Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

BORBE DIVIZIJE ZA JAČANJE NOP-a U HERCEGOVINI

(novembar 1943 — april 1944)

VI Glava

PRODORI U DUBROVAČKO PRIMORJE

Dvomjesečna borbena inicijativa 29. divizije, propraćena opštim jačanjem NOP-a u Hercegovini, uznemirila je okupatora i potkopala mu opštu stabilnost u ovoj oblasti. Njegova zabrinutost bila je pojačana činjenicom što 29. divizija najneposrednije razara stabilnost okupatorovih jedinica raspoređenih u obalskom pojasu koju zatvara značajan neretljanski operacijski pravac. Drugim riječima Divizija je predstavljala stalnu brešu u jadranskom frontu njemačke 2. oklopne armije. Njemačko komandovanje je o tome moralo voditi računa, utoliko više što je ono početkom 1944. godine sa dosta sigurnosti predviđalo mogućnost iskrcavanja Anglo-Amerikanaca iz južne Italije na jadransku obalu, pri čemu im je, prirodno, dolina Neretve mogla biti jedan od operacijskih pravaca.¹

Nastavljajući jačanje obalske odbrane njemačka komanda Jugoistoka potvrdila je i praktičnim mjerama takve procjene. Sredinom januara, po okončanju operacije »Valdrauš« u zapadnoj Bosni, obrazuje jaku rezervu na tom frontu i ne slučajno baš u slivu Neretve. Svoju 1. brdsku diviziju zadržava u Livanjskom polju a 7. SS diviziju vraća na teritoriju Hercegovine.²

Kako su savezničke armije 21. januara nastavile operacije prema Rimu i srednjoj Italiji, postalo je jasno da je time odložena neposredna opasnost po Balkan, pa će 1. brdska i 7. SS divizija ubrzo poslije toga biti uključene u nove operacije širom jugoslovenskog ratišta. Do kraja januara jedinice 7. SS divizije pristigle su u svoja odredišta po zapovijesti njenog komandanta od 22. januara 1943.³⁾

Po raspoloživim izvorima može se samo grubo rekonstuisati novi raspored ove divizije.⁴¹ Ojačani 14. SS lovački puk, najmanje u jačini od oko 5000 ljudi, pristigao je u istočnu Hercegovinu. Njen 13. SS lovački puk istovremeno je razmješten po garnizonima zapadne Hercegovine, uključujući Imotski, dok se komanda 7. SS divizije sa pozadinskim ešelonima smjestila u rejonu Mostara.

Pristigle trupe u istočnu Hercegovinu bile su razmještene:

— komanda 14. SS lovačkog puka sa prištapskim jedinicama u Nevesinju;

— - ojačani 1. bataljon od 25. januara u Ljubinju;

— ojačani 3. bataljon istovremeno u Stocu;

— Drugi bataljon prevezen je kamionima 26. januara u Gacko s namjerom da se borbom probije u Bileću.

— Divizijski 7. SS pionirski bataljon pridružio se 3. lovačkom bata-Ijonu u Stocu.

Kada se ima u vidu i dotadašnja višestruka nadmoćnost neprijatelja, nije teško procijeniti kakva je opasnost zaprijetila narodnooslobodilačkom pokretu i njegovim oružanim snagama u Hercegovini sa dolaskom ovakvih pojačanja okupatora. Sama dislokacija ovih pojačanja predstavljala je neposrednu opasnost za 29. diviziju. Razjareni zbog gubitaka pretrpljenih u toku operacije »Kugelblic« i željni osvete, esesovci su zvjerski nasrtali na jedinice 29. divizije, što je podsticao i komandant 7. SS divizije. On je, na primjer, 7. februara 1944. u tom duhu naredio: »Zarobljene bandite 29. banditske divizije sve povješati, temeljito izvješati«.³

Istovremeno su u štab 29. divizije pristizale direktive Vrhovnog štaba NOV i POJ u kojima se nalagalo što šire zahvatanje oslobodilačkom borbom primorske teritorije, te ovlađivanje i samom jadranskom obalom. To je 29. diviziju krajem januara stavilo pred izuzetno teške i složene zadatke. Štaviše ona će se narednih mjeseci naći u položaju da se ponovo grčevito bori za održavanje na svom operativnom području.

Još 5. januara, odlukom Vrhovnog štaba NOV i POJ, hercegovačko operativno područje 29. divizije prošireno je dalmatinskim priobalnim pojasom od ušća Neretve do Boke Kotorske.⁶ Istog dana Divizija je obavezana da na Dubrovačko primorje uputi svoj dalmatinski bataljon (3. bataljon 10. brigade),⁷ kako bi tamo podržao oslobodilačku borbu i obrazovanje vojnih jedinica. Time se isticala težnja za presijecanjem neprijateljeve priobalne komunikacije i povezivanjem Divizije sa snagama 8. udarnog korpusa na ostrvima. U duhu direktive Vrhovnog štaba štab 2. udarnog korpusa 14. januara naredio je Diviziji da jednu svoju brigadu uputi prema Trebinju i istovremeno nagovijestio skoro orijentisanje čitave Divizije prema primorskom pojasu.⁸)

Značajnu podršku 29. diviziji u Hercegovini ukazala je 5. udarna divizija, kada je po zadatku postavljenom od Vrhovnog štaba, sredinom januara, ovladala prostorom Trnovo — Kalinovik — Foča, tamo privezala okupatora i raspršila četnički Jahorinski i Drinski korpus.⁹ Nisu, međutim, zabilježeni pokušaji da se između ove dvije divizije uspostavi veza i neposredna međusobna saradnja. Sličnu pomoć Diviziji je ukazao i štab 2. udarnog korpusa kada je, krajem januara, u međuprostor Nikšića i Grahova uputio 6. crnogorsku brigadu, koja je omela napad četničke Vučedolske brigade, usmjeren 24. januara od Grahova i Vilusa prema Velimlju, u pozadinu rasporeda 29. divizije.

U momentu dok još nije mogao da sagleda jačinu i namjere kolona 7. SS divizije koje su pristizale, štab 29. divizije je 24. januara naredio da 10. brigada krene od Gacka u južnu Hercegovinu, prema Popovu polju i Šumi trebinjskoj. Postavio joj je zadatak da manevarskom borbom tuče neprijatelja, ruši komunikacije, naročito željezničku prugu Dubrovni — Mostar. Imala je uz to da izdvoji svoj 3. (dalmatinski) bataljon, s tim da u saradnji sa Južnohercegovačkim NOP odredom nastavi borbenu aktivnost na obalskom prostoru južno od Popova polja. Brigada je zadužena ia potom interveniše oko Trebinja i napadne četničku Komandu operativnih jedinica za istočnu Bosnu i Hercegovinu, koja je, po obavještenjima, boravila u s. Vrbnu.¹⁰ Istovremeno je naredio da 12. brigada preuzme gatački sektor, dok je 11. brigada i dalje ostala na položajima sjevernije od Bileće za kontrolu toga garnizona, ostvarujući oslonac i vezu snaga Divizije u sjevernom i južnom dijelu operativnog područja.

Prema još uvijek nepotpunim obavještenjima štab 29. divizije je 25. januara u osnovi tačno procijenio snage pristiglih njemačkih kolona i predvidio mogućnost skorog i snažnijeg napada neprijatelja. Smatrao je da već naređena pregrupacija i zadaci brigada uglavnom odgovaraju novonastaloj situaciji. Radi suzbijanja neprijateljevog razvoja postavio je dopunske zadatke brigadama i partizanskim odredima da odmah i prvenstveno napadaju saobraćaj i ruše komunikacije, težeći time da neprijatelja prisile na razvlačenje snaga oko osiguranja putnih objekata.

Uz neposredno prisustvo komandanta divizije Vlade Šegrta 10. brigada je u kompletnom sastavu usiljeno maršujući od Gacka prema Ljubinju, 26. januara, izbila u prostor pl. Sitnice. Komandant Divizije je tamo saznao za prisustvo izuzetno jakih njemačkih pojačanja u Stocu i Ljubinju, pa se u neizvjesnoj situaciji koju je naglašavala kanonada od Biokova i od Kalinovika vratio u svoj štab u s. Poljice. Iščekujući dalje mjere neprijatelja 10. brigada je za daljih pet dana zadržana na prostoru pl. Sitnice.

Susretni boj 12. brigade kod Kobilje glave i zasjeda u Gatačkom polju

Štab divizije je pažljivo prateći razvoj situacije 27. januara procijenio da neprijatelj iz Gacka priprema napad prema Bileći. Stoga je 12. brigadi naredio da sjutradan od Korita, na položajima Gat — Stepen, zatvori ugroženi pravac, a raspored 11. brigade kod Bileće tako prilagodio da i njen dio snaga može intervenisati prema Kobiljoj glavi, dok je divizijsku bolnicu iz s. Poljica pomjerio u s. Turuntaš.

U pokretu od Korita prema Stepenu 12. brigada je 28. januara u prijepodnevnim satima izbila na prevoj Kobilja glava. Procjenjujući da može doći do susretnog boja štab Brigade je svoje snage kretao u razvijenom borbenom poretku. Kada su kolone tri naporedna bataljona oko* 10 sati izbile na položaje Hercegova gradina — Kobilja glava, otkriveno je čelo 2. bataljona 14. SS puka kod s. Stepena. Oko 600 esesovaca sa dva tenka i 25 vozila u dugoj koloni duž druma napredovali su prema Kobiljoj glavi i bataljonima 12. brigade. Istovremeno je zapažena i druga,, desna njemačka kolona u jačini 200 — 250 vojnika kako nadire kroz Kulu Fazlagić prema s. Ključu.

U takvoj situaciji štab 12. brigade je naredio napad koji je na Džodžinoj gomili osiguravao ljevokrilni 4. bataljon, motreći na neprijateljeva desnu kolonu. Dok je 3. bataljon podilazio duž druma prema čelu esesovske kolone, 2. i 1. bataljon preduzeli su obuhvatni manevar da bi preko Razbijenog korita i Milatovice odlučno udarili u lijevi bok neprijateljske kolone. Početak opšteg bombaškog juriša, nastavljenog borbom prsa u prsa, označila je koncentracija vatre Minobacačkog voda po nagomilanom neprijatelju kod s. Stepena. Neprijatelj se brzo pribrao, koncentrisao je svoj udar duž druma, potiskujući 3. bataljon, sa namjerom da zahvati uzvišenje — Kobilju glavu. U žestokoj borbi na ljutom kamenjaru ispod Troglava, koja je trajala do 16 sati, obuhvatni udar 1. i 2. bataljona, pojačan samoinicijativnim napadom partizanskog bataljona »Vule Skoko« od Gata u pravcu Zborne gomile, dvostruko brojniji neprijatelj je prisiljen na povlačenje prema Avtovcu. Gonjen je efikasnom vatrom i pokretom dijelova 3. brigade kroz Gatačko polje do Zborne gomile. Po izvještaju štaba 12. brigade 2. SS bataljon je doživio osjetne gubitke, više desetina izbačenih iz stroja.

Dvanaesta brigada je, pored tri zarobljenika, zaplijenila 2 puškomitraljeza, 20 pušaka i znatnu količinu municije i opreme.¹¹) Njeni gubici: 3 poginula i 4 ranjena borca. Među poginulima bio je i politički komesar 1. čete 3. bataljona Vule Ćuk iz s. Šćenice, Trebinje.

Narednog dana, 29. januara u Gatačkom polju ponovila se isto tako žestoka i uspješna borba. Očekujući ponovne ispade iz Gacka 12. brigada je noću 28/29. januara zauzela položaje Dobrelji — Gat — Pržine. U jutru oko 8 sati njemački 2. bataljon krenuo je opet od Avtovca prema Stepenu, sada u jačini do oko 1000 vojnika i uz pomoć do 300 četnika Gatačke brigade, koji su od Lipnika preko pl. Kapica pokušali obuhvatiti desni bok Brigade, ali ih je bataljon »Vule Skoko« u tome spriječio.

Kada je njemačka kolona pokretom prema Stepenu otkrila svoj lijevi bok, četiri bataljona Brigade, raspoređeni u zasjedi, prešli su u napad. Na frontu od Zborne gomile do Pržina vodila se petočasovna bliska borba, u kojoj je neprijatelj odbačen prema Avtovcu. Stalnu vatru diviziona neprijateljske artiljerije Brigada je izbjegla time što se uz neprijatelja »prilijepila« na blisko bombaško rastojanje. Na bojištu je izbrojano 6 poginulih esesovaca, a 12. brigada je izgubila 2* a bataljon »Vule Skoko« jednog borca.¹²)

* Pogi:nuo je vodnik Pero Sutić iz s. Meča, Stolac. Nisu identifikovana imena ostalih poginulih.

Dok je trajala borba u Gatačkom polju, desnokrilna kolona (oko 200 njemačkih vojnika sa 40 tovarnih grla) probila se prikrivenim brdskim stazama preko Ključa i Lađevića za Bileću.¹³) To je bio dio 2. bataljona 14. SS puka, koji je dan ranije otkriven u Kuli Fazlagić i koga su tamošnji kolaboracionisti provukli prema Bileći.

Štab 29. divizije je odao priznanje 12. brigadi za njene uspjehe u dvodnevnim bojevima kada je, 30. januara, napisao: »U obje ove akcije vaša brigada je bila na visini, udarna, dobro ste manevrisali. I dalje radite tako«.¹⁴) Njemački oficiri u Avtovcu su poslije ove borbe na svoj način komentarisali: »Napala nas je neka divlja vojska, koja nas htjede sve pohvatati«.¹⁵)

Uspjesi 12. brigade u susretnom boju na prevoju Kobilje glave i u Gatačkom polju postignuti su prije svega zahvaljujući visokom moralu njenih boraca spremnošću i njenom sposobnošću za juriš, za borbu prsa u prsa. čime su paralisali brojnu i vatrenu nadmoćnost 2. SS bataljona. U susretnoj borbi Brigada je brže od neprijatelja razvila sve svoje jedinice za napad, udarila u lijevi bok njegove kolone. Narednog dana juriš Brigade 3 prikrivene zasjede u Gatačkom polju opet je iznenadio esesovsku kolonu. Slijedećih deset dana 2. SS bataljon je mirovao u Gacku; dubok snijeg hladnoća otežali su borbu, pa se 12. brigada odmarala u istočnom dijelu laiačkog polja i motrila na gatački garnizon. Slično zatišje vladalo je i na nleekom sektoru. Vodila se obostrana izviđačka aktivnost. Kada je, 2. februara, oko 200 četnika izvršilo ispad iz Bileće, 2. i dijelovi 1. bataljona 11. brigade suzbili su ih na Baljcima i odbacili u garnizon, pri čemu su im poginula .dva borca. Tom prilikom ubijeno je 8 četnika.¹⁶

Proboj iz okruženja 10. brigade u pl. Viduši

Štab 29. divizije je 30. januara iz Sitnice pokrenuo i 10. brigadu, i usmjerio je na komunikaciju Stolac — Ljubinje, gdje se zapažao živ saobraćaj. U zasjedu 3. i 5. bataljona kod Žegulje noću 1/2 februara upalo je 6 kamiona 1. bataljona 14. SS puka iz Ljubinja. U okršaju od oko 20 minuta neprijatelj je savladan. Poginula su 32 njemačka vojnika, a 9 ih je zarobljeno. Plijen je bio: 6 kamiona, 2 puškomitraljeza, više pušaka i oko 3000 metaka.

Sutradan je prema Ljubinju odbačena njemačka ojačana četa sa dva protivoklopna topa, koja je intervenisala povodom uništene kolone. Na Žegulji su ovog puta poginula 2, a ranjena 3 borca 10. brigade.¹⁷

Južnohercegovački NOP odred takođe je pojačao napad na komunikacije. Značajniji uspjesi su: odbacivanje domobranske posade sa mosta na Trebišnjici kod s. Poljica, što je 27. januara postigao bataljon »Mihajlo Čuzulan«, a 31. januara bataljon »Marko Mihić« razoružao je žandarmerijsku posadu (NDH) stanice Pileta na drumu Stolac — Mostar; 2. februara četa »Rade Pravica« survala je voz, kod željezničke stanice Poljice, uništila lokomotivu i više vagona i izbacila iz stroja desetak neprijatelja.¹⁸

Poslije uspjeha na Žegulji 10. brigada je krenula prema Trebinju i 3. .februara preko s. Žrvnja izbila na područje s. Zagore. Tamo je uspostavila saradnju sa četom »Rade Pravica« i bataljonom »Mihajlo Čuzulan« da bi organizovala i izvela snažan udar na železničku prugu. Padom mraka 4. februara napadnute su domobranske posade u željezničkim stanicama Jasenica-Lug, Taleža i Duži, te posade u Tvrdošima i Dražin--Dolu. Krajem noći sve jedinice su se vratile u polazni rejon s. Zagore. Pun uspjeh je postigao samo 1. bataljon, koji je kod Duži i Taleže zarobio 30 domobrana. Jedinice 10. brigade zaplijenile su: 1 kamion, 2 puškomitraljeza, 2 mašinke, 3 pištolja i 15000 metaka, a imale su samo 4 ranjena borca.¹⁹ Već 5. februara sve prelaze na lijevoj obali Trebišnjice zauzimaju i ruše pristigli dijelovi njemačkog 359. puka zajedno sa četnicima Trebinjske brigade i domobranima iz 14. puka.²⁰

Na prostoru Zagore štab 10. brigade je imao dovoljno činjenica da ocijeni neprijateljeve pripreme za napad, ali ne i da sagleda njegovu cjelinu. Brigada se 8. februara zbog toga pomjerila sjevernije, prema Ljubomiru, i toga dana posjela rejon: Vrpolje — Ukšići — Domaševo — Šćenica. Treći (dalmatinski) bataljon ostavljen je kod Zagore, odakle je po ranijem zadatku imao da se prebaci u Dubrovačko primorje.

Tako se 10. hercegovačka brigada izvršavajući svoj zadatak našla u trebinjskom srezu, odvojena od ostalih snaga Divizije između tri jaka neprijateljeva garnizona (Ljubinje, Trebinje, Bileća), na prostoru u kome je okupator već počeo akciju »čišćenja«. Uz to je Brigadi bila veoma skučena sloboda manevra lukom rijeke Trebišnjice, koja je u zimskim uslovima velika prepreka. Postoji mogućnost da je praćenjem radio-saobraćaja štaba^ 29. divizije neprijatelj otkrio zadatak i pravce kretanja 10. brigade. Činjenica je da je komanda 7. SS divizije ovu brigadu posebno pratila još od njene pojave na pl. Sitnici krajem januara.^20aBoraveći na istaknutom komandnom mjestu kod Stoca, komandant 7. SS divizije je 7. februara izdao zapovijest za okruženje i uništenje 10. brigade na prostoru Ljubomir — Zvijerina. Ovaj napadni plan je nosio naziv »Poduhvat sokolov lov - »Falkenjagd«.²¹

»Čišćenje« južne Hercegovine po ovom planu sprovedeno je od 2. do 16. februara, u tri etape, i to:

- prva, snagama pukovske borbene grupe »Heš« (jedinice njemačkog 359. i domobranskog 14. pješadijskog puka sa četničkom Trebinjskom brigadom) od 2. do 6. februara očistiti od dijelova 29. divizije prostor južno od linije Zavala — Trebinje, a zatim posjesti zaprečnu liniju: Mosko — Tvrdoši — tok rijeke Trebišnjice do mosta kod s. Poljica;

- druga, borbena grupa »Diče« (14. SS puk bez glavnine 2. bataljona, ojačan 7. SS pionirskim bataljonom) sa prostora Stolac — Ljubinje, uz sadejstvo borbene grupe »Heš«, iznenadno u prostoru Ljubomira okružiti i uništiti 10. brigadu i zahvaćene dijelove Južnohercegovačkog NOP odreda;²²

- treća, ojačani 1. bataljon 14. SS puka od Ljubinja, a 7. SS pionirski bataljon od Stoca — napada na središnju južnohercegovačku slobodnu teritoriju: Gornje Hrasno — Bjelojevići — Burmazi.

U drugoj etapi borbena grupa »Diče« sa trebinjskim garnizonom (borbena grupa »Heš«) raspolagala je najmanje sa 4000 vojnika, što je u odnosu na 700 boraca 10. brigade²³ bila više nego petostruka nadmoćnost neprijatelja. Takvo brojno preimućstvo omogućilo je da se u luku nabujale Trebišnjice pripremi povoljan raspored okruženja i uništavajuća taktika. Tri dijela snaga postavljeno je na zaprečne položaje: grupa »Heš« na liniji Mosko — Tvrdoši — Poljice, a 3. SS lovački bataljon, 7. SS pionirski bataljon i ojačana četa 2. SS lovačkog bataljona duž linije G. Krtinje — G. Dola — Krstača. Uloga goniča pripala je do 1000 vojnika jakom 1. SS bataljonu (komandant Probeze), koji je nastupanjem od Ljubinja preko Neum-Kule, Zagore i Ljubomira imao da potiskuje 10. brigadu i da je natjeruje na položaje i uništavajuću vatru zaprečnih jedinica.²⁴

Druga etapa poduhvata trajala je šest dana, od 7. do 13. februara, da bi se završila potpunim neuspjehom.

Prvi dan — 7. februara. Deseta brigada sa partizanskom četom »Rade Pravica« zatekla se u širem prostoru Zagore kada su otkrivene pripreme trebinjskog garnizona za napad. U stvari, tog dana je borbena grupa »Heš« završavala posjedanje zaprečne linije. Komandant 7. SS divizije pukovnik Smithuber u rejonu Stoca izdaje zapovijest za napad »Falkenjagd«, u kojoj, pored ostalog naređuje da se »banditska« popovopoljska sela Veličani, Dračevo i Drijenjani te Vlahovići i Ubosko razore i popale, a sve njihovo stanovništvo pohvata, sprovede i ulogori u Ljubinju i Stocu. Sedmi SS pionirski bataljon iz Stoca izbio je u Vlahoviće, spalio selo i izreda ubijao zatečene stanovnike.²⁵ Iz Stoca u Ljubinje prelazi 3. bataljon i komandant borbene grupe potpukovnik Diče. Garnizoni u Stocu. Nevesinju i Bileći pripremaju ispade radi razvlačenja jedinica 29. divizije.

Drugi dan — 8. februar. Deseta brigada se u očekivanju napada pomjera iz Zagore u Ljubomir, u prostor pogodniji za odbranu. Partizanski bataljon »Rade Pravica« (obrazovan dan ranije od istoimene čete) na putu Trebinje — Dubrovnik uništava njemački kamion sa posadom. Partizanski bataljon »Savo Belović« vodi neravnu borbu na Hrgudu protiv oko 200 njemačkih vojnika i četnika koji su nadirali od Stoca i pustošili selo. Bataljon »Nevesinjska puška« Sjevernohercegovačkog NOP odreda kod Zovog Dola suzbija napad oko 250 njemačkih vojnika i četnika koji su pokušali da se probiju od Nevesinja prema s. Lukavcu i tom prilikom je zarobio dva četnika. Dijelovi 11. brigade suzbijaju kod Baljaka i Pilatovaca ispade dijelova četničke Bilećke brigade i nanijevši im gubitke odbacuju ih u Bileću.

Ovog dana sve neprijateljske zaprečne jedinice izbile su na određene položaje. Potjerna kolona (1. bataljon 14. SS puka ojačan 9. četom 3. bataljona istog puka i 9. četom 13. SS puka) poslije noćnog pokreta u 2 sata iz Ljubinja izbila je na liniju Poljice — Veličani — Drapići — Neum-Kula — G. Ivica. Desnu pobočnicu (ojačani vod Zonenberger iz 2. čete sa 50 četnika Ljubinjske brigade) borbom je odbacio kod Drijenja na bataljon »Mihajlo Ćuzulan« uz pomoć terenskih političkih radnika i stanovnika pošto su neprijateljske jedinice bile prodrle od Dračeva u Drijenjane i počele da ubijaju i pale. Partizani su ubili 2. esesovca i zarobili 3 četnika. Kolona Zonenberger se spašavala preplivavajući poplavljeno polje (dva vojnika su joj se utopila) kada ju je iz Zavale prihvatila domobranska posada.²⁶ Popovopoljski partizani su istog dana takođe onemogućili i 9. četu 13. SS lovačkog puka da se od želj. stanice Poljice uključi u predviđeni napadni poredak 1. SS bataljona preko Drijenjana i dalje duž puta prema Trebinju.

Treći dan — 9. februar. Jedinice 10. brigade su tokom dana otkrile prisustvo neprijatelja kod s. Moska, Zagore, G. Krtinja i Domaševa, odnosno dijelove grupe »Heš« i potjernog 1. SS bataljona, ne znajući za zaprečne snage na liniji Žrvanj (3. SS bataljon) — G. Dola (7. SS pionirski bataljon), Krstača (dijelovi 2. SS bataljona). Pošto je utvrdio da se radi o napadu širih razmjera, štab 10. brigade je odlučio da noću 9/10. februara izvuče jedinicu iz Ljubimira prema Zvijerini kako bi se približio 11. brigadi kod Bileće.²⁷⁾ Usljed velikog snijega štabovi 10. brigade i 29. divizije nisu više dana održavali inače jedine kurirske veze pa je zbog neobaviještenosti u štabu Divizije vladala zabrinutost za položaj 10. brigade poslije lažnih ustaških vijesti Radio-Zagreba. Ovog dana, kada je sagledao prisustvo jakog neprijatelja, 3. (dalmatinski) bataljon je odložio probijanje preko Trebišnjice i od Zagore krenuo u sastav Brigade i priključio joj se u Ljubomiru.

Prvi bataljon 14. SS puka do kraja dana izbija na liniju Domaševo — Turani, gdje dolazi do prvog borbenog okršaja. Četvrti bataljon 10. brigade odbacuje iz Domaševa prethodnicu esesovaca, pri čemu je jedan nacista ubijen, a jedan ranjen. Padom mraka 2. i 4. bataljon 10. brigade izvršili su protivnapad na neprijatelja koji je ponovo prodro u Domaševo. Cilj je bio da se on suzbije i omogući neometan pokret Brigade. U ovoj borbi kod Domaševa poginuo je politički komesar čete 2. bataljona Mehmed Đukić²⁸⁾ iz Mostara. U 22 sata brigada je krenula iz Ljubomira prema Zvijerini u izuzetno surovim vremenskim prilikama. Vladala je olujna vijavica, velika studen sa dubokim snijegom, pa se po mraku lutalo zavijanim planinskim stazama Viduše i napredovalo prosječno kilometar za sat.²⁹)

Ovog dana bataljon »Savo Belović« je poslije dvodnevne borbe na Hrgudu uz učešće stanovnika odbacio već navedenu kaznenu ekspediciju prema Stocu i, izbacivši iz stroja 15 njemačkih vojnika, zadobio plijen: 2 automata, 15 pušaka, 2000 metaka i druge razne opreme.³⁰

Četvrti dan — 10. februar. Oko 13 sati 10. brigada stigla je u s. Zvijerinu i umakla 1. bataljonu 14. SS puka koji je istovremeno dospio u s. Šćenicu.³¹⁾ Po pristizanju u Zavijerinu Brigada je 1. i 4. bataljonom napala i razbila na Osmić-gomili odbranu (zaprečni položaj) čete 2. bataljona 14. SS puka sa stotinjak četnika Bilećke brigade. Iz stroja je izbačeno desetak neprijateljskih vojnika i zaplijenjen jedan minobacač i 3000 metaka. U toku noći 10/11. februara 10. brigada je posjela rejon Todorići — Smij ova — Krstače i time se izvukla iz okruženja i velike opasnosti koju do tada nije u cjelini mogla sagledati.³²^

Težišna borba ovog dana odigravala se na frontu 11. brigade u prostoru Brestice — D. Meka Gruda — Rogovi. Noću 9/10. februara, dok se 10. brigada probijala od Ljubomira prema Zvijerini, iz Gacka je krenula glavnina 2. bataljona 14. SS puka u pravcu Bileće, vjerovatno s namjerom da kod Krstača i Zvijerine jače zatvori pravac proboja i izvlačenja 10. brigade, odnosno da tamo ojača zasjedu jedne svoje ojačane čete. Neprijatelj je znao da je to jedini slabo zatvoreni pravac kojim se 10. brigada mogla probiti iz okruženja. Kolona od oko 600 njemačkih vojnika uputila se skrivenim pravcem noću kroz Kulu Fazlagić, preko Ključa i narednog jutra izbila u predio Brestice — G. Meka Gruda. U trodnevnoj borbi sa ovim neprijateljem, u kojoj su učestvovali 3, 4, i djelomično 2. bataljon 11. brigade, zatim 4. bataljon 12. brigade, te bataljon »Miro Popara« Sjevernohercegovačkog NOP odreda, neprijateljska kolona je rastrojena poslije čega se 12. februara po grupama probijala do Bileće. Po izvještaju štaba 11. brigade na bojištu je nađeno na desetine ubijenih esesovaca, pa je normalno da je broj ranjenih bio veći. (Nisu pronađeni neprijateljski dokumenti koji utvrđuju rezultate ovih borbi 2. SS bataljona).

Jedinice 29. divizije su ovdje imale 10 poginulih i 11 ranjenih boraca i starješina, među kojima su smrtno ranjeni komandant 3. bataljona 11. brigade Marko Vukoje iz Pađena i zamjenik komandanta 4. bataljona iste brigade Mato Dutina iz Miruša.³³⁾* Poraženi neprijatelj je na bojištu ostavio mnogo naoružanja i opreme. Samo dio ovih trofeja je nađen u dubokom snijegu i vijavici: 5 puškomitraljeza, dvije mašinke i mnogo drugog oružja i opreme.

*) U ovim teškim borbama iz 11. brigade su još poginuli: vodnik Vaso Popara iz s. Kukričja, Risto T. Vukoje iz s. Pađena, politički delegat voda (podlegao ranama 17. II), borac Milovan G. Babić iz s. Selišta, borac Maksim D. Čorlija iz s. Kačnja, puškomitraljezac Obrad Đorđa M. Vukoje i borac Vlado Đorđa M. Vukoje, oba iz s. Pađena.

Peti dan — 11. februar. Prvi bataljon 14. SS puka stigao je u Zvijerinu krećući se tragom 10. brigade, kada su mu se 3 vojnika smrzla i 3 promrzla.³⁴⁾ Tog dana 3. SS bataljon istog puka povratio se iz Sitnice preko Vlahovića u Stolac da bi nastavio put za Kifino Selo. Ovaj bataljon je usputno u s. Vlahovićima terorisao i ubijao stanovnike ponavljajući sličan zločin 7. SS pionirskog bataljona tri dana ranije.³⁵⁾

Šesti dan — 12. februar. Prvi bataljon 14. SS puka zadržao se u Zvijerini. Tada mu je 4. bataljon 10. brigade odbacio od Krstače izviđačke dijelove. Pošto je konstatovao potpun neuspjeh napadnog plana »Falkenjagd«, komandant 7. SS divizije je 12. februara naredio povlačenje jedinica u garnizone, pa je i 1. SS bataljon 13. februara vraćen iz Zvijerine u Ljubinje. Istovremeno je 7. SS pionirski bataljon stigao u Stolac uz gubitke od 3 poginula i 6 ranjenih, koje mu je tog dana nanijela zasjeda bataljona »Marko Mihić« na putu kod Žegulje.³⁶⁾

Već 14. februara 1. bataljon 14. SS puka je preduzeo novi napad od Ljubinja prema G. Hrasnu, na sjedište štaba Južnohercegovačkog odreda i svih okružnih rukovodstava društveno-političkih organizacija NOP-a. Izvršen je po naređenju komandanta 7. SS divizije radi razbijanja jedinica Odreda, zarobljavanja stanovništva i uništavanja njegovih naselja.

Na spisku osuđenih bila su sela: Varduša, Stajčići, G. Hrasno, Bjelojevići i Brkovina. Naređeno je i dalje traganje za nosiocem Gvozdenog krsta pilotom Kirhnerom, koji je sa avionom ranije oboren u tom prostoru.³⁷)

Nastupajući od Ljubinja preko Bančića njemačke kolone, koje su predvodili četnici, upale su 16. februara u rejon G. Hrasna. Istovremeno od Stoca prema Drenovcu nadirala je druga kolona (dijelovi 7. SS pionirskog bataljona). Bataljon »Marko Mihić«, koji je štitio ovu teritoriju, bio je odsutan zbog akcije u Dubravama, pa je nastala vrlo kritična situacija. Štab Odreda je organizovao odbranu sa oko 40 ljudi, sakupljenih od zaštitne jedinice i članova svih prisutnih društveno-političkih rukovodstava, kao i stanovnika s. G. Hrasna. Napadnuta je njemačka kolona koja je u zaseoku Rujev Do palila kuće i terorisala zatečenu čeljad. Neprijatelj je iznenadno i užurbano odstupio prema Bjelojevićima, pa su pohvatani mještani oslobođeni.³⁸' Najvjerovatnije da je naređenje za povlačenje kaznene ekspedicije iz G. Hrasna izdato u strahovanju od napada jačih snaga 29. divizije.

Istog dana intervenisao je partizanski bataljon »Marko Mihić« u povratku iz akcije u kojoj je kod Maslina 15. februara uništio tri kamiona, ubio 11 njemačkih vojnika i zaplijenio njihovo oružje i 4000 kg hljeba.³⁹ Napao je njemački bataljon kod s. Boljuni, oslobodio zarobljene mještane i opljačkanu stoku. Neprijatelj je odstupio prema Stocu. Pri tome su mu 3 vojnika poginula. Prvi bataljon 14. SS puka je narednih dana preduzeo »čišćenje« prostora Dubrava da bi 19. februara kamionima stigao u Trebinje, preko Dubrovnika, preuzimajući tamošnji garnizon.⁴⁰

Povlačenjem jedinica 14. puka 7. SS divizije u garnizone Trebinje, Bileću, Stolac, Nevesinje i Kifino Selo, poslije propalih pokušaja da unište 10. hercegovačku brigadu i Južnohercegovački NOP odred nastupilo je olakšanje i porast borbenog raspoloženja i u redovima 29. divizije i kod stanovništva odanog NOP-u. Narodnooslobodilački pokret u Hercegovini i njegove oružane snage stekli su još jedno uvjerenje da su kadri da se nose i sa najokorelijim nacističkim trupama. Autoritet vojske i vlasti njemačkog okupatora time je znatno potkopan, što je naročito demoralisalo kolaboracioniste.

Borbeno osnažene jedinice Divizije sa još većim samopouzdanjem su očekivale nove zadatke, ponosne što su i u ovoj operaciji opravdale priznanje koje im je odao štab 2. udarnog korpusa. U radiogramu Korpusa, 7. februara, 29. diviziji u toku poduhvata »Falkenjagd«, njen rad je ocijenjen ovako: »Vi ste postigli velike rezultate u borbi protiv njemačkih okupacionih snaga...«⁴¹

Koncentričan napad višestruko nadmoćnih i udruženih dijelova njemačke 7. SS i 181. divizije, domobranske 6. divizije uz pomoć četničkog Nevesinjskog i Trebinjskog korpusa, u prvoj polovini februara 1944. u južnoj Hercegovini radi uništenja zahvaćenih dijelova 29. udarne divizije i zatvaranja breše u pojasu njemačkog jadranskog fronta okončan je bez uspjeha. Neprijatelj je, istina, spriječio 10. brigadu u potpunijem izvršenju njenog zadatka, ali je umjesto željenog uništenja ostvario samo njeno potiskivanje iz južne Hercegovine. To je, međutim, samo odložilo prodor Divizije prema moru. Od 10 sela koja je u operaciji namjeravao da uništi neprijatelj je zahvatio samo 4, i to djelimično, zbog upornosti odbrane i blagovremenog sklanjanja stanovništva.

Vješto manevrišući, sve jedinice Južnohercegovačkog NOP odreda izbjegle su nadmoćni udar neprijatelja, vođen na ukalupljen, statičan način, koji nije dozvoljavao prilagođavanje dinamici borbe bez saglasnosti komande koja je poduhvat naredila. Koristeći šablonizirani postupak neprijatelja, 10. brigada se blagovremeno probila iz okruženja najslabije posjednutim pravcem, krećući se noću neposredno ispred položaja dva zaprečna SS-bataljona.

Neprijateljev plan potpunog okruženja 10. brigade nije ostvaren prije svega zato što su 11. i 12. brigada snažnom aktivnošću onemogućile 2. bataljon 14. SS puka da se probije od Gacka prema Bileći i da na vrijeme uzme učešće u okruženju, odnosno da bolje zatvori odsjek Bileća — s. Zvijerina, pa je taj jedini slabo posjednuti pravac štab 10. brigade na najbolji način iskoristio za proboj i izvlačenje iz okruženja.

Učešće naoružanog stanovništva u borbi i njegova najšira pomoć u odbrani slobodnih naselja bila je izuzetno korisna za uspjeh jedinica 29. divizije. Stanovnici popovopoljskih sela, zatim Hrguda, Gornjeg Hrasna, Boljuna i Zagnježđa dali su ovog puta najbolje primjere borbene odlučnosti.

Procjene i uticaj štabova na tok dejstava na čelu sa divizijskim štabom bili su na visini zadataka koje je nametala vrlo složena vojna situacija. Pitanje je donekle ispravnosti procjene i odluke štaba 10. brigade po kojoj je 1. februara Brigada ušla u okuku Trebišnjice, kada je u prostoru Ljubinje — Stolac, bilo oko 3000 njemačkih vojnika. Logična procjena navela bi na zaključak da predstoji neprijateljev napad i da ga Brigada treba da sačeka u prostoru koji joj omogućuje slobodniji manevar, kao što je pružao rejon Kapavica — Vlahovići.

Nepostojanje radio-veze sa okruženom 10. brigadom omelo je štab 29. divizije da redovno prati njen položaj i da joj sa ostalim snagama neposrednije priskoči u pomoć. U izvlačenju iz okruženja štab 10. brigade je dejstvovao samostalno, postupio je na najbolji način kada se odlučio na proboj pravcem Ljubomir — Zvijerina — Krstače, jedini koji je neprijatelj posjeo nejakim dijelovima.

Prodor 12. brigade u Korjeniće i Zupce

Od sredine februara na operativnom području 29. divizije vršena je prikrivena pregrupacija njemačkih i domobranskih jedinica. Sa odsjeka Slano — Molunat — Stolac — Bileća 359. grenadirski puk 181. divizije je Dovučen na albansku obalu da bi ga privremeno zamijenila dva bataljona 7. SS divizije. Do 25. februara 1. i 2. bataljon uz 13. i 14. četu domobranskog 14. puka premješteni su u sastav domobranskog 2. brdskog zdruga u rejon Konjica, pa je komanda ovog puta ostala u Trebinju samo sa jednim bataljonom, koji je sam preuzeo obezbjeđenje željezničke pruge :d Trebinja do Zavale.⁴² Krajem februara počelo je i postepeno pomijeranje jedinica 7. SS divizije na područje Bosne.⁴³⁾

Poslije izvlačenja 10. brigade iz okruženja u pl. Viduši sve tri brigade 29. divizije našle su se u međuprostoru Bileća — Gacko.

Još od početka 1944. godine Vrhovni štab NOV i POJ je podsticao štab 2. udarnog korpusa da se njegove snage odlučnije angažuju prema Crnogorskom i Južnodalmatinskom primorju, podvlačeći veliki značaj toga prostora i njegovog obuhvatanja što širom oslobodilačkom borbom. Zahtijevao je da se oslobođenjem Grahova stvori baza i oslonac za dalje nadiranje ka obali. Predviđao je da u ovim zadacima učestvuje i 29. divizija.⁴⁴⁾ Već 6. februara Korpus je obrazovao Primorsku operativnu grupu (dvije brigade i jedan partizanski odred) i naredio pomjeranje njenih snaga iz dubine Crne Gore u pravcu Grahova.⁴⁵^

Sprovodeći odluku za prodor na prostor Zupci — Grahovo — Krivošije, štab Korpusa u Kolašinu je 5. februara radiom saopštio novi zadatak štabu 29. divizije a tri dana kasnije ponovio ga u vidu pismene direktive. Divizija je trebalo da jednu svoju brigadu najhitnije uputi da u sadejstvu sa 6. crnogorskom brigadom Primorske operativne grupe preduzme napad radi čišćenja neprijatelja u nikšićkom i trebinjskom srezu i u Krivošijama. Zatim je naređeno da jedna brigada manevriše u istočnoj Hercegovini, s tim da se još preostala brigada orijentiše na teren Nevesinje — Konjic.⁴⁶) Intervencija prema Konjicu pokrenuta je upozorenjem Vrhovnog štaba NOV i POJ od 24. januara štabu 2. korpusa da je 29. divizija »zanemarila prostor Mostar — Konjic — Kalinovik«⁴⁷, gdje su uočene značajne mobilizacijske mogućnosti, posebno među muslimanskim stanovništvom. Kasnije, 16. februara, Divizija je od štaba Korpusa dobila naređenje da Dalmatinski bataljon (3. bataljon 10. brigade) izdvoji i uputi u sastav 2. dalmatinske brigade radi pojačanja pred njen prodor prema Konavlima u sastavu Primorske operativne grupe.

Štab 29. divizije je pristupio izvršenju postavljenog zadatka 20. februara, kada je zapoviješću saopštio svoju odluku i postavio zadatke jedinicama.⁴⁸

Iako nije mogao potpunije pratiti raspored neprijatelja na svom operativnom području, u prvom redu pokretljivih njemačkih jedinica, štab 29. divizije dobro je procjenjivao njegove globalne mogućnosti. Štabu je bilo poznato prisustvo na njegovom operativnom području: glavnine njemačke 7. SS divizije sa dijelovima 181. divizije; italijanske 49. fašističke legije, te domobranske 6. pješadijske divizije, ustaškog 5. saobraćajnog bataljona i oko 2500 četnika Nevesinjskog i Trebinjskog korpusa.⁴⁹ U to vrijeme Divizija je raspolagala sa ukupno 2400 boraca.⁵⁰ Očigledno, u odnosu na neprijatelja bila je višestruko brojno slabija, a odnos u naoružanju izgledao je još daleko nepovoljniji. Pretpostavljajući da Korpus, kada mu je postavio zadatak, nije imao pun uvid u najnoviju situaciju u Hercegovini, štab 29. divizije postupao je inicijativno i umješno se prilagođavao prilikama.

Ovog puta prišlo se izvršenju zadatka sa idejom: 11. i 10. brigadom vezati jake neprijateljeve garnizone u Bileći i Trebinju, a 12. brigadom preko Banjana i Korjenića, u saradnji sa 6. crnogorskom brigadom, tući neprijatelja i izbiti u prostor Zubaca, prema Župi dubrovačkoj. Rezultati su potvrdili da je takva odluka bila plod realne procjene neprijatelja i dobrog taktičkog postupka.⁵¹ Ovakvim pristupom odloženo je naređeno upućivanje jedne brigade u pravcu Konjica. U sjevernoj Hercegovini njen manevar je tada bio bezizgledan po dubokom teško prohodnom sniježnom pokrivaču, pogotovo za tovarna grla.

Razvoj 10. i 12. brigade počeo je 21. februara, istog dana kada je štab Divizije prešao iz s. Poljica u Dubočke, bliže Primorskoj operativnoj grupi radi lakše saradnje i neposrednijeg praćenja glavnog udara koji će ostvariti 12. brigada.

Toga dana od Bileće prema Gacku provuklo se oko 200 njemačkih vojnika, koje su skrivenim stazama proveli četnici.⁵² Vjerovatno su to bili prateći dijelovi komande 14. SS puka iz Nevesinja, koji su desetak dana ranije učestvovali u probijanju njegovog 2. bataljona od Gacka prema Bileći.

Pošto je njenu ulogu prema garnizonu u Gacku preuzeo 3. bataljon 11. brigade, 12. brigada je 24. februara, poslije trodnevnog probijanja iz Gatačkog polja, kroz snijegom zavijanu pl. Sominu posjela polazni položaj u rejonu Šake — Renovac — Miljanići. Imala je zadatak da noću 25/26. februara pređe u napad pravcem Tupan — Viluse — Lastva, da očisti usputne četnike Vučedolske i Trebinjske brigade, ukupne jačine oko 500 vojnika. Obavezana je da na terenu Korjenića poruši sve mostove na Trebišnjici kako bi se otežao dalji dolazak neprijatelja iz Trebinja.⁵³ Brigadi je saopšteno da će istovremeno 6. crnogorska brigada kao lijevi susjed preći u napad od Riječana prema Vilusima.

Do 24. februara 10. brigada je od Meke Grude preko Zvijerine stigla u Ljubomir (Domaševo — Šćenica — Pijavice), u isti rejon gdje je 15 dana ranije bila okružena. Baš tog dana iz Bileće se kamionima preko Trebinja uputio 2. bataljon 14. SS puka za Dubrovnik.⁵⁴) Zadatak 10. brigade je bio da sa ovog polaznog rejona noću 25/26. februara upadne u s. Necvijeće (5 km istočno od Trebinja) i u napadu uništi četničku Komandu operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine.⁵⁵)

Međutim, njen komandant Petar Baćović je desetak dana ranije uz pomoć brzog britanskog čamca je otputovao za Bari a zatim preko Malte u Kairo.⁵⁶⁾ U daljem je 10. brigada imala da razvije aktivnost na području između Trebinja i Bileće kako bi olakšala položaj 11. brigade kod Bileće i prodiranje 12. brigade prema Korjenićima, lijevom obalom Trebišnjice.

Za vezivanje garnizona u Bileći (četnička Bilećka brigada sa oko 500 naoružanih) ostavljena je i dalje 11. brigada (bez 3. bataljona). Ova brigada je držanjem položaja Pilatovci — Vučji Do imala da od 25. februara osigura desni bok i poleđinu 12. brigade u njenom prodoru kroz Banjane prema Korjenićima.⁵⁷)

Napad 10. i 12. brigade počeo je istovremeno — 25. februara u 16 sati.

Udarna grupa 10. brigade (1. i 5. bataljon) pod rukovodstvom komandanta brigade majora Nikole Ljubibratića krenula je ove večeri od Ukšića preko Podgljive s ciljem da se prikriveno probije do četničke komande u s. Necvijeće. Oko ponoći Grupa je u Podgljivi (1 km sjeverno od Trebinja) neočekivano naišla na oko 60 četnika Ljubinjske brigade. U kratkoj borbi zarobljeno je 19 četnika a ostali su pod zaštitom mraka umakli u garnizon Trebinje. Plijen je bio 19 pušaka, jedan pištolj i nekoliko stotina metaka. Iznenadan susret sa četnicima omeo je tajnost pokreta prema Necvijeću, pa se Grupa vratila u Ljubomir.⁵⁸⁾ Druga dva bataljona 10. brigade su presjekli bilećki put kod Moska i Jasena, odakle su protjerali četničke posade u jačini od po jedne čete. Već prethodnog dana njemački komandant iz Trebinja izvještava svoje pretpostavljene o sasvim tačnom rasporedu 10. i 12. brigade, što je bilo moguće utvrditi samo uz pomoć četničke agenture.⁵⁹)

Dvanaesta brigada je iz s. Koprivica u noćnom pokretu bataljonskih kolona kroz snijegom zasuti kamenjar 26. februara protjerala dijelove Vučedolske brigade i ujutru oslobodila Viluse. Četnici su bez značajnijeg otpora odstupili prema Korjenićima i Grahovu. Do kraja dana nastavljeno je gonjenje, u kome je 12. brigada oslobodila Korjeniće, porušila tri mosta na Trebišnjici i uz pomoć Banjsko-vučedolskog bataljona Nikšićkog NOP odreda čistila četničke grupice na okolnom prostoru. U toku dana jedinice 12. brigade zarobile su 22 četnika, 4 su ubijena a više ih je ranjeno. U Vilusima je poginuo jedan komandir voda 3. bataljona*) 12. brigade, a tri druga borca su ranjena. Pored oružja zarobljenih četnika zaplijenjeno je 110 minobacačkih mina i veće četničko skladište hrane u Lastvi.⁶⁰⁾

*) Milorad Domazet iz s. Vlahovića kod Ljubinja.

Kada je, 26. februara, uspostavljena veza sa štabom 6. crnogorske brigade, ispostavilo se da je njeno istovremeno nastupanje od Riječana prema Vilusima ometeno zadržavanjem oko čišćenja četničkih grupica u rejonu Pandurica — Podbožur — Zagora. Time je četnicima Vučedolske brigade omogućeno lako izmicanje ispred 12. brigade.

Pojava 10. i 12. brigade kod Trebinja uplašila je tamošnji njemački garnizon, pa je njegova posada (1. bataljon 14. SS puka sa domobranskim, četničkim i milicijskim dijelovima) stavljena u najstrožu pripravnost i potpuno zatvorila grad.⁶¹

Nastavljajući nastupanje noću 27/28. februara 12. brigada je prodrla u Zupce i izbila u rejon Željeva — Konjsko pošto je na položajima Kučma — Skorupan razbila odbranu 200 — 300 četnika Trebinjske brigade.⁶²Tada je otkriveno da je oko 700 četnika Vučedolske brigade odstupilo prethodnog dana preko Zubaca u pravcu Župe dubrovačke sa namjerom da se preko Risna vrate u Grahovo. U borbi za Zupce zarobljena su dva četnika a njih oko 30, prisilno mobilisanih, priključilo se 12. brigadi. Zaplijenjeno je: minobacač 81 mm sa većom količinom mina i municije, jedan radio-prijemnik i druga razna sredstva. Brigada je imala tri ranjena borca.⁶³'

Daljim gonjenjem četnika jedinice 12. brigade su 1. marta izbile u prostor Turmente — Tuli — Orašje, presjekli put Trebinje — Herceg Novi, .odnosno Trebinje — Crkvice i stigle do Graba, nadomak Župe dubrovačke. U s. Orašju predalo se 10 četnika a u s. Tuli zaplijenjen je neispravan četnički top 75 mm.⁶⁴' Pošto je izostalo istovremeno nastupanje Primorske operativne grupe u dubinu Krivošija, obustavljeno je i dalje prodiranje 12. brigade prema obali. Napad Grupe preduzet noću 29. februara zaustavila je žilavom odbranom iz dobro utvrđenih položaja njemačko-četnička posada u Grahovu i Dragalju.

Za vrijeme prodora 12. brigade kroz Korjeniće i Zupce na sektorima ostalih brigada nije došlo do značajnijih borbi. Deseta brigada je čistila prostor i protjerivala mjesne četničke posade prema Trebinju i Bileći, kontrolišući put između ovih garnizona. O tome je njemački komandant iz Trebinja 27. februara izvijestio stariju komandu da je put prekinut i da je preostalo da se municija četnicima u Bileći dotura jedino vazdušnim putem.⁶⁵ Iz Brigade su 28. februara kod Gljive poginula dva* borca.⁶⁶ Jedanaesta brigada je 25. februara odbacila grupu četnika iz Koravnice u Bileću ubivši dvojicu, a noću 28/29. februara očistila Miruše i vršila prepad na četnički garnizon u gradu.

*) Tu je poginuo vodnik 2. bataljona 10. brigade Mile Soldo iz Nevesinja. Borac istog bataljona Risto P. Kalajdžić iz s. Ivice podlegao je ranama 10. marta.

U ovim zbivanjima došlo je i do kratkotrajnog oslobođenja Gacka. Kada su, 27. februara, otkrili da ga je neprijatelj napustio prethodne noći, u Gacko su ušli 3. bataljon 11. brigade i bataljon »Vule Skoko« Sjevernohercegovačkog NOP odreda i organizovali odbranu grada. Dijelovi 14. SS puka iz Gacka otputovali su prema istočnoj Bosni. Četnici Gatačke brigade povukli su se istovremeno prema Nevesinju a domobranski milicionari u Kulu Fazlagić. Uslijed udaljenosti i spore kurirske veze štab 11. brigade (u Pilatovcima) nije stigao da na vrijeme ojača odbranu. Gacka, pa ga je 1. marta ponovo zauzeo 2. bataljon 370. puka legionarske 369. divizije,⁶⁷ koji je iznenadno pristigao od Nevesinja.

Borbenu aktivnost brigada podržavale su partizanske jedinice oba hercegovačka odreda nizom akcija u odbrani naselja i progonjenju kola-boracionističkih elemenata. Najznačajniju podršku 12. brigadi u Korjerićima i Zupcima pružio je bataljon »Rade Pravica« Južnohercegovačkog NOP odreda.. Ova dobro vođena partizanska jedinica je u drugoj polovini februara u Šumi trebinjskoj vršila uzastopne napade na željezničku prugu i stanična postrojenja. Rušenjem kolosijeka izvrnula je tri kompozicije 14, 25. i 28. februara kod Huma, Diklića i Zaplanika, kada su uništene tri lokomotive i desetina vagona, a željeznička stanica Diklići zapaljena, čime je prekinut saobraćaj u trajanju od nedjelju dana. Poginula su dva njemačka vojnika i jedan domobran, dok ih je 19 ranjeno.⁶⁸

U nedostatku izvora nije moguće potpunije rekonstruisati borbenu aktivnost Mostarskog bataljona u istočnom dijelu konjičkog sreza od 21. januara, kada je ušao u sastav 29. divizije. U redovima Mostarskog bataljona u januaru 1944. u s. Česimu u borbi sa četnicima pao je i politički komesar čete Enes Orman, narodni heroj iz Ljubuškog. Tog mjeseca poginuo je i komandir čete Ahmed Šehović iz Mostara. U borbi sa četnicima Konjičke brigade 10. februara kod s. Kule Bataljon je pretrpio teže gubitke: 9 poginulih i 9 ranjenih boraca, među kojima su pali komandir 1. čete Risto Kalem iz Konjica i zamjenik političkog komesara čete Šerif Burić iz Dubrava.*) Izviješteno je da je takav ishod prouzrokovan otkazivanjem zamrznutog oružja i greškama u rukovođenju Bataljonom. Na drugoj strani ubijena su 4, a ranjena 2 četnika.⁶⁹

*) Zabilježena su još imena poginulih boraca ovog bataljona 17. februara u borbi kod s. Borci: Kemal Velagić iz Blagaja, Salih J. Mrkonjić, i Šerif Bubić oba iz Mostara, a kod s. Čičeva Vladislav Samanski iz Varšave. Politički delegat voda Aco Alagić iz Mostara poginuo je 28. februara kod s. Borci.

Prodor snaga 29. divizije u Korjeniće i Zupce, kojim su poražene i protjerane četnička Vučedolska i Trebinjska brigada, spada u red istaknutijih političkih uspjeha NOP-a u Hercegovini. Ovo područje zaštićeno njemačkim garnizonima u Trebinju, Bileći i Grahovu, kao i tokom Trebišnjice, više od godine i po dana nalazilo se pod vlašću i uticajem neprijatelja. Kod četničkih komandi vladalo je mišljenje da su Zupci i Korjenici četnička tvrđava, koja ima da postane čvorište zamišljenog mostobrana kontrarevolucije na dubrovačkoj obali. U Zupcima je duže vrijeme boravila i četnička Komanda operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine.

Takva shvatanja i težnje četnika, međutim, nisu bili u skladu sa raspoloženjem korjenićkog i zubačkog stanovništva. Dolazak jedinica 12. brigade dočekan je s radošću većine stanovništva i njegovom svestranom pomoću. Tamo nasilno prikupljene četničke jedinice nisu pokazale volju da se bore, a znatan dio ih je prešao na stranu NOV.

Oslobođenje Korjenića i Zubaca postignuto je na neočekivano lak način i za kratko vrijeme. Ono se slučajno podudarilo sa smjenom i odlaskom njemačkog 14. SS i 359. puka sa dijelovima 14. domobranskog puka iz Hercegovine, pa oslabljeni okupator nije mogao intervenisati u korist četnika. Ukazala se povoljna situacija za opšti nalet Divizije u Dubrovačko primorje, ali se ta prilika nije blagovremeno mogla otkriti i šire iskoristiti.

Smišljen taktički plan štaba 29. divizije, u kome je tijesna i puna saradnja triju brigada omogućila brz i iznenadan prodor 12. brigade u Zupce, zbunila je njemački garnizon u Trebinju. Domobranska komanda 6. pješadijske divizije u izvještaju od 29. februara u vezi s tim konstatuje:

»Partizansko vodstvo iskorišćuje slabost njemačkih i naših četa, koje su sad dislocirane u južnoj Dalmaciji i Hercegovini, vrlo je vješto izvršilo napad, demonstrirajući prema Trebinju, a glavnim snagama je udarilo na Grab — Zupci koju im namjeru njemačko vodstvo nije na vrijeme prozrelo.«⁷⁰

U drugoj polovini februara 1944. godine 29. udarna divizija je izbacila iz stroja 135 neprijateljskih vojnika uz sopstvene gubitke od 17 poginulih i 15 ranjenih. Ubijeno je 13 njemačkih vojnika, 13 četnika i 1 domobran, zaplijenjeno: top 75 mm (neispravan), minobacač 82 mm, 51 puška, i dosta druge opreme, hrane i municije. Porušena su tri mosta, izvrnuta tri vojna voza, uništena tri kamiona i četiri motocikla.⁷¹)

Naporedo sa borbenom aktivnošću rađeno je na organizacijsko-for-macijskom usavršavanju jedinica i obrazovanju vojnih i političkih rukovodilaca Divizije. U tome je bilo najznačajnije:

- po direktivi Vrhovnog štaba NOV i POJ, koja je stigla 11. februara počeo je rad na formiranju Vojne oblasti 29. divizije.⁷²) Sa početkom organizovanja vojnoteritorijalne vlasti na hercegovačkom operativnom području stalno je jačalo pozadinsko obezbjeđenje, snabdijevanje i sigurnost oslobođene teritorije, pa su operativne jedinice mogle više da se posvete borbenim zadacima;

- dvadesetog februara formirana je Omladinska (štabna) četa 10. brigade od 22 starija pionira;⁷³)

- od Sitničke partizanske čete obrazovan je 26. februara Sitnički bataljon Sjevernohercegovačkog NOP odreda, sastava dvije čete.⁷⁴⁾

Pri štabu Divizije krajem januara organizovan je kurs za vojne rukovodioce bataljonskog ranga, a pripremani su i kursevi za četne i vodne starješine po brigadama. Petnaest političkih rukovodilaca Divizije usavršavalo se na Političko-partijskom kursu pri štabu 2. udarnog korpusa ii Kolašinu. Krajem februara 12 vojnih rukovodilaca iz Divizije pripremalo se za odlazak na Viši oficirski kurs kod štaba 2. udarnog korpusa. Pokrenuto vojno i političko usavršavanje rukovodilaca u zimu 1944. obilježava novi period u razvoju stručne izgradnje 29. divizije.

*

Tok prvog prodora u Korjeniće i Zupce ukazao je na neke zanimljive postupke komandovanja i taktike borbe.

Postepenim pomjeranjem jedinica u trajanju od mjesec dana njemačke komande su maskirale odlazak 7. SS divizije iz Hercegovine u Bosnu; napuštanje garnizona vršeno je noću, marševske kolone su se kretale obilaznim pravcima, širile su dezinformacije o pravcu kretanja, imena novih garnizona su nazivali i trupama saopštavali, kao »novo mjesto boravka«, koje su niže komande saznavale naknadno, u toku marša. Zadržavanjem 3. bataljona 14. SS puka na ušću Neretve tokom čitavog proljeća takođe je bilo sračunato da se što duže održi utisak o prisustvu 7. SS divizije na jadranskom frontu.

Pred napuštanje garnizona ili položaja njemačke jedinice su po pravilu preduzimale napade ili protivnapade na položaje Divizije da bi zatim iščezle ili na novom pravcu napadale.

Sadejstvo jedinica 29. divizije i Primorske operativne grupe u početnom periodu borbi oko Trebinja i Grahova nije bilo uspješno. Uzrok tome je neobjedinjeno komandovanje. Nedovoljan uticaj udaljenog štaba 2. udarnog korpusa mogao se ublažiti formiranjem privremenog operativnog rukovodstva ili da je ta uloga povjerena štabu 29. divizije u Banjanima.

Princip da se jednom uspostavljeni borbeni dodir s neprijateljem mora održavati do ostvarenja željenog cilja zanemario je 3. bataljon 11. brigade pri kontrolisanju garnizona u Gacku. Dogodilo se da je dan kasnije saznao za neprijateljev odlazak iz garnizona, čime je izgubljeno dragocjeno vrijeme za pristizanje pojačanja i pouzdaniju odbranu oslobođenog grada, pa ga je nadmoćniji neprijatelj 1. marta ponovo posjeo.

NAPOMENE (VI glava):

1) Dnevnik OKW, sveska IV/1, str. 612 — 616.

2) Isto.

3) Zapovijest komandanta 7. SS divizije od 22. I 1944, AVII, NjA, k. 72-A, reg. br. 4/2 i k. 10, reg. br. 6/1A. U zapovijesti se reguliše odnos prema četnicima i naređuje: »Ophođenje sa četnicima kao sa saborcima, drugarski, sa priznavanjem ali se ne udvarati nedostojno. Sa njima ne treba politizirati. Jedina baza za saradnju: zajednička borba protiv komunista«.

4) AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 4-9/6; k. 11441, reg. br. 29/8; k. 1145 II, reg. br. 30/2; k. 11461, reg. br. 12/2; k. 11481, reg. br. 12/4; k. 1151, reg. br. 5/3; NjA, k. 10, reg. br. 2/5 i 6/1 a; k. 11, reg. br. 2/1 a-18; k. 72 a, reg. br. 4/2 a, 3/2 a, 22/2 i 30/2 a.

5) Zapovijest komandanta 7. SS divizije od 7. II 1944, AVII, NjA, k. 11, reg. br. 4/1.

6) Radiogram Vrhovnog komandanta NOV i POJ od 5. I 1944, AVII, ANOP, k. 1146 l_rreg. br. 12-2.

7) Isto, AVII, ANOP, k. 392, reg. br. 17-4.

8) Naređenje štaba 2. udarnog korpusa od 14. I 1944, AVII, ANOP, k. 11461, reg. br. 12-2.

9) AVII, CA, reg. br. BH-V-9192; naređenje štaba 29. divizije od 24. I 1944, AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 7/2.

10) 10) Zapovijest štaba 29. divizije od 24. I 1944, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

11) 11) Zbornik, tom IV, knj. 21, dok. br. 143, 148, 149, 157, 164 i 171; AVII, NjA, k. 72 A, br. reg. 22/2 a.

12) Isto.

13) Naređenje štaba 29. divizije od 29. I 1944, AVII, k. 11511, reg. br. 4-1.

14) Naređenje štaba 29. divizije od 30. I 1944, AVII, ANOP, k. 11511, reg. br. 4-1..

15) AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

16) Isto, k. 1143 A, reg. br. 7-7/I.

17) 17) Relacija 10. brigade za februar 1944. Zbornik, IV, knj. 22, dok. 7; AVII, ANOP.. k. 1148 A, reg. br. 12/4; k. 1146, reg. br. 12/2; NjA, k. 11, reg. br. 4/1.

18) AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/30.

19) Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 38, 86, 129, 159.

20) AVII, ANDH, k. 57, reg. br. 2/2-22.

20a) »Četnici izviđaju i izvještavaju vrlo dobro«. Izvještaj komandanta 1. bataljona; 14. SS puka od 27. I 1944, AVII, NjA, k. 11, reg. br. 2/1 a i 4/1.

21) Zapovijest komandanta 7. SS divizije od 7. II 1944, AVII, NjA, k. 11, reg. br. 4/1.

22) Isto.

23) Brojno stanje 10. brigade od 1. II 1944, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 16. Brigada, ima po spisku 739 a na licu 684 čovjeka, od čega 31 drugarica; pušaka 531, pm 34, mitraljeza 1, minobacača 7 i 80 konja.

24) Zapovijest komandanta 7. SS divizije od 7. II 1944, AVII, NjA, k. 11, reg. br. 4/1.

25) Isto. U zapovijesti piše i ovo: »Neprijateljski dijelovi 29. divizije, 10. hercegovačka brigada u teritorijalne grupe prikupljeni na prostoru Bileća — Poretak — Stolac — Ljubinje — Ravno — Trebinje. Stanovništvo komunističko. Centri partizana Ubo-sko, Vlahovići, Žrvanj, Zvijerina i Krtinje...«

26) AVII, ANDH, k. 57, 2/2-22.

27) Operacijski dnevnik 10. brigade, AVII, ANOP, k. 1148 I, reg. br. 12-4.

28) Isto.

29) Isto.

30) Operacijski dnevnik, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

31) Izvještaj 6. domobranske divizije, AVII, ANDH, k. 57, reg. br. 2/2.

32) Operacijski dnevnik 10. brigade, AVII, ANOP, k. 1148 I, reg. br. 12-4.

33) Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 49, 54, 60, 67, 77, 129 i 173.

34) Izvještaj komande 2. bataljona 14. SS puka od 14. II 1944. AVII, NjA, k. 11, reg.. br. 4/1. Izvještaj 6. domobranske divizije, AVII, ANDH, k. 57, reg. br. 2/2.

35) Isto.

36) Isto.

37) Telefonsko naređenje komandanta 7. SS divizije od 14. II 1944, AVII, NjA, k. 11, reg. br. 4/1.

38) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

39) Isto.

40) 40) Naređenje komandanta 2. bataljona 14. SS puka od 19. II 1944, AVII, NjA, k. 11, reg. br. 4/1.

41) 41) Naređenje štaba 2. udarnog korpusa od 8. II 1944, AVII, ANOP, k. 1144 I, reg. br. 36-1.

42) 42) AVII, NjA, k. 73 a, reg. br. 23/4 a; ANDH, k. 57, reg. br. 2/2-24.

43) 43) AVII, NjA, k. 11, reg. br. 4/1, k. 72, reg. br. 7/2 a, k. 73, reg. br. 47/4 a; ČA, BH-V- -4335; ANOP, k. 1146 I, reg. br. 12-2.

44) Radiogramske direktive Vrhovnog komandanta od 5, 12. i 16. januara 1944. AVII, ANOP, k. 394, reg. br. 4/1-2, 4/2 i 4/25-2.

45) Naredba štaba 2. udarnog korpusa, Zbornik, tom III, knj. 7, dok. 47 i 51.

46) Radiogram i naređenje štaba 2. udarnog korpusa, AVII, ANOP, k. 11461, reg. br. 12-2 i Zbornik, tom III, knj. 7, dok. 51.

47) »Dvadesetdeveta zanemarila prostor Mostar — Konjic — Kalinovik. Treba joj dati više slobode, naročito u vezi organizovanja muslimanske milicije« AVII, ANOP, k. 394, reg. br. 4/31-2.

48) Zapovijest štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 4/11. Na dan 20. II 1944. u 29. diviziji (bez partizanskih odreda) borila su se 664 člana i kandidata Partije i 529 skojevaca.

49) Relacija štaba 29. divizije za februar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 41.

50) Izvještaj štaba 29. divizije od 26. II 1944. Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 129.

51) AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 4/11, Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 105.

52) Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 124.

53) Isto, dok. 105.

54) Ovaj njemački bataljon otkrivamo kasnije, u početku marta, kod Goražda, pa je vjerovatno da je on 28. februara kod Kalinovika vodio borbu sa jedinicama krajiške 5. udarne divizije, AVII, NjA, k. 57, reg. br. 2/2.

55) Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 105.

56) Borislav J. Todorović: Bilješke oficira za vezu, u ediciji: Knjiga o Draži, tom I, Vinđzor — Kanada, 1956, str. 370 — 412. Britanski pukovnik S. V. Bejli (S. W. Bailey) pošto je zamijenjen brigadirom C. D. Armstrongom (C. D. Armstrong) na dužnosti »oficira za vezu« pri Vrhovnoj komandi Draže Mihailovića vratio se u svoju zemlju. Njega je uz dva telegrafista i američkog poručnika V. R. Men-sfilda (Walter R. Mansfield) noću 14. februara 1944, prihvatio i sa obale (5 km južno od Cavtata) u Bari prevezao britanski brzi čamac. Sa Bejlijem su otputovali u Kairo četnički oficiri: majori Vojislav Lukačević i Petar Baćović, kapetan Borislav Todorović i poručnici Jovanović i Vragolov.

57) Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 105.

58) Izvještaj štaba 10. brigade od 27. II 1944, Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 136.

59) Izvještaji komandanta 1. bataljona 14 SS puka, AVII, NjA, k. 11, reg. br. 4/1.

60) AVII, ANOP, k. 11511, reg. br. 46/5.

61) 51) Relacija, Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 173.

62) Izvještaj štaba 12. brigade od 28. II 1944, Zbornik, tom IV, knj. 22, dok, 145.

63) Isto.

64) Isto, knj. 23, dok. 9.

65) Izvještaji komandanta 1. bataljona 14. SS puka, AVII, NjA, k. 11, reg. br. 4/1.

66) AVII, ANOP, k. 40, reg. br. 3/1-6/1.

67) AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8; Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 147, tom III, knj. 7, dok. 73.

68) Relacija 6. oruž. puka, AVII, ANDH, k. 143, reg. br. 25/7.

69) Izvještaj štaba Mostarskog NOP odreda od 16. III 1944, Zbornik, tom IV, knj. 23, dok. 88.

70) Zbornik, tom IV, knj. 22, dok. 173.

71) Obostrani gubici su prikupljeni po raspoloživim nepotpunim arhivskim izvorima te su približni.

72) Direktiva, AVII, ANOP, k. 1145 I, reg. br. 12-2.

73) AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 12-16.

74) AVII, ANOP, k. 1144 I, reg. br. 15-10.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument