uroša J. Prstojevića iz s. Dubljevića.

Bataljon »Nevesinjska puška« Sjevernohercegovačkog NOP odreda odbio je kod s. Podkule 1. marta nadmoćan napad četnika 2. nevesinjske brigade i odbacio ih na desnu obalu Zalomske rijeke. Ubio je jednog, a ranio četiri četnika.¹⁷

Napuštajući neposrednu opsadu i čarke oko Bileće 10. brigada (bez 3. bataljona) 6. marta se rasporedila nešto sjevernije na položaje Okolišta — Vučiji Do, odakle je sa pridatim partizanskim bataljonima Sitničkim i »Miro Popara« kontrolisala bilećki garnizon i zaprečavala puteve. Istog dana izdvojila je svoj dotadašnji 3. (dalmatinski) bataljon i uputila prema Grahovu u sastav 2. dalmatinske brigade.¹⁸) On je tamo preimenovan u 5. bataljon da bi u novoj brigadi nastavio da čuva stečeni ugled odlične jedinice. Njegov odlazak iz Divizije svuda je od boraca i naroda primljen sa žaljenjem, ali i propraćen zahvalnošću za njegove krupne borbene zasluge i doprinos u kovanju bratstva i jedinstva naroda, za šta se on primjerno zalagao punih osam mjeseci u Hercegovini.

Pošto je smijenjena od Desete, 11. brigada se 6. marta uputila prema Gatačkom polju, gdje su se odranije nalazila dva njena bataljona (2. je bio naknadno upućen da ojača odbranu privremeno oslobođenog Gacka). Od 8. marta ova brigada se sa potčinjenim joj bataljonom »Vule Skoko«, zadržala na prostoru Dobrelji — Danici — Njivice, kontrolišući garnizon u Gacku. Oštra zima i duboki snijeg onemogućavali su širu aktivnost, pa se ona svela na obostrano izviđanje. Novopristigli garnizon legionara u Gacku je mirovao zajedno sa kolaboracionistima.¹⁹ Dok je još bio sam, tamo je 3. bataljon 11. brigade doživio neuspjeh u preduzetom napadu noću 3/4. marta. Glavnina Bataljona je u namjeri da protjera četnike prodrla u Avtovac i Miholjače i, kada je ovladala Jovanovim brdom, četnici su joj od Lipnika udarili u neosigurana leđa. Bataljon je upao u pripremljenu zamku, pa je odbačen na polazne položaje uz osjetne gubitke. Poginuo je zamjenik komandanta bataljona Radovan Bajović iz Baljaka i još dvojica boraca.*

*) Tada je poginula Mirjana M. Erak iz s. Vilesin kod Bugojna a puškomitraljezac 3. bataljona Branko P. Čorlija iz s. Meke Grude je zarobljen i usmrćen od četnika Gatačke brigade.

U ovom periodu jedinice Južnohercegovačkog NOP odreda (oko 400 partizana)²⁰ vodile su dinamičnu i uspješnu aktivnost. Najviše se ističu udari bataljona »Mihajlo Čuzulan« i »Rade Pravica« na željezničku prugu u Popovu polju i Šumi trebinjskoj. Prvi je 2. marta, bez sopstvenih gubitaka, napadom očistio neprijateljsku posadu sa mosta kod Poljica. Zarobio je 13 domobrana sa oružjem a ostalih devet protjerao, od kojih je trojicu ranio.²¹ Četiri dana kasnije 70 partizana bataljona »Mihajlo Čuzulan«, pod rukovodstvom komandanta Sava Obradovića postižu izvanredan uspjeh. Pošto su 6. marta na mjestu Drma kod željezničke stanice Grmljani iskidali šine, u zasjedi su u 8,50 sati napali njemački vojni voz. Kada se kompozicija preturila, osuli su na nju vatru sa bliskog odstojanja. Na putu za Trebinje u vozu se našla 3. četa 1. bataljona 369. grenadirskog puka, oko 130 legionara. Zahvaćeni panikom, mnogi od njih su pobjegli prema Zavali, gdje su ih prihvatili talijanski fašisti sa ustašama. U jednočasovnoj borbi partizani su zauzeli voz, prikupili nešto plijena i udaljili se pošto su oštećenjem šina onemogućili intervenciju oklopnog voza iz stanice Poljice.

Kod Drme je neprijatelj imao teške gubitke, iako su podaci prema raznim izvorima različiti i, kreću se od 55 do 118 poginulih, zarobljenih i ranjenih legionara. Partizani su, uz 10 zarobljenika, zaplijenili 2 mitraljeza, 5 automata, 15 pištolja, 40 pušaka sa velikom količinom municije. Uništena je lokomotiva i 4 vagona, a saobraćaj je prekinut za tri dana. Bataljon je imao 3 poginula borca,**' uz jednog teže ranjenog a među njima je pao politički komesar Čedo Rikalo, iz Dodanovića.²²' Partizanima Popova polja pripada priznanje za ovaj izvanredan borbeni podvig, u kome su iz stroja izbacili više neprijatelja od ukupnog broja ljudi u bataljonu.

**) Kod Drme su poginuli partizani: Risto Cice iz s. Tulje i Radoslav Bošković iz s. Mrkonjići.

Trećeg marta kod stanice Diklići bataljon »Rade Pravica« razorio je prugu u dužini od oko 250 metara, gdje je u 7 sati zaustavljen vojni voz, koji je naišao od Dubrovnika. Lokomotiva i službena kola su iskliznuli sa šina kada je kompozicija zasuta vatrom partizana. U svojim izvještajima neprijatelj nije registrovao ljudske gubitke u ovoj akciji, navodeći samo da je zbog toga saobraćaj bio prekinut 46 sati.²³' Usljed prekida pruge u stanici Hum istog dana su se našla dva voza koje su mitraljirali zaveznički lovci bombarderi i uništili dvije lokomotive i više vagona, što je bila korisna avio-podrška trebinjskim partizanima.²⁴

U ovo vrijeme zabilježena je i dinamična aktivnost stolačkih partizana. Bataljon »Marko Mihić« je kod s. Maslina 3. marta uništio njemački kamion i njegovu dvočlanu posadu da bi zatim rastjerao žandarsko-milicijsku posadu iz s. Borojevića, gdje se Bataljonu priključilo 11 omladinaca. Istog dana dijelovi bataljona zasuli su vatrom legionare na vježbalištu kod Stoca i više njih izbacili iz stroja. Nastavljajući aktivnost u Dubravama bataljoni »Marko Mihić« i »Savo Belović« su u toku 3. i 4. marta uspješno progonili i razoružavali seosku miliciju, a posebno u s. Rotimlji.²⁵¹

Napad neprijatelja na baze Južnohercegovačkog odreda

Efekti aktivnosti Južnohercegovačkog NOP odreda i u ovom periodu bili su iznad rezultata brigada angažovanih za blokade garnizona. Ugrožavanje vitalnih komunikacija u južnoj Hercegovini navelo je neprijatelja da reaguje organizovanjem akcije čišćenja širih razmjera, kojoj je dat naziv »Fajerštos«.

Štab 29. divizije je 12. marta postavio novi zadatak 11. brigadi i pokrenuo je od Gacka prema Stocu i Ljubinju. Igrom slučaja to se poklopilo sa početkom nastupanja neprijatelja po planu »Fajerštos«. Privučen uspjelom aktivnošću južnohercegovačkih partizana, Štab je uputio Brigadu, inače ukočenu kod Gacka klimatskim nepogodama, u rejon Poljice — Žegulja — Radoši i zadužio je da u saradnji sa Južnohercegovačkim NOP odredom kontroliše stolački garnizon i da dijelom snaga vrši dublje prodore prema jadranskoj obali i dolini donje Neretve.²⁶ Petnaestog marta Brigada je stigla na komunikaciju Stolac — Ljubinje.

Zapovijest za napad na Južnohercegovački NOP odred komanda 14. SS brdskog lovačkog puka 7. SS divizije izdala je 11. marta, sa nazivom Vatreni udarac. U njoj se, između ostalog, naređuje:

»Očistiti prostor Popova polja i zapadno od ceste Ljubinje — Strujići, gdje slabije grupe partizana ometaju željeznički saobraćaj neprekidnim prepadima na pruzi Zavala — Hum... Sve ljude sposobne za borbu pohvatati, sela Tulje, Mrkonjići, Drijenjani, Dračevo i Dubljane spaliti, isto kao i ona iz kojih se pruži otpor.«²⁷

U nevjerici da će i ovog puta uspjeti da odstrani neuhvatljive partizanske jedinice, komandant 14. SS puka potpukovnik Diče organizuje zločinačko uništavanje čitavog niza sela. Za izvršenje zadatka borbena grupa »Diče« angažovala je oko 3000 vojnika, od čega je polovina (talijanska 49. fašistička legija i po dvije čete domobrana i ustaša) raspoređena na zaprečne položaje duž pruge Hum — Ravno.

Udarnu grupu sačinjavao je 1. bataljon 14. SS puka, ojačan pukovskom Kažnjeničkom i 14. oklopnom četom, uz vatrenu podršku dvije haubičke baterije i učešće do 200 četnika Trebinjskog korpusa. Nastupanjem od Trebinja u dvije naporedne kolone neprijatelj je »čistio« zahvaćena sela Brda, Trebinjske šume i Popova polja, dok je treća kolona (ojačana 2. četa) »Gros« od Slanog (prvo do 8. mrta prokrstarila Bobane) forsiranjem poplavljenog Popova polja udarila od Zavale u s. Veličane.²⁸

Trinaestog marta partizanski bataljon »Mihajlo Ćuzulan« pružio je otpor nadmoćnom neprijatelju kod s. Tulja i Zakova, dok su organi narodne vlasti iz sela sklonili u pl. Bjelasicu sve pokretljivo stanovništvo. Haubička i protivoklopna oruđa od Poljica i Zavale zasipala su gustom vatrom branjena naselja. Ovog dana u napad se uključila i bočna kolona (ojačana 2. četa), kada je od Zavale (forsirajući čamcima poplavljeno polje) udarila u leđa branilaca. Neprijatelj je u selima Tulje, Mrkonjići, Drijenjani, Dračevo, Dubljani i Veličani popalilo oko 60 domova i postrijeljao i u vatru bacio 9 starih i nepokretnih stanovnika. Praćen vatrom branilaca, napadač je užurbano napustio popovopoljska naselja i nastavio nastupanje prema G. Hrasnu i Bančićima. U ovu odbranu nije se uključio bataljon »Rade Pravica« jer je bio udaljen, u prostoru Ljubomira.²⁹

Neprijatelj se 15. marta ustremio, sada samo snagama ojačanog 1. SS bataljona, prema G. Hrasnu, sjedištu štaba Južnohercegovačkog NOP odreda i svih rukovodstava društveno-političkih organizacija NOP-a za južnohercegovački okrug. Uz pomoć svih za borbu sposobnih stanovnika G. Hrasna, bataljona »Marko Mihić« i političkih radnika, štab Odreda je organizovao odbranu na položajima Čavaš — Rujev Do — Udora. Istog dana jedna četa bataljona »Marko Mihić« kod Drenovca je odbila ispad legionarsko-četničke kolone koja je iz Stoca vršila prihvat esesovske kaznene ekspedicije od Popova polja. U ovom kritičnom danu odbrane svoje teritorije desetostruko slabiji branioci partizanske baze su odlučnim otporom pokolebali neprijatelja. Umjesto da akciju završi prodorom u Gornje Hrasno, kao centar slobodne teritorije, 1. SS bataljon je neočekivano i u žurbi odstupio u Stolac, praćen vatrom boraca bataljona »Marko Mihić«. To se može dovesti u vezu sa istovremenom pojavom 11. brigade na bliskom terenu (Vlahovići — Ubosko), koju je mogao otkriti i čiji udar neprijatelj nije želio da sačeka.³⁰

Odredu su u ovoj odbrani 3 borca poginula i 2 ranjena a neprijatelju jedan poginuo i tri ranjena. Odred se održao i odmah nastavio akcije. Neprijatelju nije uspjelo ni ovog puta da ga odstrani od svoje vitalne saobraćajnice. Napadom nezahvaćeni dijelovi Odreda nisu ni mogli ispoljiti bitniji uticaj na odbranu glavnine Odreda. Bataljon »Rade Pravica« je čistio četničke grupice po Ljubomiru, »Savo Belović« sa Hrguda vršio pritisak na garnizon u Stocu, a Pribilovačka partizanska četa je zapažena kada je, 14. marta, na putu Čapljina — Domanovići, vatrom iz zasjede zasula njemačku auto-kolonu od 21 vozila.³¹⁾

Sedamnaestog marta dijelovi 14. SS puka napustili su Stolac i otišli prema Rogatici. Time je poslije nepun mjesec dana (20. II do 17. III 1944) okončana posljednja smjena okupatorskih divizija u Hercegovini i dalje pomjeranje njegovih trupa svedeno na lokalne okvire. Za slijedeću godinu dana 29. udarna divizija imaće na svom operativnom području do konačnog oslobođenja Hercegovine glavnog protivnika legionarsku 369. pješadijsku diviziju. To je istovremeno bio kraj jednogodišnjeg zločinačkog haranja folksdojčerske 7. SS divizije »Princ Eugen« u Hercegovini. Za to vrijeme ona je četiri puta intervenisala van Hercegovine: u bici na Sutjesci, u istočnoj Bosni, u Dalmaciji i ponovo u Bosni u zimskim operacijama.

Borbe 11. brigade na komunikaciji Stolac — Ljubinje

Po stizanju na područje Ljubinje — Bančići — Žegulja 11. brigada je u saradnji sa Južnohercegovačkim odredom od sredine do kraja marta proganjala prikrivene četničke grupice i obezbjeđivala rad narodnooslobodilačkih odbora i organizacija NOP-a. Legionarski garnizon u Stocu je krajem mjeseca izvršio nekoliko napada duž puta Stolac — Ljubinje na 11. brigadu, ali je svaki put odbijen u Stolac pretrpjevši znatne gubitke.

U zasjedu 4. bataljona 11. brigade kod Žegulje upao je 26. marta legionarski izviđački odred jačine čete i u neredu odbačen nazad, u Stolac. Ubijeno je 12, a ranjeno 9 legionara, među kojima jedan oficir. U borbi je poginuo vodnik*) 4. bataljona.³²⁾

* Danilo K. Savović iz Baljaka.

Oko 300 legionara i 120 četnika Stolačke brigade obnovili su napad 28. marta prema Žegulji. Cestom je išla kolona od 6 samohodnih topova, praćena s obje strane puta streljačkim strojem legionara iz 369. žandarmerijske čete, 369. protivtenkovskog diviziona, 5. baterije 369. artiljerijskog puka i četnika. Napadu su prethodile jake koncentracije artiljerijske. vatre više baterija iz Stoca. Oko 9 sati opet je borbu prihvatio 4. bataljon. Njemu su se sredinom dana priključili 1. i 3. bataljon, koji su preduzeli protivnapade od Bančića i Dulaća u desni bok legionarskog poretka. Popodne je napad slomljen. Neprijatelj je odstupio u garnizon; 2 vojnika su mu poginula i 6 ranjeno. Smrtno je pogođen i jedan borac**' 11. brigade.³³

**) Kod s. Sadžaci poginuo je borac 4. bataljona Ante G. Pecotić iz s. Smokvice — Korčula.

Očekujući ponavljanje ispada štab 11. brigade u s. Ubosku je izmijenio raspored. Isturio je u prvu liniju kod s. Poljice — Radoši 3. i 1. bataljon, u drugoj, Ubosko — Hrđusi, zadržao je 4. i partizanski bataljon »Marko Mihić«. Drugi bataljon ove brigade upućen je u Popovo polje i dalje prema Trstenom, na jadransku obalu.

Tridesetog marta uslijedio je i treći napad stolačkog garnizona, snažniji od ranijeg, oko 500 legionara i stotinu četnika. Opet je napadni stroj vodila gusta vatra diviziona artiljerije i šest već poznatih samohodnih topova. Prema G. Bitunji, Žegulji, Vukićevićima i Sadžacima nastupale su neprijateljeve 4 naporede kolone. Dok su isturene jedinice Brigade zadržavale legionare u zoni puta, kako je bilo predviđeno, dva bataljona iz rezerve su obišla krila neprijateljevog poretka. Bataljon »Marko Mihić« je preko Gojilovića obišao desno, a 4. bataljon lijevo krilo. Krajem dana 4. bataljon je kod G. Bitunje odbacio lijevokrilnu kolonu i nastavio da je goni prema Stocu. Time je nastupilo povlačenje čitavog neprijateljevog fronta. Borac 1. bataljona Jovo T. Lojović iz gatačkog sela Lipnika junački je poginuo kod Žegulje kada je skočio na oklopljeni samohodni top. U težnji da ga ubacivanjem bombe uništi smrtno je pogođen vatrom iz drugog oruđa.³⁴)

Prodor grupe bataljona na jadransku obalu

Dinamična aktivnost jedinica Divizije u južnoj Hercegovini proširena je u drugoj polovini marta i na priobalni pojas. U saradnji štabova 11. brigade i Južnohercegovačkog odreda preduzet je prodor tri bataljona na teren Slano — Dubrovnik. Cilj je bio da se presiječe neprijateljeva priobalska komunikacija, tuku njegove posade i razbije tamošnja milicija i time podrži i olakša narodnooslobodilačka borba u ovim krajevima. Aktivnost ovih dijelova u Dubrovačkom primorju rasterećivala je neprijateljev pritisak na 12. brigadu u Korjenićima i Zupcima, s čime je računao štab 29. divizije kada je ovaj prodor naredio.

Prodor prema obali počeo je 20. marta, kada je bataljon »Rade Pravica« kod trebinjskih Krnjevića rasturio domobransku patrolu od koje je jedan zarobljen i trojica ranjena.³⁵⁾ U daljem prodoru prema Dubrovniku u s. Grebcima razoružao je 10 četnika. Ovog dana otisnula su se iz Popova polja prema obali još dva bataljona — Drugi 11. brigade i partizanski »Mihajlo Čuzulan«. Oni su usputno kod želj. stanice Poljice razorili prugu i prekinuli saobraćaj nekoliko dana. U s. Ljubač (3 km od Malog Zatona) bataljon »Rade Pravica« je 25. marta bez otpora razoružao milicijsku posadu. Istog dana udruženi bataljoni su upali u Trsteno i protjerali milicijsku posadu:³⁶⁾

Presijecanjem obalskog puta kod Trstenog izazvana je reakcija njemačke artiljerije sa ostrva Lopuda i intervencija okupatora i milicije od Orašca i Dubrovnika. Narednog dana seoska milicija u Gromači predala je 30 pušaka sa municijom. Kod Gromače i Grebaca odbačene su prema Orašcu i Dubrovniku legionarsko-milicijske kolone u jačini čete kada su 28. marta pokušale da intervenišu. Toga dana 2. bataljon 11. brigade se vratio u Popovo polje a partizanski bataljoni su nastavili čišćenje neprijateljevih posada. Bataljon »Rade Pravica« je 29. marta razoružao posadu u s. Osojniku.³⁷ U toku desetodnevnog prodora tri bataljona Divizije su razoružala i zarobila 68 milicionara, četnika i domobrana, ubila su 3 i ranila 5 neprijateljevih vojnika, a zaplijenila jedan kamion sa tovarom, 69 pušaka, 1 pištolj i 3.000 — 4.000 metaka. U borbi kod Orašca smrtno je ranjen 1 borac*) iz 2. bataljona.

* L. Bajat iz s. Korlati.

Preostale jedinice Južnohercegovačkog NOP odreda takođe su bile aktivne u stolačkom srezu. Podržavajući borbu 11. brigade u rejonu Žegulje bataljon »Savo Belović« (180 partizana) 17, 18. i 26. marta je vršio prepade na spoljnu odbranu stolačkog garnizona od Begovine i Ošanića. U međuvremenu, zajedno sa bataljonom »Marko Mihić«, 24. marta je prodro u prostor Dubrava i u s. Rotimlji rastjerao milicijsku posadu. Bataljon »Marko Mihić« (70 partizana) izvršio je 21. marta prepad na četničku posadu u Poplatu (glavninu Stolačke brigade) i izbacio iz stroja dva neprijateljska vojnika. Dio ovog bataljona je 27. marta na putu Čapljina — Domanovići iz zasjede zasuo vatrom njemačku auto-kolonu od 20 vozila.³⁸)

Pristizanjem i borbom 11. brigade još se više pojačala aktivnost partizanskih jedinica u južnoj Hercegovini, a ostvaren je i prodor dijelova Divizije na obalu, iako za kraće vrijeme. To se, između ostalog, manifestovalo većim priticanjem novih boraca, pa je 11. brigada u drugoj polovini marta prihvatila 120 dobrovoljaca.³⁹' Da je, umjesto pozicijske odbrane u rejonu Žegulje, manevrisala na širem prostoru rezultati bi bili daleko veći.

U martu kao i u prethodnom februaru u sjevernoj Hercegovini, zbog zimskih nepogoda i orijentacije glavnine Divizije prema južnim i primorskim krajevima, nije bilo značajnije borbene aktivnosti.

S osloncem na svoje jake garnizone u Gacku, Nevesinju, Konjicu i Mostaru okupator je intenzivnije razvijao kolaboracionističke formacije u dijelovima ovih srezova, a čvršćom kontrolom teritorije usporavao je razvoj narodnooslobodilačkog pokreta. U ovo vrijeme naročito se zalagao da aktivira muslimansko stanovništvo preko vojnomilicijske organizacije.⁴⁰)

Nejake partizanske jedinice Sjevernohercegovačkog NOP odreda održavale su se samo u jugoistočnim dijelovima gatačkog i nevesinjskog sreza. Od sredine marta, sa smanjenjem sniježnih nepogoda, intenzivirana je borbena aktivnost Sjevernohercegovačkog NOP odreda. Kod Bežđeđa je njegov bataljon »Miro Popara« protivnapadom odbacio stotinjak četnika 2. nevesinjske brigade koji su pokušali da se od Džinove Mahale probiju prema Divinu i ometu narodni zbor najavljen za 19. marta.⁴¹¹Noću 24/25. marta oko 600 četnika 2. nevesinjske i Gatačke brigade okružili: su u D. Drežnju bataljon »Nevesinjsku Pušku«. Iznenađeni partizani su se ujutru ipak probili. Uz pomoć pristiglog bataljona »Miro Popara« i 5. bataljona 10. brigade neprijatelj je u toku dana potisnut sa Gloga pre-naa Biogradu i Odžaku. Ubijena su 4 četnika. U ovoj borbi je junački poginuo komandant bataljona »Nevesinjska Puška« poručnik Čedo Vuković. iz s. Rogače, kada je s puškomitraljezom predvodio juriš na Slatskom klancu. Ova dva bataljona su noću 30/31. marta u s. Šipačnu u napadu razoružali seosku posadu od 15 četnika.⁴²)

Formiranje Mostarskog NOP odreda

Samostalni Mostarski bataljon je u ovom periodu u konjičkom srezu, uprkos izuzetno teškim klimatskim uslovima i u taktičkom okruženju višestruko nadmoćnog neprijatelja takođe imao vidne uspjehe. To se, prije svega, izražavalo u prilivu novih boraca u Bataljon, koji je svojom aktivnošću, stvaranjem i obezbjeđenjem nevelike slobodne teritorije omogućio rad organa narodne vlasti i društveno-političkih organizacija narodno-oslobodilačkog pokreta.

Održavanjem ove teritorije Mostarski bataljon je, pored toga, predstavljao stalnu sponu između slobodnih teritorija 2. i 5. udarnog korpusa NOVJ.

U takvom opštem razvoju pokreta 16. marta, formiranjem novog, Konjičkog bataljona, samostalni Mostarski bataljon je prerastao u Mostarski NOP odred, čime je Divizija pored Južnohercegovačkog i Sjeverno-hercegovačkog NOP odreda dobila još jednu jaču partizansku jedinicu. Na dan formiranja Odred je imao 230 boraca. Imao je Mostarski i Konjički bataljon sa po dvije čete, štab Odreda, prištapske dijelove i bolnicu. Članovi štaba Odreda su bili komandant Milan Mićević, politički komesar Enver Ćemalović, a zamjenik političkog komesara Refik Šećibović.

Od niza akcija snaga Mostarskog NOP odreda tokom marta zabilježene su samo neke. Jedna četa je 13. marta kod Špiljana razbila i protjerala u Konjic domobranski izviđački vod, kada je zarobila 6 domobrana, jmeđu njima i oficira, dva je ranila i stekla 2 puškomitraljeza, 2 mašinke i 3 puške. Iz čete je poginuo jedan partizan.⁴³ Kod Brđana 20. marta je ostvaren vatreni prepad na teretni voz a 21. i 26. marta izvršene su diverzantske akcije na električnu centralu u Ljutoj.

Borbe 12. brigade na Zupcima

Dok je glavnina Primorske operativne grupe (2. dalmatinska i 6. crnogorska brigada) slamala njemačko-četnički napad u katunskoj nahiji, 12. hercegovačka brigada bila je povučena sa Zubaca. U rejonu Vilusa je od 4. do 6. marta zatvarala pravce od Bileće, Trebinja i Grahova. Kada je odbio leđni udar kod Čeva i Bate, štab Grupe je svoje brigade ponovo orijentisao prema Grahovu, a pridatu 12. hercegovačku vratio prema Trebinju sa zadatkom da ponovo oslobodi i brani prostor Korjenići — Zupci. Napadom sa polaznih položaja Klobuk — Nudo tri bataljona 12. brigade su noću 6/7. marta razbili odbranu glavnine četnika Trebinjske brigade, oslobodili Korjeniće i ponovo izbili na Zupce. U borbi je ranjen 1 borac, a zarobljeno 6 četnika s oružjem.⁴⁴ Jedan bataljon 12. brigade i dalje je kod s. Mokri Do osiguravao raspored Primorske operativne grupe od garnizona u Bileći.

Od 7. do 30. marta braneći Zupce i Krojeniće 12. brigada je odbila desetak protivnapada nadmoćnog neprijatelja iz garnizona Trebinje, od kojih su oni 9, 17. i 29. marta bili vrlo snažni, te preduzela 4 napada radi rastrojavanja neprijatelja na polaznim položajima. To je sve činila polovinom svojih snaga, jer je bila prisiljena da ih razvlači osiguravanjem desnog boka duž Trebišnjice od Bileće do Lastve. Veliki broj boraca bio je zahvaćen težim oblicima gripa a u borbama, pretežno sa četnicima, brzo su se iscrple skromne zalihe municije. Položaji Brigade su svakodnevno zasi pani gustom artiljerijskom vatrom iz Trebinja. Uprkos svemu Brigada je istrajala u izvršavanju zadataka po cijenu osjetnog prorjeđivanja svojih redova.

Podržavajući odbranu garnizona u Grahovu, napadnutog od jedinica Primorske operativne grupe, 1. bataljon legionarskog 369. puka i četnička Trebinjska brigada (oko 650 vojnika) napali su 9. marta Brigadu od Arslanagića Mosta, Golog brda i Graba. Na položajima Kokotovica — Pikalo — Zeljevac — Konjsko razvila se desetočasovna borba, u kojoj je neprijatelj odbačen na polazne položaje, pri čemu je imao desetinu izbačenih iz stroja, a u Brigadi je poginuo zamjenik komandira čete 1. bataljona Sabit A. Bojčić iz s. Sevaš, Njive kod Čapljine.⁴⁵)

Pošto su 11. i 13. marta dijelovi Brigade u progonjenju četnika dostizali Tuli, Turmente, Grab i ubili 7 četnika (njima je poginuo 1 borac), uslijedio je 17. marta novi snažan protivnapad neprijatelja. Uz jaku artiljerijsku i minobacačku podršku oko 800 legionara i četnika nasrnulo je u svitanju iz četiri koncentrična pravca na položaje Brigade. Dramatična borba sa nadmoćnim napadačem vođena je cio dan, da bi krajem dana neprijatelj bio prinuđen na povlačenje prema Grabu i Trebinju. Pretrpio je gubitke od oko 50 izbačenih iz stroja, među kojima do 20 ubijenih. I brigada je dala velike žrtve. Štiteći izvlačenje svoje čete, koja je u magli kod s. Konjskog u rano jutro bila upala u raspored neprijatelja, i boreći se u:okruženju do posljednjeg metka ubili su se na Lučinu brdu slavni borci 12. brigade: komandir 1. čete 2. bataljona Đoko Vreća iz trebinjskih Krajkovića, komandir voda Vlado Trklja i borci Lazar Kapor i Vukašin Nikolić. Ponesen junaštvom svojih drugova 2. bataljon se u daljoj borbi neviđeno zalagao. Iz 4. bataljona je kod Rudin-Dola poginuo jedan komandir voda*, pa je Brigada, uz još četiri ranjena borca i dva izgubljena ;uškomitraljeza, prebrodila još jedno borbeno iskušenje.⁴⁶ Kod Orahovca je 27. marta poginuo zamjenik komandira čete 1. bataljona Vlado S. Samardžić iz Ljutog Dola. Sa prostora Tuli — Turmente — Grab 29. marta je izveden najsnažajniji neprijateljev napad (oko 900 vojnika). Na jedinice Brigade, kao i ranije zasipane koncentričnom vatrom artiljerije i minobacača, opet su se ustremile koncentrične kolone. Na kraju dana je sve bilo kao i ranije, neprijatelj je ustuknuo ostavivši na bojištu 8 ubijenih. Kod Rudin-Dola iz 3. bataljona poginulo je 6 drugova**, a među njima i zamjenik komandira čete Jefto Ivanković iz Ljubomira. Jedinice 12. brigade su zaplijenile 1 puškomitraljez, 1 mašinku, 1 pištolj, 6 pušaka i nešto municije.⁴⁷

* Vlado Milojević iz s. Vranjskih.

** Kod Rudin-Dola još su pali: vodnik Milan Dučić i politički delegat voda Obrad :ba iz Ljubomira, te Đorđe Vlatković, vodnik, iz s. Marić-Pećine, umro poslije ranjavanja.

Sa pomjeranjem Primorske operativne grupe od Grahova prema Katunskoj nahiji i dolini Zete i 12. brigada je sa Zubaca povučena 30. marta na položaje Dobri dub — Klobuk — Zebljak — Grahovac da bi štitila rejon Vilusa od Bileće, Trebinja i Grahova.

Četrnaestog marta 1944, nakon višemjesečnog perioda, konačno je bilomoguće da se oblasna društveno-poiitička rukovodstva i štab Divizije sa periferije pomjere u unutrašnjost Hercegovine. Tog dana štab Divizije (bez komandanta koji je bio sa 12. brigadom) iz s. Poljice u Somini prešao je u selo Divin, u središte oslobođene teritorije.

Pored niza drugih faktora ovo je omogućeno slabljenjem okupatora u Hercegovini, kao posljedice trošenja njegovih snaga u zimskim operacijama na jugoslovenskom ratištu. Tome su značajno doprinijeli uporni pokušaji 29. divizije da ostvari naređeni prodor prema obali, što je dovelo do daljeg jačanja NOP-a u južnoj Hercegovini i rezultiralo narastanjem redova Divizije.

Obrazovanjem društveno-političkog centra NOP-a u Divinu sa komandnim mjestom Divizije imalo je, prije svega, moralno-političku dimenziju. Iz toga je proizašla brža i neposrednija veza sa jedinicama i dru-štveno-političkim rukovodstvima na terenu, a time i najefikasniji uticaj na tok zbivanja.

Tu, na Divinu, u Fatnici, Davidovićima i drugim okolnim selima razvijala se živa i sve šira društveno-politička aktivnost. Svakodnevno su održavana savjetovanja, zborovi, organizovane priredbe, akademije, sijela i predavanja, a uskoro je počelo sa radom i više partijsko-političkih i vojnih kurseva. Drugim riječima Divin je pretvoren u politički, obrazovni i kulturni centar Hercegovine, koji je zračio i širio revolucionarnu misao, jer se pružila mogućnost punog izražaja tako okupljenog i odabranog revolucionarnog kadra.

Neprijatelj je ubrzo sagledao značaj ovog centra pa je uporno nastojao da ga eliminiše.

U toku marta Divizija je ojačala svoje redove sa oko 400 novih boraca a početkom marta pridato joj je po naređenju štaba 2. udarnog korpusa i oko 300 vojnika i oficira iz talijanske partizanske divizije »Garibaldi«, pa je Divizija dostigla jačinu od oko 3000 ljudi. Od pristiglih Talijana antifašista obrazovana su dva bataljona, jedan u 10-oj (120 ljudi), a drugi u 12. brigadi (80 ljudi). Preostali su raspoređeni po jedinicama kao specijalisti (pioniri, radio-monteri, telefonisti) i zanatlije.

Prema relaciji štaba Divizije tokom marta 1944. godine 29. divizija je uništila 379 esesovaca i legionara, 24 četnika i 3 ustaše. Zarobila je 12 njemačkih vojnika i 150 domobrana, ustaša i četnika, a zaplijenila: 7 puškomitraljeza, 9 mašinki i drugo oružje, municiju i opremu. Uništeno je 5 neprijateljskih vozila. Sopstveni gubici: 32 poginula i 41 ranjen.

*

U periodu smjene 7. SS od legionarske 369. divizije na operativnom području 29. divizije bila je smanjena borbena otpornost okupatora. Nastala je dinamična cirkulacija njegovih marševskih auto-kolona između garnizona i vojnih kompozicija duž željezničke pruge Sarajevo — Dubrovnik. Ta okolnost, međutim, nije šire iskorišćena. Opštim udarima Divizije po borbeno neotpornim marševskim ešelonima najlakše bi se okupatoru nanijeli teži gubici. Postignuti uspjeh partizana 6. marta kod Grmljana u Popovu polju najbolje to potvrđuje.

Prvi borbeni kontakti sa legionarskom 369. divizijom pokazali su da se radi o jedinici slabijeg borbenog morala od njemačke 7. SS i 181. pješadijske divizije. Vojnici legionari, regrutovani na domaćem tlu, negodovali su protiv njihove borbene saradnje sa četnicima, koje su opet njihove njemačke komande i starješine posebno podsticale u Hercegovini. Pored toga borbeni moral legionara razarali su nepovoljan tok rata za njemačke naciste a posebno snažni odjeci narodnooslobodilačke borbe širom Jugoslavije.

Prodor dijelova 11. brigade i Južnohercegovačkog NOP odreda na Dubrovačko primorje ovog puta je dosta lako ostvaren. Iako nisu bile angažovane jače snage, bio je to prvi značajniji prodor jedinica 2. udarnog korpusa na Jadran.

Pridavanje 12. hercegovačke brigade Primorskoj operativnoj grupi sputalo je borbeni manevar 29. divizije širom hercegovačkog operativnog područja. Ta okolnost je u znatnoj mjeri omela 29. diviziju da sa većim uspjehom iskoristi neotpornost neprijatelja u vrijeme martovske smjene njegovih divizija u Hercegovini.

Postavljanje zadatka 12. hercegovačkoj brigadi od strane štaba Primorske operativne grupe da brani tokom marta prostor Korjenići — Zupci nije odgovaralo realnim potrebama situacije niti duhu manevarske borbe. Ova brigada je u pozicijskoj odbrani ispoljila veliku žilavost, ali je u držanju položaja kod Trebinja pretrpjela teške gubitke u ljudstvu. Od tog potresa se dugo vremena nije oporavila.

Iznenadne promjene borbene situacije koju je stvarao okupator smjenom svojih snaga, krajem zime 1944, u Hercegovini su zahtijevale od višeg komandovanja da se jedinice ne vežu za držanje objekata, već da se u najširem smislu osamostale i primijene manevarski brze udare na širokom prostoru. Elastičniji način komandovanja je utoliko potrebniji ukoliko je praćenje rada neprijatelja teže a veze između štabova spore i nesigurne.

Tendencija političkog rukovodstva NOP-a u Hercegovini da posjeduje stabilnu oslobođenu teritoriju kao bazu pretvarana je u odbrambeni raspored glavnine 29. divizije na račun njenog stalnog manevra i ofanzivnosti. Održavanje stabilnih centara NOP-a u Popovu polju i Gornjem Hrasnu koje su neposredno štitili mali dijelovi manevarski aktivnog Južnohercegovačkog NOP odreda ukazuje da je moguće posjedovati i braniti oslobođenu teritoriju i usmjerenim manevarskim krstarenjem i uvijek ofanzivnim dejstvom glavnine snaga.

NAPOMENE (VII glava):

1) Informativni izvještaj Obavještajnog centra 29. divizije od 5. III 1944, AVII, ANOP, k. 1145 II, reg. br. 6-1-4. Dvadeset prvog juna 1944. 369. divizija je imala 14.797 ljudi, od čega 168 oficira i 1424 podoficira, AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-315, R-2154/1548-50. Vojnički sastav pješadijskih pukova ove divizije regrutovan je u ustaškoj NDH. Rodovske jedinice i komandni kadar popunjavali su Nijemci. Nacisti su ovoj diviziji pridavali i atribut »hrvatska«.

2) Percy Ernst Schramm, Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht, Bernard und Graefe, Frankfurt am Main, Band IV, Erster Halbband, str. 622 — 631.

3) Franc Schraml: Kriegsschauplatz Kroatien, Kurt Vowinckel Verlag Neekargge-münd 1962, str. 80 — 84; Izjava zarobljenika generala Najtholda od 29. V 1946, AVII, NjA, k. 74 A, reg. br. 36/4-9.

4) Relacija komande 6. pješ. divizije i komande 2. gorskog zdruga za mart 1944. AVII, ANDH, k. 57, reg. br. 3/2-18 i 3/2-26; informativni izvještaj štaba 29. divizije od 5. III 1944, AVII, ANOP, k. 1145 II, reg. br. 6-1-4.

5) Informativni izvještaj štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1145II, reg. br. 6-1-4.

6) Relacija štaba 29. divizije od 5. IV 1944; Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 25 i Operacijski dnevnik Divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

7) Radiogrami štabova 29. divizije i 2. korpusa; AVII, ANOP, k. 11461, reg. br. 12-2.

8) Zapovijest štaba 29. divizije od 2. III 1944, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 12. Po dolasku u Mostar komandant 369. divizije primio je predstavnike četničke komande operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine i komande Nevesinj-skog korpusa Todora i Vukašina Perovića radi dogovora o saradnji i snabdijevanju četnika. Izjava generala F. Najdholda iz 1946, AVII, NjA, k. 18-1, reg. br. 52/4-a.

9) Isto.

10) Isto.

11) Izvještaj štaba 12. brigade od 20. III 1944, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 119.

12) 12) Zapovijest štaba 29. divizije od 2. II 1944. Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 12. Izvještaj štaba 10. brigade od 3. III 1944, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 17.

13) Operacijski dnevnik 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

14) Operacijski dnevnik, AVII, ANOP, k. 11481, reg. br. 12-4.

15) Relacija štaba 11. brigade za mart 1944, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 4-2. knj. 23, dok. 30, primjedba 11. Neprijateljski izvori: AVII, ANDH, k. 145, reg. br. 25. Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 189.

16) Izvještaj štaba 29. divizije od 26. II 1944, Zbornik, tom IV, knj. '22, dok. 129.

17) Relacija štaba 12. brigade, AVII, ANOP, k. 1151 I, reg. br. 4 — 6; Relacija komande 6. zandarmerijskog puka NDH, AVII, ANDH, k. 149-E, reg. br. 3/5-1.

18) Izvještaj štaba 29. divizije Vrhovnom štabu NOV i POJ od 4. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 20; naređenje štaba 2. udarnog korpusa od 21. II 1944, Zbornik, tom III, knj. 10. dok. 18.

19) Relacija štaba 29. divizije od 4. IV 1944, Zbornik, tom IV, knj. 24, dok. 25.

20) Izvještaj štaba Južnohercegovačkog NOP odreda od 8. III 1944, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 30, i 189; F. Schraml: Kriegsschauplatz Kroatien, str. 81.

21) Isto.

22) Bozo Slavic: Lov na sokole u Popovu polju, »Oslobođenje«, Sarajevo, 7. VII 1964.

23) Relacija komande 6. pješ. divizije, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 189.

24) Saveznički lovci bombarderi sa aerodroma u južnoj Italiji, vršeći svakodnevne napade na neprijateljev saobraćaj, najčešće »parovima u slobodnom lovu«, u periodu mart — april 1944. uništili su ili oštetili pored više kompozicija i 17 lokomotiva duž željezničke pruge Sarajevo — Dubrovnik. Ratni dnevnik Ravnateljstva željeznica NDH u Sarajevu, Arhiv Saobraćajnog preduzeća Sarajevo.

25) Izvještaj komande 6. zandarmerijskog puka NDH od 10. III 1944, AVII, ANDH, k. 145, reg. br. 25.

26) Zapovijest štaba 29. divizije, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 57. AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8-37; ANDH, k. 57. br. reg. 3/2.

27) Borbena zapovijest komande 14. lovačkog puka 7. SS divizije AVII, NjA, k. 11, reg. br. 4/1.

28) Isto.

29) Izvještaj štaba Južnohercegovačkog NOP odreda od 21. III 1944, AVII, ANOP, k. 11441, reg. br. 4-11.

30) Isto.

30a) Izvlačenje iz borbe osjetilo se odmah 15. III ujutru, pošto je avion za vezu donio 1. SS bataljonu neku poruku.

31) Operacijski dnevnik Štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

32) Relacija komande 6. žand. puka NDH, AVII, ANDH, k. 149-E, reg. br. 3/5-1; Relacija štaba 11. brigade, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 4-2.

33) Isto.

34) Isto. Operacijski dnevnik, AVII, ANOP, k. 1150, reg. br. 42/2.

35) Relacija komande 6. pješ. divizije, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 189.

36) Relacija komande 6. žand. puka NDH, AVII, ANDH, k. 149-E, k. 1144 1, reg. br. 42-2; k. 1143 A, reg. br. 7/8.

37) Isto.

38) Relacija komande 6. pješ. divizije, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 189.

39) Relacija štaba 11. brigade, AVII, ANOP, k. 11501, reg. br. 4-2.

40) Izvještaj komande 6. zandarmerijskog puka NDH, AVII, ANDH, k. 110, reg. br. 1/8.

41) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8. U Divinu je 19. marta održan narodni zbor. Pred oko 1000 građana govorili su istaknuti predstavnici NOP-a. Učesnici su pozdravili odluke II zasjedanja AVNOJ-a i uputili pozdravne telegrame Nacionalnom komitetu, maršalu Titu i ZAVNOBiH-u. Izvještaj Oblasnog NO odbora za Hercegovinu, AVII, ANOP, k. 1146 I, reg. br. 12-2.

42) Izvještaj štaba Sjevernohercegovačkog NOP odreda, AVII, ANOP, k. 1629, reg. br. 35/1-3.

43) Relacija komande 2. brdskog zdruga od 25. IV 1944, AVII, ANDH, k. 57, reg. br. 3/2-25; izvještaj Štaba Mostarskog NOP odreda od 16. III 1944, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 88.

44) Relacija štaba 12. brigade, AVII, ANOP, k. 11511, reg. br. 4-6.

45) Isto.

46) Isto.

47) Isto. Izvještaj 12. brigade od 20. III 1944, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 119.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument