Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

IV DIO

KONAČNO OSLOBOĐENJE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PODRUČJA

(1. IX 1944 — 5. III 1945)

XVII Glava

DIVIZIJA U MOSTARSKOJ OPERACIJI

Prateći događaje o kojima je bilo riječi, Vrhovni štab NOV i POJ je 30. januara 1945. godine u 11 sati naredio štabu 8. udarnog korpusa da prema Mostaru interveniše »svim raspoloživim snagama«, iako je njegovoj glavnini od ranije bio namijenjen sasvim drugi zadatak. Samo sat poslije prijema naređenja Vrhovnog štaba svaki saobraćaj na putevima Dalmacije je obustavljen i sve komunikacije i prevozna sredstva angazovani su u tu svrhu. Pokreti su vršeni svim raspoloživim sredstvima — automobilima, željeznicom, brodovima, pješice i, u većini, kombinovanjem marša i prevoženja. Do 3. februara 1945. godine u 24 sata u rejonu Vitina — Grude — Imotski — Vrgorac koncentrisane su dvije pješadijske divizije (iz Zadra, Šibenika i Splita), kao i Artiljerijska brigada 8. korpusa (iz Obrovca), te njemu pridata sjeverna grupa 1. tenkovske brigade NOVJ (iz Šibenika), štab i prištapske jedinice (iz Splita), sa potrebnim količinama municije, hrane i opreme. To je bila najbrža i, svakako, jedna od najkrupnijih akcija manevra krupnih jedinica i materijala na veća odstojanja u narodnooslobodilačkom ratu. Uz to, ovi masovni pokreti, izgleda da su, bar do 2. februara, do dolaska prvih jedinica 8. korpusa u rejon Vrgorca, za neprijatelja ostali nezapaženi.

Od momenta angažovanja glavnine 8. udarnog korpusa i objedinjavanja komandovanja mostarskom operacijom u rukama štaba ovog korpusa, mijenja se i pozicija štaba 29. udarne divizije u mostarskoj operaciji. Od planera i gotovo isključivog realizatora ove operacije, u ovoj, njenoj središnjoj etapi, Dvadeset deveta divizija je samo jedna od četiri divizije koje izvršavaju konkretne zamisli i naređenja štaba 8. korpusa.

Po izvršenoj koncentraciji glavnine 8. udarnog korpusa, koja je brojala oko 20.000 boraca (svrstanih u 30 pješadijskih i dva tenkovska bataljona, te 5 artiljerijskih diviziona) naglo se izmijenio odnos snaga u Hercegovini. Nadmoć jedinica NOV Jugoslavije bila je očigledna, ali opšti brojni odnos još nije bio dostigao 2:1 u korist NOVJ.

Prema neprijateljevoj mostarskoj grupaciji, čije se ukupno brojno stanje sa 15. januarom 1945. godine procijenjuje na okruglo 25.000 vojnika, sada je stajalo 44.000 vojnika Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, objedinjenih pod komandom štaba 8. udarnog korpusa. Za izvršenje zadatka Korpus je raspolagao sa 18 pješadijskih brigada, 1 tenkovskom i 1 artiljerijskom brigadom, odnosno sa 70 pješadijskih i 3 oklopna bataljona, te 9 artiljerijskih diviziona i podrškom dvije lovačko-bombarderske eskadrile.

U toku ove etape iz Sarajeva je prema Mostaru upućen prvo njemački samostalni 48. brzi odred (jačine do dva bataljona), a onda i ojačani 359. grenadirski puk 181. pješadijske divizije. U ovih pet bataljona — i bar toliko četa i baterija podrške — bilo je 4.000 vojnika, tako da ukupan broj neprijateljevih vojnika, koji je učestvovao u ovoj etapi mostarske operacije, možemo zaokružiti na 30.000. Oni su bili grupisani u 30 bataljona pješadije, 8 diviziona artiljerije i 1 tenkovsku četu.¹ Pošto snage NOVJ u toku operacije nisu ojačane (ni smanjivane), izlazi da je opšti odnos snaga u ovoj etapi 1,5:1 u korist jedinica NOVJ. Moralna, a sada i tehnička nadmoć, omogućili su jedinicama NOVJ da garanciju uspjeha napada ne traže u trostrukoj nadmoći nad braniocem.

Oslobođenje Lištice i sadejstvo Divizije glavnini 8. korpusa

Obje strane bile su otkrile svoje namjere i zato je u Mostar trebalo poći najkraćim putem. Taj najkraći put zatvaralo je najjače utvrđeno njemačko uporište — Lištica — Samostan — Gimnazija — Duhanska stanica i Cigansko brdo. To su najutvrđenije tačke, povezane žicanim preprekama, sa tri reda kolja ispred kojeg se nalazilo minsko polje, dok je, tenkopro-hodno zemljište pored Posuške ceste, zatvarao još i protivtenkovski čvor. Do početka napada 6. februara u 07 sati njemačko-ustaški garnizon u Lištici ponovo je narastao na preko 4.000 vojnika.

Za zauzimanje solidno utvrđenih položaja, kakvi su bili položaji njemačke spoljne odbrane na desnoj obali Neretve — zbog čega se u prvobitnom planu mostarske operacije nije ni pomišljalo da budu frontalno napadnuti — vojnička pravila kažu da treba izvršiti solidne pripreme. U okviru ovih položaja Lištica je bila, kao što smo naprijed vidjeli, utvrđeni rejon. Štab 8. korpusa upravo je tako i uradio, iako su pripreme vršene u vrlo kratkom vremenu; nedostatak je, međutim, nadoknađivan danonoćnim upornim zalaganjem. Za solidniju pripremu napada na ostalim odsjecima fronta gotovo nije bilo vremena ni sredstava. Zapovijest za napad na položaje njemačke spoljne odbrane Mostara od Neretve do Čabulje izdata je 4. februara, a početak napada 9, 26. i 19. divizije (ova ojačana 12. hercegovačkom brigadom), podržanih Tenkovskom i Artiljerijskom brigadom, kao i sa dvije lovačko-bombarderske eskadrile, određen je za 6. februar u 7 sati.²) Ovom zapoviješću nije detaljno regulisan napad jedinica 29. divizije (sem njene 12. brigade), iako je Divizija za izvršenje zadatka bila potčinjena štabu 8. korpusa. Sve pojedinosti, sem zahtjeva da se za oslobođenje Nevesinja (dakle za uništenje drugog bočnog utvrđenog uporišta mostarskih položaja) angažuje glavnina Divizije,³-¹ prepuštene su štabu 29. divizije.

Osnovna zamisao sastojala se u tome da glavne snage 8. udarnog korpusa i glavne snage 29. udarne divizije, svaka na svom pravcu, likvidiraju glavna bočna utvrđena uporišta u Lištici i Nevesinju; poslije toga bi zajednički napad za oslobođenje Mostara imao veoma dobre izglede. U Korpusnoj Zapovijesti ona je izgledala ovako:

Devetnaesta divizija, iz rejona Ljubuškog trebalo je da napada pravcem Čitluk — Varda između Neretve i Mostarskog blata. Lijevo od nje, iz rejona Klobuka i Vitine a pravcem Buhovo — Uzarići — Knežpolje, napadala je 9. divizija, koja je, pored toga, izdvojila dvije brigade u korpusnu rezervu. Njen zadatak je bio da, probojem u Knešpolje, odsječe garnizon u Lištici i dezorganizuje tamo raspoređene njemačke artiljerijske baterije.

Na težištu napada, pravcem Kočerin — Lištica, napadala je 26. udarna divizija, podržana sa dva bataljona 1. tenkovske brigade i kompletnom Artiljerijskom brigadom korpusa. Ona je trebala da jednom svojom brigadom osigura lijevi bok prema Rakitnu. I podrška cjelokupne avijacije usmjerena je na njen odsjek napada.

Korpusna rezerva — od dvije brigade 9. divizije — postavljena je na nešto većoj dubini, da bi mogla intervenisati na sva tri pravca napada zapadno, ali — ne i istočno od Neretve.

Delikatnost situacije i složeni i prenapregnuti zadaci prethodne etape jedinicama 29. divizije, njenim ojačanjima i Hercegovačkoj brigadi narodne odbrane, (koje su uz to, bile počele grupisanje za mostarsku operaciju) odredili su sasvim drugačiju osnovnu zamisao i težište. Zato su se one, na kraju 5. februara, našle razvučene na vrlo širokom prostoru od Ljubuškog do Konjica i razdvojene prirodnim preprekama, kao što su donji i gornji tok Neretve, Prenj, Velež i Crvanj. U takvom raskoraku nikakvo efikasno grupisanje njenih snaga do početka opšteg napada (6. februara 1945. godine u 7 sati) nije bilo moguće. Na desnoj obali Neretve nalazila se glavnina Brigade narodne odbrane (tri bataljona u rejonu Ljubuškog i jedan u rejonu Gabele, kao i kompletna 12. hercegovačka udarna brigada (četiri bataljona u rejonu Čitluka), a kod Konjica i dalje nalazila se njena 11. udarna brigada. Nagoviješteni ali još nenaređeni odlazak Talijanske partizanske divizije »Garibaldi« u Italiju lišavao je štab Divizije i četvrte pješadijske brigade, kojom bi, eventualno, mogao biti preduzet neki manevar. Zbog toga je, privlačenjem jedino još raspoloživih oklopnih i artiljerijskih rezervi, samo kod Nevesinja — gdje su se u razvučenom odbrambenom rasporedu nalazile 10. i 14. udarna brigada — bilo moguće stvoriti izvjesnu koncentraciju, ali ni to (zbog kratkoće vremena, zemljišnih i klimatskih prilika) do određenog vremena.

U takvoj situaciji sem 12. brigade, koja je već bila u borbenom dodiru i napadnom poretku između Neretve i Mostarskog blata, ni jedna jedinica* 29. udarne divizije nije bila u stanju da, istovremeno sa napadom glavnine 8. korpusa, preduzme organizovan napad sa radikalnijim ciljevima. Sve što se momentalno moglo učiniti bile su demonstracije. U tom smislu, poslije prijema zahtjeva štaba 8. udarnog korpusa od 6. februara 1945. godine (da se Divizija jače angažuje »prema Mostaru s južne strane«, kao i prijedloga da se »radi naloženog dogovora« održi hitan sastanak u Imotskom),⁴ izdata su naređenja, radiogramima, a 13. brigadi i usmeno. Najjači demonstrativan napad izvršila je 13. brigada. Uveče 6. februara 1945. godine, prebacujući na dva mjesta manje dijelove preko r. Bune, čitavim borbenim poretkom napala je uporišta u Buni, Blagaju i na Gnjilom brdu. Cilj napada, koji je počeo u 20 sati, bio je likvidacija neprijateljevog utvrđenog uporišta u Buni. Zbog toga je vršen dvostruki obuhvat, preko Lozina i željezničke stanice, dok je, ostalim snagama, trebalo neprijatelja vezati da ne interveniše prema Buni. Brigadu je u napadu podržavao Haubički divizion 2. udarnog korpusa. Neprijatelj se uporno branio, najoštrije borbe (prsa u prsa) vođene su na mostobranu Lozine — Kosor, jer je neprijatelj intervenisao i tenkovskom rezervom, pa se Brigada u toku noći morala povući. U toku noći sa desne obale Neretve povučeni su i manji dijelovi Brigade, koji su tamo bili prebačeni radi dejstva u pozadini neprijatelja pred 12. hercegovačkom brigadom. Podrška ovoj brigadi sa lijeve obale Neretve pružena je i koncentracijama artiljerijske vatre po Jasenici. Baćevićima i Humcu (k. 152).

*) Zatečene su u raskoraku (izvršavajući zadatke prethodne etape), sve su se našle u razvučenim odbrambenim porecima i bez rezerve.

Brigada je u borbi imala tri poginula,* 20 ranjenih i 1 nestalog. Od eksplozije granate u cijevi oruđa poginuo je politički komesar Haubičkog diviziona, a ranjena su još trojica. Osnovni cilj napada time je bio ostvaren — kod neprijatelja je stvoren utisak da se napad vrši i na ovom, za njega vrlo osjetljivom pravcu.⁵

*) Anđelko Ilić iz Davidovića kod Bileće, borac 1. bataljona, te Alija Idriz iz Trijebnja kod Stoca i Milan Mihić iz Tromašnice kod Brčkog borci 2. bataljona.⁸

Ovaj demonstrativni napad, koji je 13. brigada vršila i zasjeda na komunikaciju Mostar — Nevesinje u Bišini 2. bataljonom 10. udarne brigade, privukli su pažnju neprijatelja. Četa kojom je komanda 369. grenadirskog puka iz Nevesinja intervenisala prema Bakračuši i Busku naišla je u Bišini na ovu zasjedu. Tom prilikom zasjeda 2. bataljona 10. brigade ubila je 12, a teže ranila 20 njemačkih vojnika. Artiljerijskom vatrom iz dvije baterije neprijatelju su u nevesinjskom garnizonu naneseni gubici 4 mrtva i više ranjenih.⁷

Četrnaesta i Jedanaesta brigada su ovog i slijedećeg dana izvršile ispravku borbenih položaja pomjeranjem unaprijed. Prvi i 3. bataljon 14. brigade su iz Lakta i Kruševijana u gornjem Nevesinjskom polju pokušali da likvidiraju 150 četnika na Zimi ju, ali su se ovi, zbog zakašnjenja 3. bataljona i preranog otvaranja vatre njegove zasjede, izvukli prema Ravni. Od tada jedinice Divizije više nisu sa njima došle u kontakt. Drugi i 4. bataljon 11. brigade 7. februara su povratili pet dana ranije izgubljena sela Vrdolje i Džepi, protjeravši iz njih manja domobranska osiguranja; time je željeznička pruga prema Sarajevu ponovo bila neposredno ugrožena, kao i obezbjeđenje električne centrale u Ljutoj (na koju je odmah, u toku noći izvršen demonstrativan napad).⁸ Obje brigade su bile bez gubitaka, a neprijateljevih vojnika je šest zarobljeno, desetak ubijeno i oko 20 ranjeno (od toga su četnici, samo drugog dana), imali 4 mrtva, 6 zarobljena i više ranjenih).⁹

Nemamo podataka zašto 11. brigada nije 8 februara izvršila planirani jači pritisak na garnizon u Konjicu i željezničku prugu do Ivan-sedla, o kome je prethodnog dana izvjestila štab Divizije.¹⁰ Pretpostavljamo da ga je odložio štab Divizije, jer bi to, po oslobođenju Lištice a prije organizovanog napada za oslobođenje Mostara ili Nevesinja, bilo uzaludno trošenje snaga.

Ohrabrena uspjehom od 5. februara 1945. godine kod Dobrog Sela, kada je već pri prvom naletu njenih dijelova čitav zdrug ustaša u paničnom bjegstvu napustio položaje Slipčići — Dobro Selo — Stražnica — Ružici — Ljuti Dolac, 12. hercegovačka udarna brigada je nastavila nastupanje i u toku noći. Brigada je međutim, 6. februara ujutru zaustavljena na odranije utvrđenim položajima »zelene linije«, pa je tako, za prvi dan, izvršila zadatak namijenjen inače 19. dalmatinskoj diviziji, pod čiju komandu je idućeg dana i bila stavljena. Podržana vatrom Haubičkog diviziona sa lijeve obale Neretve u neprijateljevu pozadinu Brigada je obnovila napad i noću 6/7. februara 1945. godine.¹¹

Tek ovog dana po podne na ovaj sektor su izbile 6. i 14. brigada 19. udarne divizije iako prethodno nije bilo regulisano komandovanje, odnosno sadejstvo na ovom pravcu. Nesporazum je riješen na taj način što je štab 8. udarnog korpusa 6. brigadu orijentisao na pravac prema Knešpo-lju i, time na taj način, još više ojačao snage na težištu napada, dok je 14. brigada 7. februara preuzela lijevo krilo polaznih položaja 12. brigade u rejonu Podgorje — Biletići — Ljuti Dolac suzbijajući front napada 12. brigade na odsjek Neretva — s. G. Jasenka.¹² U toku 5. februara sve jedinice (sem 19. divizije) izišle su na polazne položaje ispred njemačkih i ustaških utvrđenja i, tačno u 7 sati 6. februara, uz artiljerijsku i tenkovsku podršku, kojoj su se pridružili i udari avijacije po najjačim utvrđenim tačkama, krenule u napad. Uviđajući da neposredno predstoji napad i da će glavni udar biti usmjeren na Lišticu, komanda 369. divizije je, u posljednjem momentu, usiljenim maršem vratila 370. grenadirski puk, a iste noći (5/6. februar) iz Mostara je pokušala da u Bogodol iz rezerve prebaci svoj 369. izviđački bataljon. U putu se ovaj sukobio sa 2. dalmatinskom proleterskom brigadom, koja je vršila obuhvat Lištice sa sjevera. Tu je bio okružen i jedva se probio u Knešpolje.

Dok je, poslije prvih minobacačkih granata, domobranski bataljon sa mostobrana Uzarići kod Knešpolja pobjegao u Mostar, tri njemačka bataljona (sa još 10 četa i baterijom), kao i ustaše iz sastava 9. zdruga uporno su se borili odolijevajući snažnim napadima Dalmatinaca. Napadi su se ponavljali čitavog dana i nastavili i sutradan, kada je, pred mrak, otpor neprijatelja slomljen i Lištica sa Knešpoljem oslobođena. Neprijatelj je u ova dva dana imao velike gubitke, ne samo u Lištici i na položajima oko nje, nego i na ostalim pravcima napada. Deveta divizija je bila izvršila obilazak garnizona u Lištici i ugrozila njegovu odstupnicu prema Mostaru, ali se glavnina 370. puka izvukla.¹³

Organizacija napada za oslobođenje Mostara i Nevesinja

Oslobođenje Lištice i likvidacija najjačeg utvrđenog rejona na mostarskim položajima »zelene linije« u toku prva 24 sata radikalno je uzdrmalo čitavu odbranu 369. pješadijske i 9. gorske divizije. Polet je zahvatio sve jedinice NOVJ angažovane u operaciji. To se odrazilo i na moral neprijatelja, pa su događaji i na ostalim odsjecima ubrzani.*

*) Zanimljivo je napomenuti da je postojala mogućnost da se utvrđeni rejon Lištice posjedne sa manje gubitaka, dok je njegova posada bila dvostruko slabija i okosnica garnizona, 370. grenadirski puk, bio kod Konjica. Ali ta šansa nije bila uočena. O tome čak nema riječi ni u kasnijim kompleksnim izvještajima o operaciji.

O dolasku glavnih snaga 8. udarnog korpusa u zapadnu Hercegovinu — ali ne i o njihovim zadacima — štab 29. divizije bio je obaviješten 2. ili najkasnije 3. februara 1945. godine, preko štaba 3. brigade Bosansko-hercegovačke divizije KNOJ-a. Štab 8. udarnog korpusa obavijestio ga je tek 6. februara,¹⁴ da je Vrhovni štab NOV i POJ naložio da se Korpus jače angažuje na sektoru Mostara i o tome dogovori sa 29. udarnom divizijom. U obavještenju se još zahtijeva hitan sastanak u Imotskom i sugeriše da Divizija s južne strane vrši jači pritisak prema Mostaru.

Odmah su u tom smislu izdata naređenja, prije svega dvjema brigadama angažovanim upravo sa te strane prema Mostarskoj kotlini. Komandant divizije, koji se još nalazio na sektoru Čapljine po izdatim naređenjima, po zahtjevu 8. korpusa i instrukcijama za rad u njegovom odsustvu, krenuo je automobilom u Imotski, uputivši načelnika štaba u Nevesinjsko polje — da objedini rad 10. i 14. udarne brigade i sredstva ojačanja u napadu za oslobođenje Nevesinja.

Detalji dogovora dvojice komandanata u Imotskom nisu izričito registrovani u sačuvanim dokumentima. Pored međusobnih obavještenja o snazi i rasporedu angažovanih jedinica, željama i mogućnostima štabova u odnosu na 29. diviziju, oni su uglavnom regulisali operativno potčinjavanje 12. hercegovačke brigade 19. dalmatinskoj diviziji i potrebu da 29. divizija »radi prema zaključenom planu«.¹⁵ A to konkretno znači da, u duhu osnovne zamisli opšteg napada za oslobođenje Mostara, sa preostalim jedinicama samostalno organizuje napad sa istoka i juga na neprijateljske položaje na lijevoj obali Neretve, u cilju pritiska na Mostar.

Neposredno uoči dolaska komandanta 29. divizije u štab 8. udarnog korpusa u Imotski, Lištica je već bila oslobođena, a u toku sastanka sa komandantom korpusa 8. februara — jedinice 9. i 26. divizije izbile su pred položaje spoljne odbrane Mostara. To je generalima Drapšinu i Šegrtu omogućilo da dosta precizno utvrde osnovnu zamisao za dalje vođenje operacije. Na osnovu dokumenata i izvršenja, ona je otprilike ovako bila formulisana:

»Glavni udar nanijeti pravcem od Lištice, grupišući na njega jedinice sa najjačom vatrenom moći (26. divizija, Tenkovska i Artiljerijska brigada, te korpusna rezerva — 4. i 5. dalmatinska brigada). Sa juga i istoka na neprijatelja vršiti snažan pritisak 19. i 29. divizijom. Avijacija će podržati napad udarima po objektima u Mostarskoj kotlini i saobraćaju prema Sarajevu«.

Komandanti su se očigledno nadali da će značajno oslabljeni neprijatelj biti savladan iz pokreta i da neće biti nužna nova organizacija napada. Pri tom se računalo da će jedinice 29. divizije u Nevesinjskom polju likvidirati njemački garnizon u Nevesinju znatno ranije, kako bi i same mogle biti upotrijebljene u borbama za oslobođenje Mostara.

Izgleda da je bilo jedino kolebanja oko mogućnosti presijecanja odstupnice prema Jablanici i Konjicu. Kada se, međutim, ipak moralo pristupiti novoj, temeljitoj organizaciji napada, u zapovijestima i 8. udarnog korpusa i 29. udarne divizije od 12. februara 1945. godine, ova ideja je decidno izražena. Na odsijecanje mostarskog garnizona od njegovog zaleđa sa padina Čabulje i Veleži angažovane su četiri pješadijske brigade i dva diviziona (9. dalmatinska divizija i 14. hercegovačka brigada).

Po oslobođenju Lištice, 7. februara naveče, glavnina 8. udarnog korpusa nastavila je nastupanje prema Mostaru. Na odsjeku između Mostarskog blata i Neretve nalazila se 12. hercegovačka brigada, koja je operativno potčinjena štabu 19. divizije. U tom cilju su 9. februara u Čitluk stigli komandant 29. divizije Vlado Šegrt i načelnik štaba 8. udarnog korpusa, Ante Biočić, pa su tog dana sa komandantom 19. divizije, Stankom Parmačom, definitivno uskladili sve oko operativnog potčinjavanja 12. hercegovačke brigade 19. udarnoj diviziji.

Oslobođenje Nevesinja i uništenje borbene grupe »Vecel«

Na lijevoj obali Neretve ključni bastion njemačke odbrane bio je nevesinjski garnizon, kojeg je branio jedan od pukova 369. divizije, odnosno borbena grupa »Vecel« (Wetzel). On je angažovao najveći dio raspoloživih snaga Divizije, sa kojima se računalo za zajednički odlučujući napad za oslobođenje Mostara. Zbog toga je planirano da, se koncentracijom gotovo svih sredstava za podršku, ovaj garnizon prethodno likvidira, i na taj način, oslobode značajne snage za jednovremen napad na glavninu Mostarske grupacije, sabijene u Mostarsku kotlinu.

Organizacija napada na ovaj garnizon povjerena je načelniku štaba 29. divizije, potpukovniku Dragu Đukanoviću koji je na komandno mjesto 10. hercegovačke brigade stigao 8. februara. Njegov zadatak je bio da objedini rad 10. i 14. hercegovačke brigade i — posebno — da organizuje sadejstvo ovih pješadijskih brigada sa artiljerijom i oklopnim jedinicama. Učešće sredstava podrške u ovom napadu zapravo je prevazilazilo sva dotadašnja borbena dejstva Divizije. Gotovo sva sredstva ojačanja Divizije (ojačani 1. bataljon 1. tenkovske brigade NOVJ, 6 tenkova, kao i četiri baterije Artiljerijske grupe 2. udarnog korpusa, zajedno sa glavninom organskog Artiljerijskog diviziona — ukupno 25 oruđa kalibra od 57 do 149 mm) koncentrisana su u Nevesinjskom polju. Zahtjev britanskog artiljerijskog diviziona iz Bileće, da i on učestvuje u podršci, odbijen je s obrazloženjem da pomoć nije potrebna. Snagu podrške uz to je potencirala količine artiljerijske municije, koje su, u ovom obimu, prvi put upotrijebljene.

Žurba da se ne zaostane uslovila je izostajanje temeljitijih i usklađenih priprema, a uvjerenost u poznavanje zemljišta da se izostavi njegovo rekognosciranje. Istog dana u 19.30 izdata je divizijska zapovijest za napad.

Osnovna zamisao bila je jednovremen koncentričan napad sa gotovo svih strana garnizona s najvećim očekivanjem od jake artiljerijske pripreme i podrške. Težište napada izraženo je sa svega 3 tenka koji su podržavali 3. bataljon 10. brigade sa sjeverozapada. Pošto je ostala dilema kuda bi se neprijatelj mogao probiti iz grada, ostavljena je jaka rezerva (5 bataljona); ona nije bila namijenjena za osnovni zadatak.¹⁶

U toku noći 8/9. februara 10. brigada je podišla neprijateljskom garnizonu na položajima Bojište — Batkovići — Šurići — Ziljevo, a 14. brigada (sa dva bataljona) na položaje Čitluk — Sopilji. Artiljerija je posjela vatrene položaje u rejonima Ziljevo, Dugo Polje, Ciganski Dol, Batkovići. Tenkovi su podijeljeni na dvije jednake grupe, s tim da oni od Kifina Sela na sebe privuku p/t oruđa branioca i Grupi koja će nastupiti sa sjevera (od Selišta) olakšaju udar radi proboja u grad sa te strane.

Sutradan je ustanovljeno da 3. bataljon treba pomaći u Ciganski Do, a da se na maloj Veleži, zbog snijega, ne mogu razviti oba bataljona 14. brigade. Iskorišćeni su i neki rezultati jačih izviđačkih odjeljenja poslanih prema neprijatelju. U rezervi načelnika štaba Divizije tako su ostala dva pješadijska bataljona (po jedan iz 10. i 14. brigade) i tenkovski bataljon, jer je njegova upotreba bila predviđena samo u slučaju početnog uspjeha pješadije.

Poslije artiljerijske pripreme, u kojoj je (prema neprijateljevim podacima) ispaljeno 800 granata, pješadijski bataljoni su krenuli u napad, ali su se, »zbog jake neprijateljske odbrane, povukli na polazne položaje bez gubitaka«.¹⁷ Izgleda da je u međuvremenu došla izmjena, jer komandant 10. brigade kao stvarni cilj ovog »prepada« navodi otkrivanje vatrenih tačaka i uznemiravanje neprijatelja.¹⁸ Iskustva iz ovog noćnog napada bila su razlog što je sutradan, 10. februara, napad izveden nešto ranije. Na sastanku štaba 10. brigade sa štabovima bataljona i komandantima sredstava ojačanja, kojim je rukovodio načelnik štaba Divizije, riješena su sva pitanja organizacije napada i sadejstva sa tenkovima, artiljerijom i 14. i 13. brigadom. Sada je artiljerijska priprema trajala sat vremena (17 — 18 sati), pa se u 18 sati, u istom borbenom poretku, krenulo u napad. Poslije tročasovne borbe napad je odbijen i bataljoni su vraćeni na polazne položaje. Neuspjeh se pripisuje velikoj hladnoći i slabom sadejstvu. Bataljoni 10. i 14. brigade u ovom napadu su imali 19 poginulih* i 39 ranjenih boraca, a svakako i izvjestan broj promrzlih.

*) Pod ovim datumom iz 10. brigade registrovano je 13 poginulih, bez oznake čina i položaja: Milan Kokolj iz Plužina kod Bileće i Pero Škrba iz Dola kod Stoca, oba iz 1. bataljona; Novica Đurasović iz Raštana kod Mostara, komandir voda, Neđo Milinić iz Zovog Dola, desetar, Vlajko Dimić iz Bileće, Nikola Mrković iz Humčana, Anđelko Ivanisevic iz Bezđeđa i Jovan Gaćinović iz Lukavca (sve kod iNevesinja), svi iz 3. bataljona; Soka Žegarac iz Kika kod Lovinca (U SR Hrvatskoj), Zdravko Radovanović iz Gubarca kod Rače (u SR Srbiji), Veljko Draškovic iz Slivlja kod Nevesinja, Mile Ratković iz Konjskog kod Trebinja i Rešid Dilberović iz Kule Fazlagić kod Gacka, svi iz 4. bataljona.¹⁹

Napad glavnine 29. udarne divizije na Nevesinje 10. februara nije bio podržan avijacijom, niti demonstracijama ostalih (11. i 13) brigada Divizije, jer se u to ne može ubrojiti napad po jednog para spitfajera na ciljeve u Buni i Blagaju 9. februara (u okviru napada i na druga uporišta oko Mostara) 1. lovačke eskadrile NOVJ.²⁰ Takođe, to nije ni samoinicijativni pritisak na Konjic glavnine 11. brigade pred mrak 10. februara. Tom prilikom Brigada je ovladala domobranskim položajima na Zlataru i Gradu, te selom Ovčari, i izvršila demonstrativan napad na željezničku stanicu Brđani i električnu centralu u Ljutoj.²¹ Aviobombe su u Blagaju imale pun pogodak — poginulo je 67 neprijateljevih vojnika; ali, one na Buni su promašile.

Neuspjeh od 10. februara natjerao je Operativni štab da pripremama napada pristupi mnogo temeljitije. Dvanaestog februara načelnik štaba Divizije, komandant 10. brigade, zamjenik komandanta Artiljerijske grupe 2. udarnog korpusa, zamjenik komandanta 1. tenkovskog bataljona i komandant Artiljerijskog diviziona 29. divizije izvršili su zajedničko rekognosciranje zemljišta. Sada se ništa nije prepuštalo slučaju i nahođenju potčinjenih, jer je usklađenost postupaka svih bila garancija uspjeha. Za pripremu napada i korekture borbenog poretka, detaljno preciziranje zadataka na zemljištu i regulisanje svih pojedinosti sadejstva, ostavljeno je dosta vremena. Nova zapovijest za napad bila je oformljena 12. II 1945. u 10,30 i jedinicama poslata u 12,30 sati. Nedvosmisleno i konkretno su izloženi raspoloživi, dosta precizni podaci o neprijatelju. Polazni položaji 10. brigade pomjereni su u lijevo. Ona je trebala da sa jednim bataljonom napadne Grebak, koji bi, u slučaju uspjeha napada, predstavljao polaznu tačku za neprijatelj evo odstupanje prema Mostaru.

Osnovni zadatak rezerve (dva bataljona 14. brigade), inače smješten u selima Čitluk i Srednja Voda, bio je da pod svaku cijenu spriječi izvlačenje 369. grenadirskog puka preko s. Pridvoraca prema Glavaticevu. Izvjesnost ishoda borbi za Mostar navodila je na pretpostavku da bi neprijatelj mogao pokušati proboj upravo ovim pravcem, najkraćim prema Konjicu, na kome nije bilo drugih snaga NOVJ sposobnih da mu to spriječe.

Komandovanje artiljerijom je centralizovano, a njeni vatreni položaji sada su bolje odgovarali taktičko-tehničkim osobinama oruđa. Posade brdskih i protivtenkovskih baterija morale su da vide svoje ciljeve, pa su njih 7 sa 20 topova privučene u streljački stroj, na vatrene položaje za neposredno gađanje; to je znatno povećalo njihovu efikasnost. Tri tenka su angažovana za neposrednu podršku 3. bataljona na pravcu glavnog udara, a tri su zadržana u rezervi i, potom, upotrijebljeni na pravcu Kifino Selo — Batkovići — Nevesinje (što je vjerovatno bilo uslovljeno visokim snijegom i izgrađenim »ledenim« protivtenkovskim preprekama). Pola 1. čete 4. inžinjerijskog bataljona i Pionirski vod 10. brigade bile su sve inžinjerijske jedinice, pa je njihov zadatak bio da uklanjanju minske prepreke za prolaz motorizacije i opravka porušenih dionica puta. Zajedničko komandno mjesto u s. Batkovicima i osmatračnica u Ciganskom dolu sada su bili povezani telefonskim linijama sa artiljerijom i komandnim mjestima pješadijskih bataljona prvog ešelona, a sa rezervom — radiom. Kuriri i signalna sredstva obezbjeđivali su stabilnost i potpuniju vezu u komandovanju, izvještavanju i sadejstvu. Na polaznim položajima sve jedinice su bile ukopane u snijeg i zemlju.

Hirurške ekipe 29. divizije i 2. udarnog korpusa u Kifinu Selu i previjališta 10. brigade u Batkovicima obezbjeđivale su zbrinjavanje ranjenika i bolesnika.

Na težištu napada Divizije u Nevesinjskom polju napad je ovog puta počeo po planu, u 16 sati 13. februara. Tome je prethodila dvosatna artiljerijska priprema iz 32 oruđa. Njeni rezultati — a potom tutanj tenkovskih gusjenica i huka njihovih motora praćeni ubitačnom vatrom — na ulazima u grad sa pravca Selišta i Batkovića unijela je polet u pješadijske bataljone. Bombaši 4. bataljona već sa prvim mrakom dokopali su se pojedinih objekata na utvrđenim položajima neprijatelja i likvidirali ih. Neprijatelj je u cjelini i dalje odolijevao napadima, koji su bili znatno otežani metar dubokim snijegom i velikom hladnoćom (i do 20°C ispod nule).²²Izgledi za uspjeh u toku noći bili su sve manji, a jedinicama je bio potreban predah. Zbog toga je, da bi se izbjeglo promrzavanje boraca i jedinice okrijepile za nove juriše, naređeno povlačenje na polazne položaje.

Dogodilo se, međutim, da je borbena grupa »Vecel« (Wetzel)* gotovo istovremeno počela izvlačenje iz Nevesinja radi naređenog odstupanja prema Mostaru. U pomrčini joj je uspjelo da sve jedinice neopaženo izvuče sa položaja, da formira odstupni poredak i, preko Grebka, planski otpočne marš.

*) 369. grenadirski puk (bez svog 1. bataljona, a ojačan divizionom 369. artiljerijskog puka, baterijom 369. protivtenkovskog diviziona i četom 369. pionirskog bataljona).

Poslije pola noći, prema izjavama učesnika, na položaje 10. brigade stigla je grupa milicionara, odnosno domobrana i obavijestila da nepijatelj napušta garnizon. Jedinice su odmah pokrenute i, već oko 2 sata 14. februara, dijelovi su bili u gradu.** Radi maskiranja namjera i pokreta komandant 369. puka nije na marš ni pokrenuo miliciju (koja se uskoro rasula), a isti cilj, kao i evakuacija sada dragocjene municije, zadržavali su u gradu još dijelove artiljerije i zaštitnice. Njih su jedinice bez većih problema savladale. Prema prvim izvještajima^22a u napadu za oslobođenje Nevesinja ubijeno je 180 njemačkih vojnika i 52 milicionera, od kojih se za 40 utvrdilo da su ustaše. Zaplijenjeno je 7 topova, 6 puškomitraljeza, tri kamiona, bar 200 pušaka, 3.000 artiljerijskih granata, 70.000 puščanih metaka i mnogo druge opreme koja se prebrojavala. Deseta brigada je imala 16 poginulih i 63 ranjena, 1. tenkovska brigada 1 ranjenog borca. Među ostalima; poginuo je i Despot Jamina iz Humčana kod Nevesinja, komandir čete u 4. bataljonu 10. brigade.***

**) Prvi je u grad upao vod 2. čete 3. bataljona 10. brigade.

***) U registru poginulih boraca 29. divizije pod 13. februarom uneseno je još desetak boraca i starješina bez oznaka čina: Risto Pamučina iz s. Zagradine kod Trebinja, Miso Jokanović iz Dola kod Bileće, Gajo Milićević iz Granice kod Bileće i Mirko Stevović iz s. Todorića kod Bileće, iz 1. bataljona; Omer Ćerimagić iz Zasada kod Trebinja, Vaso Milidragović iz Vranjske kod Bileće, iz 2. bataljona; Nikola Crković iz Kruševljana kod Nevesinja i Blažo Dajić iz s. Orahovca kod Trebinja — 3. bataljon; Pero Popadić iz s. Todorića, kod Bileće, Jozo Kukolj iz s. Đurđevića, kod Bjelovara (SR Hrvatska), i Mile Ratković iz Konjskog (Zubci), kod Trebinja, Milan Curić iz s. Konjskog kod Trebinja, svi iz 4. bataljona. Iz 14. brigade poginulo je, takođe, više boraca, a među njima: Hasan Selimović i Junuz Zubčević (oba iz Trebinja), borci 2. bataljona, Uroš Deretić iz Orahovca (Lastva) kod Trebinja borac 3. bataljona, te Jovo Tripić iz Sćenice (Bobani) kod Trebinja i Nazif Zubčević iz Trebinja, borci 4. bataljona.²⁴

O oslobođenju Nevesinja obaviještena je 13. hercegovačka udarna brigada, pa je i ona takođe, odmah obnovila napade, sada sa težištem na nevesinjskoj cesti. U prvim jutarnjim satima ona je, tako, ovladala Mukinjačom (k. 1008) i žandarmerijskom stanicom Bišina na Bakračuši, razdvojivši ostala neprijateljska uporišta tako da, sada nisu bila ni od kakve pomoći 369. puku (pa su oko podne i savladana). Major Zeger je, pored znatnog dijela svog Alarmnog bataljona, okupio neke grupe, koje su se probile iz Bišine. Ostavljajući takođe teško naoružanje i ranjenike, on je odstupio kroz Podveležje i, preko s. Opine, spustio se u Bijelo polje. Ali, pošto se 909. tvrđavski bataljon već bio povukao, Diviziju je stigao tek u Jablanici. Time je njemačkoj borbenoj grupi »Vecel« put prema Mostaru definitivno bio presječen.²³

Glavnina 10. hercegovačke brigade, čiji je 4. bataljon bio ostavljen kao posada Nevesinja (sa zadatkom prikupljanja i sređivanja plijena), odmah po oslobođenju Nevesinja počela je gonjenje. Već oko 8 sati 5. bataljon je sa 1. tenkovskim bataljonom savladao zaštitničke dijelove na prevoju Grebak, zaplijenivši dvije haubice, dok su ostali bataljoni, kao paralelne goneće kolone, uskoro sustigli u Bišini zaustavljenu glavninu. Drugi bataljon je kod Paljeva Dola zaustavio čelo glavne kolone zakrčivši prolaz uništenim kamionima i leševima. Samoinicijativno, 3. bataljon je uz to na padinama Veleži natkrilio i nadvisio neprijateljevu desnu pobočnicu. Tako je 369. grenadirski puk bio potpuno okružen i, na sniježnoj bjelini prtine kroz Bišinu, izložen ubitačnoj vatri sa okolnih visova i kosa. Pokret vozila i konja van prtine bio je nemoguć, a svaki minut stajanja donosio je desetine novih gubitaka. Konji su bili najizloženiji vatri — za manje od jednog sata 200 do 300 konja u koloni bilo je ubijeno. Takvu situaciju pukovnik Vecel je s pravom smatramo bezizlaznom. Hitlerovo naređenje od 28. novembra 1944. godine²⁵ predviđalo je za ovakve situacije vrlo striktnu proceduru. Prije nego što kapitulira, komandant izolovane jedinice bi morao postaviti oficirima pitanje želi li neko od njih i u takvim uslovima nastaviti borbu i preuzeti komandu. Ako se među oficirima ne bi našao takav karijerista ili ludak, pitanje je trebalo postaviti podoficirima, pa i vojnicima. Naređenje je bilo saopšteno svima i — komandant jedinice je bio obavezan da takvom jednom avanturisti preda dužnost i pokori mu se bez obzira na čin. U takvoj mučnoj situaciji pukovnik Vecel se odlučio na samoubistvo, a njegov ranjeni zamjenik, major Lant (Landt), izdao je naređenje: »Spašavaj se ko može!« Nastalo je rasulo i neorganizovano probijanje po grupama, grupicama i pojedinačno. Neki su u međuvremenu počeli paliti kamione. Teško pješadijsko naoružanje, artiljerija, komore i ranjenici ostavljani su na putu. Najznačajnija grupa, koja se probila, bila je glavnina 2. bataljona. Ona je na domak Mostara stigla tek kad je ovaj oslobođen, pa se, lutajući po bespuću Veleži i Prenja, uputila prema Konjicu. Sretno izbjegavši sudar sa 14. brigadom, ostavljajući usput i sama teže naoružanje, opremu i ranjenike, tamo je sa svega 300 vojnika stigla tek 16. februara. Raspoloživi podaci govore o još dvije grupe,* od kojih je prva stigla kasno uveče već istog dana u Bijelo polje, a druga se priključila grupi majora Zegera i, sutradan, stigla u Jablanicu.²⁶

*) Ove dvije grupe, kao i još nekoliko većih i manjih grupa koje su se probile iz okruženja u Bišini, imale su u daljem probijanju manje sreće. Na prostoru s. Kokorina — Kružanj — Banj Do, u Podveležju, dočekala su ih dva bataljona Trinaeste, a na Zimljima čitava 14. hercegovačka udarna brigada. U ovim borbama ostaci nevesinjskog garnizona izgubili su novih dvejsta a možda i trista vojnika.²⁷

Ostaci glavne kolone borbene grupe »Vecel« u Bišini savladani su prije 12 sati 14. februara 1945. godine. Deseta brigada je zarobila nekoliko stotina preživjelih, među njima i 120 milicionera, domobrana i ustaša i 50 takozvanih pomoćnih dobrovoljaca (Hiwi) talijanske narodnosti, a zaplijenila 6 topova, 7 minobacača 81 mm, 12 minobacača 46 mm, 23 plamenobacača, 3 mitraljeza, tridesetak puškomitraljeza i oko 500 pušaka i automata, 8 poljskih kuhinja, 5 kamiona, 35 kola, 130 konja, 80.000 puščanih metaka, 500 topovskih granata, 10 radio-stanica i drugu ratnu opremu. U borbi je Brigada imala 7 poginulih i 3 ranjena borca i starješine.²⁸ Među ostalima, poginuo je i Lazar Uljarević iz Odžaka kod Nevesinja, komandir voda u 2. bataljonu.**

**) Ostali poginuli su: Branko Sudar iz Baćevića kod Mostara, Blagoje Begenišić iz Orahovca kod Trebinja, Mujo Zukanović iz Počitelja, kod Čapljine, Simo Vujović iz Vranjske kod Bileće, svi iz 2. bataljona, Gašo Pudar iz Rabine kod Nevesinja i Risto Golub iz Čvaljine (Popovo) kod Trebinja oba iz 3. bataljona, te Miroslav Mičeta iz Čavaša (Popovo) kod Trebinja, borac 5. bataljona. Ranama su podlegli: Mićo Šupljeglav iz Zubaca kod Trebinja, borac 5. bataljona (u Mostaru 6. V 1945) i Danilo Mirdinja iz Zubaca kod Trebinja, borac 2. bataljona (u Mostaru 2. X 1945).³⁰

Tako je nevesinjski garnizon, koji je pred napad imao oko 2.500 vojnika i starješina, gotovo potpuno uništen. Od toga je samo deseti dio (230) izginuo u borbama za Nevesinje, dok su dvije petine (blizu 1.000) uništene u gonjenju. Dok se jedna polovica (oko 150) milicionera razbježala, uglavnom kućama, najviše do 700 njemačkih vojnika probilo se do svojih jedinica u Bijelom polju, Jablanici i Konjicu.²⁹

Oslobođenje Mostara

U neposrednim borbama za oslobođenje Mostara, pored glavnine 8. udarnog korpusa, učestvovala je i glavnina 29. udarne divizije. Podijeljenost komandovanja njenim brigadama i njihovo dejstvo na tri, rijekom Neretvom i masivom Veleži, odvojena pravca otežava da se o tom da cjelovita slika. Ni njihova dejstva ne mogu se posmatrati izolovano od stanja u jedinicama 8. korpusa, koje ovdje čine glavnu udarnu snagu i nose teret ukupnih napora.

Do 11. februara 1945. godine glavnina 8. udarnog korpusa bila je čitavim frontom izbila na liniju spoljne odbrane Mostara: Ljuti vrh — Crni vrh — Jastrebnika (k. 1139) — Trebinje — k. 1111 — k. 901 — Mikuljača (k. 564) — Mrđane i Keveljevača (k. 475) Mostarsko blato — s. Miljkovići — Varda (k. 331) — Dobretina (k. 262) — s. Jasenica i Baćevići u Mostarskom polju. Od Ljutog vrha na sjever, na istočnim kosama Čubulje, koje se spuštaju u kanjon Neretve, potisnut je sa Goranaca Izviđački bataljon njemačke 369. divizije, pa je jedva odolijevao napadima 2. dalmatinske proleterske brigade. Komandi 369. divizije bila je ova dionica željezničke pruge do Drežnice više nego dragocjena, pošto je, upravo tim pravcem, duž željezničke pruge, bila usmjerena korpusna rezerva.

Mjestimične prodore u položaje spoljne odbrane Mostara — koje su prethodnih dana bile ostvarile jedinice 9. i 26. divizije — neprijatelj je, trošeći posljednje rezerve, energičnim protivnapadima svaki put suzbio. Međutim, do tada postignuti rezultati, djelimično osvježenje zamorenih jedinica i istrošenost neprijatelja davali su nadu u mogućnost oslobođenja grada, a i za ovladavanje Gorancima (od strane 9. divizije) i mogućnost odsijecanja njegove odstupnice iz Mostarske kotline. Taj posljednji nalet ipak je trebalo temeljito organizovati, jer je neprijatelj, uvjeren u pristizanje pomoći, na svim pravcima pružao očajnički otpor.

Naknadna usaglašavanja među štabovima 8. korpusa i 29. divizije, kao i utvrđeno stanje na frontu, doveli su do izdavanja nove Korpusne i Divizijske zapovijesti od 12. februara 1945.³¹ godine; njenim sprovođenjem u djelo okončana je ova etapa mostarske operacije. Usaglašenim zapovijestima početak odlučnog napada za konačno slamanje neprijatelja u Mostarskoj kotlini i Nevesinjskom polju predviđen je za 13. februar, s tim što je napad jedinica 29. divizije na lijevoj obali Neretve počinjao devet sati kasnije. Dilema oko odsijecanja neprijateljeve odstupnice — ili ostavljanja »ventila« — izgleda da je bila otpala. Za taj zadatak sada je angžovano 5 pješadijskih brigada (16, pa 20 bataljona) i 2 artiljerijska diviziona.³²

Deveta udarna divizija iz Goranaca trebalo je da se — istočnim kosama Čabulje — spusti u kanjon Neretve i ovlada željezničkom prugom od Raštana do Drežnice, a glavnina 14. hercegovačke brigade (2 bataljona) — sa Veleži iz rejona Zimlja, preko prevoja Porim u Bijelo polje. Naknadno su prema Bijelom polju upućena i preostala 2 bataljona 14. brigade, a 9. diviziji je naređeno da forsiranjem Neretve i fizički zatvori južni ulaz u kanjon Neretve, od Mostara prema Sarajevu.³³

Odlučni napad za oslobođenje Mostara počeo je ujutro 13. februara 1945. godine. Sve se uglavnom odvijalo prema predviđenom planu, sem kod 9. udarne divizije. Sat prije početka opšteg napada na čitavoj desnoj obali Neretve glavnina 13. južnodalmatinske brigade, koja se nalazila u centru borbenog rasporeda i nastupala prema željezničkoj stanici Jadrine, došla je u sukob sa neprijateljem kod Čaprluge (k. 927) i Vilenjaka (k. 807), a uskoro i sa druge dvije brigade prvog ešelona. Ispostavilo se da je neprijatelj jači, da se pred Divizijom nalaze jedinice koje su stigle od Sarajeva, a uskoro — i da se težište borbe prenosi na njen sektor. Naime, istovremeno sa pripremom odlučnog napada za oslobođenje Mostara i Nevesinja, Komanda njemačkog 21. brdskog armijskog korpusa odlučila je (11. februara 1945), da svoju rezervu, ojačani 359. grenadirski puk (borbena grupa »fon der Hart«), iz Hadžića željezničkim transportom uputi prema Mostaru.³⁴ Kako je u međuvremenu 9. divizija bila ovladala Gorancima, korpusna rezerva je noću 12/13. februara iskrcana u Dražnici i do zore posjela polazne položaje za napad s ciljem da, udarom preko Goranaca u leđa jedinicama 8. udarnog korpusa, rastereti mostarski garnizon pritiska na ovom najopasnijem pravcu. Iz rejona Cima i mostarskog rudnika uglja, komanda 369. divizije uputila joj je istovremeno u susret takođe značajne snage.³⁵

Jedinice 29. divizijije u ovom napadu učestvuju na tri pravca: 12. hercegovačka brigada, pod operativnom komandom 19. udarne divizije, na pravcu Čitluk — Mostar; ojačana 13. hercegovačka brigada na pravcu Domanovići — Buna — Mostar i 14. hercegovačka brigada, preko Veleži, prema Bijelom polju, dok je, po oslobođenju Nevesinja, 10. hercegovačka brigada trebalo da obrazuje II ešelon na lijevoj obali Neretve.

Po slamanju otpora na prvim položajima i pristizanju glavnine 19. divizije, dva bataljona 12. brigade izvučena su u divizijsku rezervu, a njena glavnina je, podržana četom minobacača i baterijom brdskih topova 75 mm, u 14 sati 7. februara počela je napad na utvrđeno uporište neprijatelja na brdu Humac (k. 152), kao i položaje u selima G. i D. Jasenica, na neposrednim prilazima Aerodromu. Ni napadi 8-og (u 5,30 sati), 9-og (u 12.45) i 10-tog uveče, kao ni na pravcu glavnog udara Divizije, nisu dali rezultate. Na dobro utvrđenim položajima neprijatelj se uporno branio, a njegova brojnija i teža (veći kalibri i domet) artiljerija uspješno je sa Aerodroma kontrabatirala baterije Artiljerijskog diviziona 19. divizije.

Jedanaestog februara u zoru okružena posada sa Humca se neopaženo izvukla prema Aerodromu. Brigada to nije opazila, pa je pred napad, predviđen za 6.30 sati, po praznom uporištu izvršena artiljerijska i minobacačka priprema. Tek kada se krenulo na juriš, primijećeno je da je neprijatelj napustio položaje. U borbama za ovo brdo Brigada je imala najviše gubitaka. Među ostalim poginuli su: Jefto Masleša iz Tulja (Popovo) kod Trebinja, pomoćnik političkog komesara 2. bataljona, te Stevo Serden iz Glavske (Površ) kod Trebinja, politički delegat voda u istom bataljonu.*

*) Zabilježena su imena još samo dvojice boraca: Tomo Kisin iz Tuli (Zubci) kod Trebinja, borac 1. bataljona i Lazo Dupor iz Biograda (Šuma) kod Trebinja, borac 2. bataljona; a u bolnici je podlegao ranama kod Mokrog, ranjeni Đuro Spaić iz Graba (Zubci) kod Trebinja, borac 3. bataljona.³⁶

Noću 11/12. februara na pravcu glavnog udara Divizije pred položajima na Vardi, zamorenu 14. brigadu smijenila je 6. udarna brigada, pa je 12. II u 6.30 izvršen novi napad, u kome je glavnina 12. hercegovačke brigade, spustivši se u Mostarsko polje, vršila pritisak prema selima Ja-sinica i Rodoč, obezbjeđujući istovremeno sada otkriveni desni bok Divizije na Neretvi. Uporni neprijatelj je protivnapadom na težištu zaustavio i ovaj napad, pa Divizija prelazi na noćne napade ponovljene 12/13. i 13/14. februara. Neprijateljeva odbrana ni u ovim napadima nije slomljena, iako su se dijelovi 19. divizije duž Mostarskog blata, preko Orlovca probili i uspostavili vezu sa jedinicama 26. divizije, koja je nastupala od Lištice. Tek 14. februara oko podne savladan je otpor na Vardi i, dok je 6. brigada sa tri bataljona gonila neprijatelja prema gradu, njen 1. bataljon pomogao je 12. hercegovačkoj brigadi da zauzme k. 262 (Dobretina) i, preko Uloga, izvršio bočni pritisak na neprijatelja u s. Rodoč. Poslije nekoliko uzastopnih juriša otpor neprijatelja i na ovom pravcu je skršen. Brigada je ovladala G. Jasenicom, Aerodromom i k. 262, a potom se natisnula za bježećim neprijateljem, preko s. Rodoč i Tatar, te sa tog pravca upala u Mostar. Istovremeno su, preko Varde i Huma, u grad upala i druga dva bataljona Brigade, koji su se nalazili u rezervi 19. divizije. U uličnim borbama neprijatelj je do 17 sati protjeran i dio Mostara na desnoj obali Neretve bio je slobodan, a pošto su mostovi još ranije bili stavljeni pod vatru, sada je, uz podršku tenkova, počeo i prelaz na lijevu obalu.

Za vrijeme od 8. do 14. februara 1945. godine 12. brigada je na mostarskom Aerodromu zarobila 151 domobrana, a na njenom odsjeku fronta neprijatelj je imao 250 mrtvih (uglavnom njemačkih vojnika i ustaša). Tom prilikom zaplijenjena su 3 ispravna topa 150 mm, 1 minobacač 81 mm, 3 mitraljeza, 10 puškomitraljeza, preko 150 pušaka, 7 automata, 2 PA mitraljeza, oko 40 pištolja, 50.000 puščanih metaka, 1 putnički i 1 teretni automobil, 4 motocikla i dosta druge opreme. Iz sastava Brigade 20 boraca je poginulo, 46 ranjeno a 5 nestalo.³⁷ Među ostalima, poginuli su: Zorka Grkavac iz Grkavca kod Trebinja, referent saniteta bataljona (u Jesenici 13. II), Miloš Bojović iz Podgorja kod Bileće, vodnik voda u 4. bataljonu (na Aerodromu 13. II), zastavnik Obren Miskin iz Cerovca (Šuma) kod Trebinja, politički delegat voda u 1. bataljonu (podlegao ranama 23. IV 1945) i Đoko Milidragović iz Vranjske kod Bileće, desetar u 2. bataljonu (na Humu 13. II).*

*) Milan Terzić iz Bratača kod Nevesinja (u s. Rodoč, 13. II) i Čedomir Rogan kod Bileće, borac 3. bataljona (podlegao ranama u bolnici).³⁸ Većina ostalih nije evidentirana.

Napad prema Mostaru jedinica Divizije počeo je istog dana, ali, poslije podne (u 15 sati). To je bilo uslovljeno sadejstvom u napadu na garnizon u Nevesinju, koji je apsorbovao značajne snage. Zbog toga su se 13. hercegovačkoj brigadi, koja je glavninom preko Bune i Bišća napadala prema južnom logoru u Mostaru i 14. brigadi, koja je sa Veleži napadala prema Bijelom polju, zadaci morali izvesti kroz zadatke u razaranju neprijateljevih snaga na ova dva vrlo osjetljiva pravca i uspostavljanju kontinuiteta u okruženju Mostarske kotline. Ove dvije brigade trebalo je zapravo da dođu do izražaja tek po oslobođenju Nevesinja, kad im se vrate tamo angažovani bataljoni. One, su premda gotovo bez podrške, ipak uložile velike napore i, na oba pravca, postigle početne uspjehe.

Tako je 13. hercegovačka brigada, pred čijim frontom su se nalazile i sada snage jače od nje, (poslije izvlačenja teških haubičkih baterija 649. obalskog artiljerijskog puka KoV,³⁹ i gubitaka pretrpljenih u bombardovanju 10. februara) već u napadu 13. februara bila ovladala jedinim od dva jača uporišta na svom pravcu.* Front 13. brigade ostao je i u napadu isti kao i u periodu odbrane. Uprkos podršci od 5 artiljerijskih oruđa, front od 16 kilometara vazdušne linije nije bilo moguće efikasno pokriti sa oko 1.200 boraca, premda je i neprijateljeva linija odbrane na većem dijelu bila grupno posjednuta. Uporišta na nevesinjskoj cesti, Mukinjača (tt. 1217), žandarmerijska stanica Bišina u dragi Bakračuši, Dubravica (sa glavnom otpornom tačkom u Tanovića hanu), Gnjilo brdo (tt. 650) i Busak, činila su jednu cjelinu. Njih je posjedao nepotpun njemački alarmni bataljon (pod komandom artiljerijskog majora Zegera (Seger), ojačan baterijom brdskih topova (vatreni položaji na Busku). Njegov prvenstveni zadatak je bio obezbjeđenje odstupnog pravca 369. grenadirskom puku iz Nevesinja, pa je vjerovatno njemu bio i potčinjen. Drugu cjelinu činili su položaji na rijeci Buni koji su, čvorovima odbrane u Blagaju i Buni, zatvarali pristup Mostaru sa juga. Njih je po povratku iz ispada ponovo posjeo 4. bataljon ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga,⁴¹ podržan sa po jednom poljskom i protivtenkovskom baterijom i ojačan četom milicije i bar jednom njemačkom četom alarmnog sastava.

*) U jednom od izviđačkih sudara prethodnih dana (8. II u Hodbini) Brigada je imala 3 poginula borca: Esad Humo iz Mostara, Ragib Šator iz Lokava kod Stoca i Ahmed Vujinović iz Poplata kod Stoca, svi iz 2. bataljona.⁴⁰

Zbog kraće artiljerijske pripreme, Brigada je napad počela sat prije nego glavnina u Nevesinjskom polju. Treći i 4. bataljon, koji su napadali uporišta na nevesinjskoj cesti, podržani su bili samo minobacačkom vatrom i jednim protivtenkovskim topom, dok su 1. i 2. bataljon, na pravcu Bišća, bili podržani baterijom Haubičkog diviziona Artiljerijske grupe 2. udarnog korpusa (2 oruđa 149 mm) i Protivtenkovskom baterijom Artiljerijskog diviziona 29. divizije (3 topa 57 mm). Zbog slabe vidljivosti 12. februara, kao i zbog potrebe koja je iskrsla da se 13. februara avijacija koncentriše na tučenje pristižuće korpusne rezerve, izostala je planirana neposredna aviopodrška, ali je njeno svakodnevno prisustvo u Mostarskoj kotlini imalo vidljiv moralni efekat na trupe s obje strane fronta.¹²

Svaki bataljon je napad vršio obuhvatno, a 1. bataljon, još i uz forsiranje Bune kod Lozina i Kosora. Borci su napade ponavljali do 24 sata, a onda je, po dobijenom obavještenju da je napad na Nevesinje odložen, Brigada povučena na polazne položaje, iako je njen 2. bataljon, koji je napad za oslobođenje Blagaja vršio preko Stjepan-grada, bio ovladao svojim napadnim objektima. Taj predah je izgleda iskoristio ustaški 4. bataljon.**

**) Demoralisan neuspjelim ispadom i gubicima u vazdušnom napadu na Blagaj tri dana ranije, Bataljon se tom prilikom povukao prema Mostaru.

Svaki bataljon je napad vršio obuhvatno, a 1. bataljon, još i uz forsiranje Bune kod Lazina i Kosora. Borci su napade ponavljali do 24 sata, a onda je, po dobij enom obavještenju da je napad na Nevesinje odložen, Brigada povučena na polazne položaje, iako je njen 2. bataljon, koji je napad za oslobođenje Blagaja vršio preko Stjepan-grada, bio ovladao svojim napadnim objektom. Taj predah je izgleda iskoristio ustaški 4. bataljon.

Kada je uveče 13. februara 1945. godine komanda njemačke 369. pješadijske divizije analizirala situaciju dana, konstatovala je slijedeće: Položaji na desnom krilu zapadno od Neretve su napušteni, protivnapad nije uspio, tako je Jastrebinka (k. 1139) ostala u rukama 26. divizije. Nešto kasnije, jedinice NOVJ, uz snažnu podršku tenkova, konačno su ovladale Mikuljačom (k. 564), najjače branjenom tačkom na neposrednim prilazima Mostaru. Ustaško-domobranske »snage potpuno razbijene i nisu više sposobne za borbu«. Ostaci 370. grenadirskog puka i 909. tvrđavski bataljon jedva odolijevaju novim napadima. U Mostaru i Raštanima zbog sabotaže iskočile iz šina dvije lokomotive, personal pobjegao, željeznički saobraćaj prema sjeveru obustavljen. Natovareni teški topovi 649. artiljerijskog obalskog puka KoV nisu mogli biti otpremljeni. Na desnoj obali Neretve koncentrični napadi na Nevesinje i dalje do Bune podržani tenkovima i artiljerijom počeli od 15 sati. Kod Nevesinja 1 tenk uništen i dva oštećena. Do 22 sata svi napadi su odbijeni. Napadi neprijatelja na drum Mostar — Konjic kod sela Potoci (u Bijelom polju) odbijeni alarmnim jedinicama. Napad korpusne rezerve od Drežnice zaustavljen na liniji s. Vlastak s. Mandići. Jedino je njeno lijevo krilo uhvatilo vezu sa 369. izviđačkim bataljonom, koji se probio na sjever. Jaki sopstveni gubici, naročito u (njemačkom) komandnom kadru. Komandant 116. izviđačkog bataljona i komandanti svih bataljona 370. grenadirskog puka poginuli. U takvoj situaciji, general Rajnike je povukao jedini moguć potez. Naredio 369. grenadirskom puku da u toku noći napusti Nevesinje i povuče se u Mostar,⁴³ kako bi cjelokupnim preostalim snagama sutra pokušao proboj iz okruženja koje je tog dana nagoviješteno izbijanjem glavnina 13. južnodalmatinske i 14. hercegovačke brigade na željezničkoj stanici Jadrini, odnosno u obodna sela Bijelog polja.⁴⁴

Obaviještena o tome da neprijatelj napušta Nevesinje, 13. brigada je energično obnovila napade na čitavom frontu. Težište je sada, razumljivo, bilo na nevesinjskoj cesti, jer najvažnije je bilo spriječiti neprijatelj evo povlačenje u Mostar. U ranim jutarnjim satima Brigada je ovladala Mukinjačom (tt. 1217) i žandarmerijskom stanicom Bišinom, te izrazdvajala ostala uporišta. To je 369. puk primoralo na oprez u odstupanju i omogućilo da ga 10. brigada sustigne na najnepovoljnijoj dionici Bišinske klisure.

Do 11 sati svim bataljonima je uspjelo da neprijatelja potisnu iz uporišta i da ga natjeraju u bjegstvo. Goneći neprijatelja, koji je samo djelimično uspio da organizuje povlačenje i zaštitu odstupnih kolona, prva .dva bataljona su do mraka upala u južni dio grada (južni Logor, vojna Bolnica, Tvornica duhana) i tu zarobili 80 njemačkih vojnika. Zbog stalnog nailaska grupa i grupica, koje su se bile probile iz Bišine, za čije uništenje su 3. i 4. bataljon morali da odvajaju snage, majoru Zegeru je uspjelo da, pored jedne polovine svog Alarmnog bataljona, u rejonu Buska prikupi i oko 200 vojnika koji su se probili iz Bišine. Ostavljajući teško naoružanje i ranjenike, i ne obazirući se na gubitke u marševskoj koloni, odstupio je kroz Podveležje, i preko s. Opine, spustio se u Bijelo polje, a zatim u Jablanicu.⁴⁵) Ostatak dana 3. i 4. bataljon 13. brigade proveli su na prostoru Kokorina — Kružanj — Banj Do, u uništavanju preostalih neprijateljskih grupa koje su stalno nailazile. U njihovu gonjenju po vrtačama Podveležja noć ih je zatekla na liniji Svinjarina — Gnojnice, odakle su, sutradan, sišli u oslobođeni Mostar.⁴⁶

U borbama na sektoru 13. brigade neprijatelj je imao 250 mrtvih (od čega 2 viša i 13 nižih oficira) i 80 zarobljenih. Brigada je zaplijenila 4 poljske haubice, 2 brdska topa, 2 protivtenkovska topa, 5 minobacača 81 mm, 3 mitraljeza (»Breda«), 16 puškomitraljeza, 224 puške i automata, 60.000 puščanih metaka, 30 konja, 10 kola sa zapregom i mnogo druge opreme. U toku borbe poginulo je 10 boraca i starješina,* a ranjeno ih je 46.⁴⁷

*) Pod 13. i 14. februarom u spiskovima poginulih, bez oznake čina i položaja, regi-strovani su: Murat Čolaković iz s. Pješivca kod Stoca, poginuo 13. februara na Tanovića hanu, Svetozar Stamenković iz Leskovca (SR Srbija) i Drago Topić iz Bijelog polja kod Mostara, oba iz 1. bataljona na Buni, Novica Delić iz Simijova kod Bileće, borac 2. bataljona, Mihajlo Terzić iz Potkoma kod Stoca, Mihajlo Markov iz Srpske Crnje kod Zrenjanina (SAP Vojvodina), Kosto Kojović iz Hatelja kod Stoca, Vlado Simikić iz Volujaka kod Stoca, svi iz 3. bataljona. Prva dva su poginula na Jarakovoj kiti, a druga tri na Bakračuši). Ibro Šejtanić iz Opličića kod Stoca, Meho Toljaga iz Žitomislića kod Mostara i Milan Perišić iz Predolja kod Stoca, svi iz 4. bataljona kod Tankovića Hana.⁴⁸

Pošto je prethodnih dana (6. i 7. februara) 14. brigada bila očistila sela gornjeg Nevesinjskog polja i Zimalja od milicije i četnika, 14. brigada je bila takođe podijeljena na dva pravca. Drugi i 4. bataljon učestvovali su sa glavninom Divizije u napadu za oslobođenje Nevesinja. U prvom napadu (10. februara) Četvrti bataljon je bio u sastavu divizijske rezerve. Zbog drugačijeg plana napada 13/14. februara, kao i potrebe da i ona čini organsku cjelinu, divizijsku-rezervu su obrazovali bataljoni 14. brigade.

Prvi i Treći bataljon iz rejona Hansko Polje i Cesim već od 8. februara bili su orijentisani prema Bijelom polju, ali — nije jasno zbog čega to dejstvo nisu ispoljili prije 13. februara.

Zapoviješću načelnika štaba 29. divizije od 12. februara 1945. godine⁴⁸ ovaj zadatak je ponovljen, pa su bataljoni pokrenuti preko prevoja Prijevorac i Potporim prema Bijelom polju. U noćnom napadu 13/14. februara očišćena su sela: Kuti, Livac, Potoci. Lišani, Humi i Zeljuša, čime je i druga odstupna komunikacija prema Sarajevu bila presiječena. Tom prilikom ubijena su dva njemačka vojnika, 2 ustaša i 5 milicionera, a zarobljeno je 5 milicionera i 2 četnika. Zaplijenjen je 1 puškomitraljez, 5 pušaka i 2 pištolja. Protivnapadom alarmnih jedinica prištapskih dijelova 369. divizije bataljoni su potisnuti sa druma, ali su se održali u selima Kuti i Humi.⁴⁹

Odmah po oslobođenju Nevesinja (14. februara) i ostala dva bataljona 14. brigade, koji su kod Nevesinja činili divizijsku rezervu, upućeni su preko Zimalja prema Bijelom polju. Brigada, međutim, ni sada nije objedinjena. Dok su dva bataljona u Bijelom polju i dalje vršila pritisak na njemačke odstupajuće kolone, bataljoni su na Zimljima, oko 16 sati, naišli na njemačku kolonu koja je izbila iz Podveležja preko prevoja Brasina. Bio je to možda 2. bataljon 369. grenadirskog puka, kome se usput pridružila i jedna grupa iz Blagaja. Borba je trajala 30 sati, pa je njemačkom bataljonu je uspjelo tek 15. februara u mrak da se sa nekoliko stotina vojnika izvuče prema Konjicu. Na poprištu su ostala 194 lesa, zaplijenjeno je 8 puškomitraljeza, 1 mitraljez, 200 pušaka, 4 automata i 5 pištolja.

Bataljoni u Bijelom polju za to vrijeme su ubili 120 neprijateljskih vojnika i zaplijenili 2 topa 75 mm, 5 puškomitraljeza, 130 pušaka, 5 automata, 15 konja, 4 kamiona, 8 motocikla i, uglavnom u neevakuisanim skladištima, 5 vagona artiljerijske municije. Petnaestog februara u Bijelo polje je iz Mostara stigla i 1. dalmatinska brigada 26. divizije, ali se neprijatelj već bio povukao. Gubici Brigade su bili minimalni — tri borca su poginula*a 4 ranjena. U Brigadu se, međutim, javilo ili je mobilisano (do 19. II) 250 novih boraca.⁵⁰

*) Među ostalima: Živko Milanović iz Arbanaške (Šuma) kod Trebinja, politički delegat voda u 4. bataljonu i Anđelko Knežević iz Kruševljana kod Nevesinja, borac 1. bataljona.⁵¹

Tako je 14. hercegovačka brigada, koja je u početku ove odlučujuće etape mostarske operacije bila nešto manje angažovana, ovog posljednjeg dana te etape bila jedina jedinica Divizije koja je na lijevoj obali Neretve još bila u kontaktu sa neprijateljem. U tim posljednjim borbama, iako razdvojena, postigla je rezultate slične onima koje su postigle starije brigade.

Na kraju opisa ove etape treba reći da se u njenom toku već od 10. februara osjetilo sadejstvo i 10. udarne divizije 5. korpusa. Pritisak njene 17, a potom i 9. krajiške brigade na željezničku prugu Mostar — Konjic — Sarajevo, postepeno su se slivali u cjelinu sa pritiskom 11. hercegovačke brigade na garnizon u Konjicu i prugu prema Ivan-sedlu, kao i udarima obje lovačke eskadrile po željezničkim kompozicijama u pokretu i željezničkim stanicama. Nekoliko prekida željezničke pruge kod Raštana, Lisičića, Podorašca, Tarčina, te u Mostaru i Konjicu, onemogućilo je puniju evakuaciju materijala i usporilo pristizanje rezerve 21. brdskog armijskog korpusa od Sarajeva.

Dvadeset deveta udarna divizija u ovoj etapi, zbog činjenice da se našla u neadekvatnom rasporedu (koja je naprijed objašnjena), nije dejstvovala kao cjelina. Zato su njeni rezultati unekoliko zamagljeni prisustvom daleko brojnije, bolje naoružane i avijacijom efikasno podržane glavnine 8. udarnog korpusa, koja je, uz to, bila koncentrisana na glavni objekt operacije. Prema sumarnom izvještaju štaba 29. udarne divizije od 19. februara 1945. godine štabu 2. udarnog korpusa,⁵² na njenom frontu, u ovom periodu, neprijatelj je imao 2.062 mrtva i 270 zarobljenih. Zaplijenjeno je 28 artiljerijskih oruđa, 15 minobacača 81 mm, 113 mitraljeza i puškomitraljeza, 1.400 pušaka, 51 automat, 270.000 puščanih metaka, 9 kamiona, 7 putničkih automobila, 14 motocikla, 45 kola, 160 konja, veće količine artiljerijske municije, hrane i vojne opreme. U borbama Divizija je imala 70 poginulih, 196 ranjenih i 4 nestala, ali je njene redove popunilo blizu 1.000 dobrovoljaca, od čega oko 300 prebjega, prvenstveno iz redova razbijene milicije, domobrana i četnika.

Gonjenje neprijatelja i oslobođenje Jablanice, Ostrošca i Konjica

Gotovo istovremeno kada je čitav Mostar oko 20 sati 14. februara 1945. godine bio slobodan, komanda njemačke 369. divizije, koja je svoje komandno mjesto toga dana već bila premjestila u Jablanicu, izdala je zapovijest za odstupanje prema Jablanici i Konjicu. U zaštitnicu je određen 909. tvrđavski pješadijski bataljon, ojačan preostalim dijelovima 369. protivtenkovskog diviziona, a sa zadatkom da u toku noći u Bijelom polju prihvati ostatke 369. grenadirskog puka. Pred zoru 15. februara Zaštitnica će napustiti Bijelo polje i kod s. Mandića, u naslonu na 359. grenadirski puk, obrazovati odbranu na ulazu u kanjon i na lijevoj obali Neretve.

Shvatanje štaba 8. udarnog korpusa, da je oslobođenjem Mostara zadatak u potpunosti izvršen,⁵³ stvorilo je neprijatelju veoma dragocijeno vrijeme. Komanda 21. brdskog armijskog korpusa tek pošto je — makar i »post festum« — potvrđena saglasnost Hitlera za napuštanje Mostara, konstatujući da su trupe u Hercegovini »jako osakaćene« ali i da je izostalo očekivano i energično gonjenje, naredila je izvlačenje svojih rezervi i odobrila odstupanje. Za sređivanje razbijenih jedinica 16. februara 1945. godine naređeno je da se iste prikupe ovako: ostaci 369. grenadirskog puka na Ivan-sedlo; — ostaci 370. grenadirskog puka u Konjic; — ostaci 369. artiljerijskog puka u Tarčin; — 369. protivtenkovskog bataljona na Ilidži; — 369. pionirski bataljon u Podorašcu; — 369. bataljon za dotur u Pazariću; 369. izviđački bataljon u Rami. Ustaški 9. stajaći djelatni i domobranski 2. gorski zdrug trebalo je da se zadrže uglavnom u zatečenim rejonima. Ustaše u rejonu Rama — Ostrožac, a domobrani u rejonu Lisičići — Konjic — Ivan-sedlo. Obje komande divizija, sa ostalim prištapskim jedinicama i pozadinskim ustanovama, premještene su u Pazarić i Sarajevo, s tim da istaknuto komandno mjesto ostane u Podorašcu. Sutradan je riješeno da se razbijene pješadijske jedinice 369. divizije objedine u 370. grenadirski puk od 3 bataljona, a artiljerijske — u 369. divizion sa tri baterije (11 topova). Divizijske ustanove, 369. pionirski bataljon i 369. bataljon za dotur (iako nepotpuni) zadržali bi dosadašnje formacije. Takođe, zbog gubitaka, trebalo je 116. izviđački bataljon svesti na Teški i jedan Biciklistički eskadron. Za sređivanje i disciplinovanje ustaško-domobranskih formacija iz Zagreba je stigao lično ustaški general Vjekoslav Maks Luburić, šef odbrambenog odjeljenja Ustaške nadzorne službe. Pored više drugih personalnih promjena, on je umjesto pobjeglog (zarobljenog) generala Coma, za novog Komandanta 9. gorske divizije postavio generala Gaščića.⁵⁴

Po oslobođenju Mostara glavnina 8. udarnog korpusa i glavnina 29. udarne divizije prikupile su se u toku 15. februara u Mostaru, Lištici i Nevesinju radi odmora, popune i pripreme za slijedeće zadatke. Mjesni komitet KPJ, koji od 1941. godine efikasno organizuje i rukovodi otporom u okupiranom gradu, sa Gradskim narodnooslobodilačkim odborom (formiranim još 1941. godine) i razgranatom mrežom i ostalih društveno-političkih organizacija narodnooslobodilačkog pokreta, izašli su iz ilegalnosti. Iz ilegalnosti su izašle i udarne grupe, koje su kidanjem kablova spasile mostove od uništenja, kao i neke druge značajne objekte u gradu od razaranja koje je bio planirao i pripremio okupator. Već prvog dana u grad je stigla i Komanda mjesta*, pa je obnova života u svakom pogledu brzo napredovala. Grad se zapravo u trenutku preobrazio. Početak spontanih manifestacija, izraženih u slobodnoj pjesmi i vatrometu raznobojnih raketa i rafala svjetlećih metaka iz automatskog oružja, veoma se snažno dojmio i njemačkih vojnika, koji su se, uveče 14. februara, u bjekstvu od Nevesinja probili nadomak grada i tu, na padinama Veleži,. u strahu i nedoumici šta da rade sačekali jutro.⁵⁵

*) Obrazovana 2. novembra 1944. godine, prvi komandant Mustafa Dizdarević.

Veselje na ulicama i narodna kola zapravo i nisu prestajali, pa se, valjda i zbog toga zaboravilo da u izvještajima zabilježi datum održavanja defilea oslobodilaca. U njemu su učestvovale jedinice i 8. udarnog korpusa i 29. divizije, a naročito snažan utisak ostavila je 1. tenkovska brigada NOVJ i brojna artiljerija oba korpusa. Nakon defilea na glavnom trgu Musali (danas Trg 14. februara), gdje su i leševima obješenih mostarskih omladinaca okupatori pokušavali zastrašiti grad, održan je veličanstven narodni miting. I dok je na njegovim zidovima još stajao natpis »Soldatenheim«, sa balkona hotela »Neretva« borcima i narodu govorili su proslavljeni komandanti i predstavnici oblasnih rukovodstava Partije, narodne vlasti i društveno-političkih organizacija NOP-a.

Mostar je, prema pisanju »Oslobođenja«, tih dana^56; bio već dao 2.000 boraca za Narodnooslobodilačku vojsku i partizanske odrede Jugoslavije, a teško stečenu slobodu platio je sa preko 700 najboljih sinova i kćeri, pretežno u najboljem cvijetu mladosti. Za sudbinu još 200 rodoljubivih građana Mostara u koncentracionim logorima širom Evrope još nije se znalo. Mostar, koji je uz to dao veliki broj žrtava fašizma, sada je novim dobrovoljcima, uglavnom najmlađima — i kao od početka masovno ženskom omladinom — popunjavao jedinice NOVJ.⁵⁷

Dok se u Mostaru slavila pobjeda, u dodiru sa odstupajućim neprijateljem bile su samo 9. dalmatinska divizija i 14. hercegovačka brigada, iako su u gonjenje bile upućene još i 1. dalmatinska (iz 26. divizije) i 12. hercegovačka brigada. Prva je 15. februara na padinama Čabulje potiskivala poraženu borbenu grupu »Fon der Hart« prema Drežnici, kojom je i ovladala sutradan, a druga je na Veleži razbijala ostatke 2. bataljona 369. grenadirskog i jednog diviziona 369. artiljerijskog puka. Zbog lošeg vremena učinak avijacije, koja nije bila ni orijentisana na tučen je odstupajućeg neprijatelja, bio je neznatan. Time je njena podrška u ovoj operaciji i okončana.⁵⁸

Izgubljeni dodir sa neprijateljem petnaestog februara uspostavljen je tek osamnaestog. Naime, tog dana štab 8. korpusa izdao je zapovijest za pokret svojih jedinica na zapad, radi učešća u završnim operacijama prema Rijeci i Trstu; 29. udarna divizija otada ponovo samostalno rukovodi daljim borbama u okviru mostarske operacije.⁵⁹

Pošto je dan ranije iz Mostara prebačena u Bijelo polje, 13. hercegovačka udarna brigada je, 18. februara 1945. godine, na liniji Jasenjani — Čitluk smijenila 1. proletersku dalmatinsku brigadu i, istog dana, bez borbe ovladala Drežnicom i Grabovicom, jer se pokret njena dva bataljona podudario sa povlačenjem njemačkih zaštitnica na karaulu Aleksin han. Izostalo gonjenje u prethodna tri dana omogućilo je neprijatelju da organizuje sistematsko rušenje željezničke pruge i svih objekata u kanjonu Neretve, što je, slijedećih dana, veoma otežalo nastupanje jedinica Divizije.⁸⁰

Sutradan su u rejon Grabovice pristigla i dva bataljona (1. i 5) 10. hercegovačke brigade, ali ih je njemačka zaštitnica na porušenim mostovima kod Aleksina hana i Karaule lako zaustavila, pa su zanoćili u Divoj Grbovici. Dva bataljona 13. brigade, upućena planinskom stazom u obi-lazni manevar prema Glogošnici, savladala su na Risovcu (k. 1035) nepri-jateljevo bočno obezbjeđenje i tako primorali neprijatelja da se sa Aleksina hana i Karaule ubrzano povuče u Jablanicu. Prvi i Treći bataljon 13. brigade nastavili su, međutim, bočno nastupanje iz kotline Glogošnice i, preko sela Krstac, 20. februara izbili kod s. Paparsko na drum Jabla-nica — Ostrožac. To je glavnini Trinaeste i bataljonima 10. brigade, koji su objema obalama Neretve nastupali kanjonom, otvorilo put. Neprijatelj .se nije smio zadržati ni u Jablanici, pa su je, istog dana, brigade zajednički oslobodile.* Neprijatelj je sistematski vršio zaprečavanje, kidajući eksplozivom svaku željezničku šinu i sijekući specijalnim ralom svaki prag, pa, je između ostalog, eksplozijom čitava dva vagona trinitro-trotuola uništio i željeznički tunel kod željezničke stanice Prenj. Udarna grupa Jablaničke partijske organizacije, štićena vatrom naoružanih omladinaca iz s. Luga, uspjela je, međutim, da presijecanjem kabla sačuva najvažniji most u Jablanici, poznat iz bitke na Neretvi.⁶¹

*) U borbi za oslobođenje Jablanice poginuli su: Mitar Avdalović iz G. Drežnja kod Nevesinja borac 2. bataljona 10. brigade i Muharem Hindić iz Luga kod Jablanice, borac 3. bataljona 13. brigade.⁶²

Do Rame neprijatelj se, zaštićen vodenom preprekom, bezbjedno povukao desnom obalom Neretve, kuda su tada išli i drum i željeznička pruga, ali su njegovi dijelovi, po prelasku druma na lijevu obalu Neretve, između Papraskog i Kuka, pretrpili znatne gubitke. Iznenađeni neprijatelj je imao 40 mrtvih, a zaplijenjen je i jedan ispravan brdski top, 30 pušaka, 4 automata, 4 pištolja i 5.000 puščanih metaka. Bataljone, angažovane odbijanjem ustaškog protivnapada iz Ostrošca, iznenada je napala glavnina neprijateljeve zaštitnice**⁵ i preotela neblagovremeno sklonjeni top. Poslije početnog neuspjeha ustaškog bataljona, prema Papraskom je upućen i 369. izviđački bataljon, tako da je neprijatelj sada bio u mogućnosti da zaustavi dalje nastupanje Brigade.⁶³

**) Bio je to nepotpuni 2. bataljon 370. grenadirskog puka kojeg su prethodno, poslije dvosatne borbe, iz Rame potisli dijelovi 10. hercegovačke brigade.⁶⁵

Izbijanjem, po dva bataljona 10. i 13. brigade naveče 20. februara 1945. godine u Ramu i Paprasko, jedinice 29. udarne divizije uspješno su ovladale čitavim kanjonom srednje Neretve. Ovog dana je uhvaćen čvršći kontakt sa neprijatelj evom glavninom, raspoređenom u proširenoj dolini Neretve od, Ostrošca do Konjica. Ona još nije bila prebrodila krizu poslije poraza, ali su mnoge mjere disciplinovanja i sređivanja jedinica bile već u toku, pa napad iz pokreta više nisu mogli donositi rezultate.

Za ova tri dana i 14. hercegovačka brigada je već bila, preko Prenj a, pravcem Hansko polje — Čičevo — Borci, desnim krilom kod Ljute uspostavila vezu sa 11. brigadom i, preko D. Bijele, Turije i Zaslivlja, produžila svoj front pritiska na garnizon u Konjicu. Njeno lijevo krilo sa Gašinog brda (k. 593) ugrozilo je vezu drumom između Konjica i Ostrošca. U toku pokreta i ovlađivanja položajima, Brigada je ubila 67 i zarobila 1 neprijateljevog vojnika, zaplijenila 35 pušaka i 3 automata, dok je sama imala 3 poginula*** i dva ranjena borca.⁶⁴

***) Pero Kovačević iz Sopilja kod Nevesinja, borac 3. bataljona, te Ilija Akšam iz Cvaljine (Popovo polje) kod Trebinja, Milan Hajdin iz Hajdina kod Vrbovskog (SR Hrvatska), borci 2. bataljona 14. brigade.⁶⁶

Izbijanjem Brigade na sjeverne padine Prenja, likvidirani su i posljednji ostaci organizovanog četništva; raspala se njihova posljednja, Konjička brigada. Malobrojno jezgro, mahom zločinom kompromitovanih, na čelu sa komandantom Žarkom Savićem, odstupilo je preko Treskavice u Kasindo, dok se većina (njih oko 100) rasula ili stupila u Brigadu. Zaplijenjena je arhiva Brigade, zatim po 1 minobacač 81 i 46 mm, 2 mitraljeza, 30 pušaka i drugo.⁶⁷

Osamnaestog februara ponovo se jače aktivirala i 11. brigada. Njen 3. bataljon je izvršio fiktivni napad na domobransku posadu električne centrale u Ljutoj; tom prilikom predalo se 30 domobrana, a dva su ubijena. Uoči toga dana, iz Konjica je dobrovoljno sa oružjem (2 puškomitraljeza, 25 pušaka i 12 pištolja) izašlo još 9 oficira i 23 domobrana, pripadnika artiljerijskog diviziona 2. gorskog zdruga. Ovlađivanjem centralom u Ljutoj, Konjic je ostao bez električne energije. Svi uređaji ostali su neoštećeni, ali je rad odmah obustavljen, pošto je to bio jedini izvor električne energije za garnizon u Konjicu. Zaplijenjeno je 6 puškomitraljeza i 25 pušaka. Uskoro je iz Nevesinja naišla grupa od 36 njemačkih vojnika; grupu je Bataljon, kod s. Špiljana, uništio zaplijenivši tri automata i 30 pušaka.

Zbog nepouzdanosti domobrana, 19. februara njemačka komanda 369. divizije — čije komandno mjesto se od tog dana nalazi u Podorašcu — smijenila je 2. bataljon 2. brdskog zdruga i dovela umjesto njih ustaše, a garnizon pojačala svojim jedinicama koje su oslobođene napuštanjem kanjona Neretve, Jablanice i Rame. Istog dana preduzela je i napad 1. i 3. bataljonom 370. grenadirskog puka. Uz podršku artiljerije i tenkova, neprijatelj je u toku dana ovladao linijom Đedinovac (k. 664) — Zlatar (k. 878) — Smiholje (k. 717), ali je Brigada, u protivnapadu slijedećeg dana, povratila Đedinovac i Smiholje. Neprijatelj je zadržao Zlatar i, na taj način, otklonio neposrednu opasnost za Konjic. U ovim borbama Brigada je imala 7 poginulih i 7 ranjenih boraca.* Neprijateljevi gubici u izvještaju štaba Brigade procijenjeni su na 42 mrtva. Zaplijenjeno je 13 pušaka.⁶⁸

*) Poginuli su Milan Đoren iz Borije kod Kalinovika, Rade Đoren iz s. G. Budanj (Miljevina), kod Foče, Milutin Drvendžija iz Koleškog kod Nevesinja i Drago Marković iz Čuruga kod Žablja (SAP Vojvodina, roditelji iz Humčana kod Nevesinja), borci 4. bataljona, te Jefto Avdalović iz Stepena kod Gacka, Salko Bajrović iz Ustikoline kod Foče i Petko Mandić iz Mehina Dola kod Kalinovika, borci 2. bataljona.⁷¹

Iako borbe za ponovno oslobođenje Travnika još nisu bile okončane, štab 5. udarnog korpusa, već od 13. februara, više je angažovao svoju 10. udarnu diviziju (bez 7. brigade) prema željezničkoj pruzi Ostrožac — Konjic — Sarajevo. Njena 9. udarna brigada iz Kreševa, podržana vatrom Artiljerijskog diviziona, morala je prethodno likvidirati ustaško uporište u s. Lepenici, da bi, tek onda, izbila na prugu (od Tarčina do Blažuja). Noću 17/18. februara obje brigade ove divizije počele su intenzivne napade na željezničku prugu.⁶⁸ Do 20. februara 17. udarna brigada, podržana svojim Artiljerijskim divizionom, napala je ustaška i domobranska uporišta od Konjica do Ostrošca, ali je likvidirala samo Kotlare i 4 bunkera u Lisičićima. U borbama je ubijeno 29, ranjeno 35 i zarobljeno 27 ustaša, domobrana i milicionera, a zaplijenjeno 5 puškomitraljeza, 2 minobacača 46 mm, 29 pušaka, 2 automata, 6 pištolja i veća količina pješadijske i minobacačke municije.⁶⁹ Deveta udarna brigada, koja se više angažovala na zasjede na otvorenoj pruzi, postigla je još bolji efekat. U borbama od 17. do 20. februara ona je izbacila iz stroja 257 neprijateljskih vojnika.⁷⁰

Do 21. februara 1945. godine, prema odstupajućoj mostarskoj grupaciji neprijatelja, stisnutoj u uskom proširenju ostrožačke kotline i duž pruge Konjic — Ivan-sedlo, već se bilo grupisalo četiri i po brigade NOVJ. Samo jedna od njih, Ramska brigada, raspolagala je sa nešto artiljerije. I njen Artiljerijski divizion sastojao se od svega četiri topa 75 mm (Brdska baterija) i četiri minobacača 81 mm (Minobacačka baterija).⁷² Dodamo li tome da su i pješadijski bataljoni hercegovačkih brigada imali po jedan minobacač 81 mm, vidjećemo da se moglo računati na vrlo skromnu (4 topa i 20 minobacača) vatrenu podršku.

Grupisane snage nisu bile ni izdaleka dovoljne za uspješne napade iz pokreta, pa ipak — brigade su se odlučile na napad. Niko iz štaba Divizije nije bio na licu mjesta radi objedinjavanja akcije, ali su napadi 11. i 14. hercegovačke brigade na garnizon u Konjicu bili koordinirani i dogovoreni. Vjerovatno je i napad 17. krajiške (Ramske) brigade bio dogovoren sa štabom 11. brigade. Veza između ojačane 13. brigade, čiji su prednji dijelovi tog dana ovladali linijom spoljne odbrane južno i zapadno od Ostrošca (s. Stijenice — Zakalača — Osište — Omlad k. 304 — Falanovo brdo (1/10. brigade na desnoj obali Neretve), sa 14. hercegovačkom brigadom, od koje je bila udaljena samo 5 km, nije uspostavljena, pa ni napad ovdje nije mogao biti koordiniran.

Noćni napad 11, 14. i 17. udarne brigade na Konjic i Ostrožac, iako gotovo jednovremen (napad na Konjic počeo je u 21, a na Ostrožac u 22.00 sata), prostorno nepovezan (radi već planiranog protivnapada neprijatelj je za to bio privukao pojačanja), nije donio uspjeh ni na jednom pravcu; jedino je 11. brigada, uz gubitak (4 poginula* i 5 ranjenih boraca), ponovo ovladala Zlatarom i Đedinovcem. Neuspjehu napada djelimično je doprinijela i činjenica da je 14. brigada, koja je pokazala veliko zalaganje (u borbi je imala 5 poginulih** i 15 ranjenih boraca), tog dana prethodno morala savladati ispad jednog ustaškog bataljona koji je, napadom iz Čelebića, bio ovladao Ljubinom.⁷³

*) Poginuli su: Obren Davidović iz Vrbe kod Gacka, Đorđo Ilić iz Davidovića kod Bileće, Hivzija Pašić iz Mulja kod Gacka i Ante Viculin iz Kaštel Lukšića kod Splita.⁷⁵

**) Poginuli su: Ljubo Ćupina iz Hatelja kod Stoca, Ismet Hajrović iz Rečica kod Stoca, Zulfikar (Zulfo) Omanić iz Plane kod Bileće, Slavko Sakota iz Trijebnja kod Stoca i Safet Turajlić iz Stoca.⁷⁶)

Sutradan je inicijativu preuzeo neprijatelj. Njemački 369. izviđački bataljon, ustaški 1. bataljon 9. zdruga i jedan bataljon domobranskog 2. zdruga iz Ostrošca, Čelebića i Konjica izvršili su koncentričan napad prema Idbarskoj dolini i grebenu Ljubine, a 1. bataljon 370. grenadirskog puka na Zlatar. Prvi bataljon 370. grenadirskog puka je, bočnim udarom od Smiholja, dosta lako zbacio dijelove 11. brigade sa Zlatara, a potom i sa Đedinovca. Komanda 369. divizije je koncentrični napad kod Čelebića ocijenila neuspjelim, i za to okrivila »nepouzdanost Hrvata«. Naime, 369. izviđački bataljon odbacio je 1. i 3. bataljon 13. brigade na Javornik i Bunare, ali su ga ovi, u toku noći i sutradan, uz gubitke (30 mrtvih) odbacili u Ostrožac. Brigada je u borbi imala 7 poginulih*** i 8 ranjenih boraca. Nema, međutim, podataka da su domobranski i ustaški bataljon u napadu postigli bilo kakav rezultat.⁷⁴

***) Halil Džambegović iz Dumanjića kod Rogatice, Stevo Lojpur iz Ravni kod Mostara, Cašif Taslidža iz Ljubuškog, Salko Halebić iz Luga kod Jablanice, Halil Kuro iz Prigrađana kod Mostara, Ilija Gavran iz Priboja kod Ljubuškog i Slavko Trifković iz Raštana kod Mostara.⁷⁷)

Za sve to vrijeme i sutradan do mraka 17. udarna brigada je svoje napade na bunkere, raspoređene po kosama sjeverno i istočno od Ostrošca, uz podršku svog Artiljerijskog diviziona uporno ponavljala, pa je, 22-gog, bila ovladala Krizom (k. 383). Međutim, zbog protivnapada ustaša nije ga mogla održati. U toku napada ona je ubila 21 i ranila 46 ustaša, a sama imala 8 poginulih i 29 ranjenih boraca i starješina. Rušenjem propusta na željezničkoj pruzi kod Lisičića, ona je, uz to, onemogućila podršku iz oklopnog voza jedinicama koje su vršile napad prema Čelebićima.⁷⁸ Jedinice 29. udarne divizije u ova tri dana imale su 17 poginulih i ranjenih boraca i starješina. Neprijateljevi gubici procijenjeni su na 58 mrtvih i približno toliko ranjenih, dok je plijen bio neznatan: 1 puškomitraljez, desetak pušaka i drugo.⁷⁹ Prema njenim podacima samo jedinice 9. gorske divizije imale su 13 poginulih, 63 ranjena i 26 nestalih vojnika i starješina.⁸⁰

Štab 29. divizije je u međuvremenu uputio u Mostaru i Nevesinju zadržana tri bataljona 10. hercegovačke brigade, preduzeo mjere da se u rejon Ostrošca prebaci bar jedna baterija (tovarna) brdskih topova, a uspostavljena je i čvršća veza 13, 10. i 17. brigade. To je omogućilo da se novi napad za oslobođenje Ostrošca pripremi temeljitije. Napad je izvršen noću 25/26. februara 1945. godine (početak napada u 24 kod 13. brigade, 0,30 kod 10. brigade). Nejasno je, međutim, zbog čega su i Deseta i 13. brigada od ukupno 9 bataljona u napadu upotrijebile samo četiri — svaka po dva i zbog čega nisu sačekale artiljerijsku podršku. Iako je Ramska brigada uspješno izvršila dogovoreni pritisak sa sjevera i na željezničku prugu Ostrožac — Konjic — Bradina — i tom prilikom kod Lisičića srušila oklopni voz, — ni ovaj napad nije mogao imati izgleda na uspjeh. Stvar ne mijenja ni uoči napada štabovima brigada nepoznata činjenica — da je neprijatelj iz rejona Konjica izvukao 1. bataljon 370. grenadirskog puka i, 25. februara, prebacio ga u Ostrožac.⁸¹ To se uočilo već na početku napada, pa su se bataljoni, već poslije prvih pokušaja, vratili na polazne položaje.⁸²

Za to vrijeme kod Konjica je od 24. februara bio u toku protivnapad tri bataljona mješovite ustaško-domobranske 9. gorske divizije protiv jedinica 14. hercegovačke brigade. Pored odbacivanja dijelova 14. brigade sa povoljnih polaznih položaja za napad na Konjic, napad neprijatelja je imao za cilj povratak izgubljenog »samopouzdanja« kod svojih jedinica. "U tom cilju u Konjic i Ostrožac doputovao je ustaški general Vjekoslav Luburić, u svojstvu specijalnog Pavelićevog opunomoćenika. Ni poslije nekoliko dana, međutim, prema njemačkim izvještajima ustaše — iako dobro podržane artiljerijom — »nisu odmakle dalje od polaznih položaja«.⁸³ Gašino brdo (k. 593 i k. 564) iznad s. Tupčice nekoliko puta je prelazilo iz ruku u ruke. Od 24. do 27. februara Brigada je imala 15 poginulih* i 37 ranjenih boraca i starješina, a neprijateljevi gubici procijenjeni su na 145 mrtvih i 180 ranjenih. Tek 27. februara u borbu je ubačen i jedan njemački bataljon (1/370. gr. p.). Zamorena i bez municije, 14. brigada je odstupila u Gornju Bijelu. Ovim je neprijatelj postigao značajan taktički uspjeh, jer je ponovo razdvojio jedinice Divizije na dva dijela.⁸⁵ Na ostalim sektorima vladalo je uglavnom zatišje. U puškaranju i izviđačkim akcijama poginula su još 4 borca iz ostalih brigada.**

*) Ilija Akšam iz Čvaljine (Ravno) kod Trebinja, Pavle Spehar iz Plaškog (SR Hrvatska) Ibrahim Veledar iz Počitelja kod Čapljine, Milan Bulajić iz Bojišta, kod Nevesinja, Nikola Corić iz Prigrađana kod Mostara, Tomo Dabić iz Humi-šljana, Vejsil Hajdar iz Seljana kod Ostrožca, Rizah Rupić iz Vitine kod Ljubuškog, Đuro Sikimić iz Predolja kod Stoca i Zulfikar (Zuko) Zarkušić iz Opličića kod Stoca, svi iz njenog 2. bataljona, te Dragoljub Samardžić iz Hodžića kod Bileće, Jozo Glavinić iz Moševića (Hutovo) kod Neuma, Rade Zmukić iz Dobrog Polja kod Kalinovika, Krsto Lozo iz Lišana (Bijelo polje) kod Mostara i Danilo Durasović iz Raštena kod Mostara, borci 1. bataljona.⁸⁴.

**) Poginuli su: Gligor Parežanin iz Panika kod Bileće (politički delegat voda u 1. bataljonu 10. brigade), Nemanja Marković iz Nadinića kod Gacka (1/11. brigade), Hajrudin Ćatović iz Djeca kod Bileće (3/11. brigade) Osman Pajić iz Bijelog polja kod Mostara iz 1. bataljona i Čedo Kalem iz 3. bataljona 13. brigade.⁸⁶

Drugu polovinu februara štab 29. udarne divizije je, premjestivši komandno mjesto u Mostar, iskoristio i za daljnje usavršavanje formacije. Možemo reći da je Divizija ovog mjeseca dobila definitivnu fizionomiju, koja se u toku rata više nije mijenjala. Najznačajnije od tih formacijskih novina su: obrazovanje Artiljerijske brigade, Inžinjerijskog bataljona i Čete za vezu.

Artiljerijska brigada je formirana 27. februara 1945. godine u Bijelom polju kod Mostara. Ona se u početku sastojala od tri diviziona (1. — protivtenkovski, 2. — brdski i 3. — kombinovani), Štabne baterije, Auto-čete, Transportne kolone i pozadinskih ustanova. Prije popune ljudstvom imala je oko 250 boraca, a od artiljerijskih oruđa u 1. divizionu 8. protivtenkovskih topova 47 mm, u 2. divizionu 8 američkih brdskih topova 75 mm (4 za tovarni transport, a 4 za tandem vuču), dok je 3. divizion bio kombinovan: 4 njemačka brdska topa 75 mm, M-15, podesna za tovarni transport i 4 minobacača 81 mm (ili 105 mm). Ukopno dakle 24 oruđa. Štab Brigade sačnjavali su: Tripo Bjelica, komandant, Slavo Đurić politički komesar i Franjo Lužar, načelnik štaba; nešto kasnije za komandanta pozadine postavljen je Đuro Ilić.⁸⁷

Inžinjerijski bataljon je formiran 28. februara u Mostaru i u svom sastavu je imao Pontonirsku, Minersku i Tehničku četu. Komandant je bio Čedo Kovačević, a politički komesar Gojko Medan. Formiranje čete za vezu završeno je tek prvih dana marta, takođe u Mostaru.

Za obuku starješina i specijalista u Trebinju, Bileći i Mostaru u toku je bilo pet do šest (niži oficirski, podoficirski, automobilski, telefonski, šifrantski) kurseva sa oko 200 slušalaca.

Zastoj operacija u rejonu Ostrožac — Konjic, prvi znaci aktiviranja »zelenog kadra« i ostataka ustaške milicije na neprokrstarenom prostoru Čvrsnice i Vran-planine (čiji je broj sa Rakitnom i Dugim poljem, procjenjen na 1.000 do 1.200), i bojazan da time ne budu ugrožene komunikacije u kanjonu srednje Neretve na čijim opravkama se ubrzano radilo i ometala mobilizaciju, naveli su štab Divizije na protivakciju. Ona je zato svoju rezervu, 12. hercegovačku udarnu brigadu (bez jednog bataljona) iz Mostara 27. februara orijentisala sada na ovaj sektor. Zadatak je bio: da, zajedno sa tri bataljona Bosansko-hercegovačke divizije KNOJ-a, u nekoliko dana, koncentričnim nastupanjem od Drežnice (1/12. brig.), Lištice (dva bataljona 12. brigade), Posušja (1/3. brigade NO), Duvna (1. brigade NO) i Prozora (3/1. brigade NO) prokrstari ovaj prostor i rastjera ili uništi sve eventualne grupe na koje naiđe.⁸⁸

Akcijom je rukovodio štab Bosansko-hercegovačke divizije KNOJ-a, a, prvih dana marta, postignuti su značajni uspjesi.⁸⁹

Dvadeset sedmog februara 1945. godine u rejon Ostrošca su prispjeli prvi dijelovi novoformirane Artiljerijske brigade 29. divizije. Trinaestoj brigadi pridati njen Treći divizion, (bez 3. minobacačke baterije, koja je još bila u formiranju; dakle svega 4 njemačka brdska tovarna topa 75 mm M-15) odmah je posjeo vatrene položaje 1 km južno od groblja u s. Dobrigošću i počeo sa korekturom vatre. Sutradan je kao ojačanje 10. brigadi u rejon s. Mrakova stigla i 1. baterija 2. artiljerijskog diviziona (četiri američka brdska tovarna topa 75 mm M-42).⁹⁰ Ovog dana su dobijeni podaci da je u Ostrožac stigao još jedan ustaški bataljon, te da je ustaškom 9. zdrugu (kod koga se u inspekciji nalazio Luburić) naređeno da povrati Ramu.⁹¹

To je štabove 10. i 13. brigade navelo da, ne čekajući zapovijest štaba Divizije (koja je bila u izgledu), već sutradan, zajedno sa Ramskom brigadom, organizuju odlučan napad za oslobođenje Ostrošca.

Prvog marta u 14. sati 12 brdskih topova i 12 minobacača počelo je artiljerijsku pripremu i, u toku tri sata, mahom neposrednim gađanjem, bilo je srušeno više bunkera u neposrednoj odbrani gradića koji se protezao na obje obale Neretve. U 17 sati sedam bataljona prve linije počelo je silovit juriš. Posebno su došli do izražaja bombaši — oni su likvidirali preostale bunkere. Centar grada na desnoj obali Neretve sa željezničkom stanicom neprijatelj je vrlo uporno branio, ali je njegov otpor i ovdje slomljen — kada je 13. brigada u 18 sati ovladala skelom preko koje su se njeni dijelovi ubacili u centar. U međuvremenu su dijelovi 17. krajiške brigade ovladali Lisičićima i, na leđima ustaške posade ovog snažno utvrđenog uporišta, sa istoka upali u grad, pa je Ostrožac već u 19.30 bio slobodan. Neprijatelja, koji se koristeći mrak probio prema Konjicu, prihvatili su: 1 bataljon ustaškog 9. zdruga i 1. bataljon njemačkog 370. puka, podržani 2. divizionom 369. artiljerijskog puka na lijevoj obali potoka Kralupščice.⁹²

Ispostavilo se da je dolazak ustaškog bataljona u Ostrožac prethodnog dana bila samo smjena i slaba nadoknada povučenom 1. batljonu 370. grenadirskog puka (na Ivan-sedlo), a da se u Lisičićima nije nalazio bataljon nego — četa ustaša. Šareni garnizon ipak je pred napad brojao oko 1.300 vojnika. Njegovo jezgro činio je pokretni njemački 369. izviđački bataljon, dok su ostale snage činili 5. i 3. bataljon ustaškog 9. zdruga, te jedna četa talijanske fašističke milicije iz legije »San Marko«, čija glavnina, inače, se nalazila u rejonu Tarčina i Hadžića. Ukupni gubici neprijatelja iznosili su više od 300 mrtvih (od toga se jedan dio utopio u Neretvi), 34 zarobljenih i bar 100 ranjenih. Zaplijenjena su 2 topa 75 mm, 6 minobacača 81 mm, 4 minobacača 46 mm, 13 mitraljeza, 25 puškomitraljeza, 5 automata 350 pušaka, oko 1.000 minobacačkih granata i 50.000 puščanih metaka. Trinaesta brigada je u borbi imala 11 poginulih* i 20 ranjenih, a Deseta 4 poginula** i 8 ranjenih. Gubici 17. brigade nisu poznati.⁹³

*) Milan Borovac iz Trebižata kod Čapljine, Danilo Butulija, iz Moska kod Bileće, Mujo Fazlić iz Kamene kod Blagaja, Krsto Jokanović iz Malog Polja kod Blagaja, Radovan Kešelj iz Studenca kod Nevesinja, Mirza Kudra, iz Tasovčića kod čapljine, Vladislav Kuljić iz Trusine kod Stoca, Husein Sefo iz Stoca, Ratko Stević iz Hodbine kod Mostara, Vlado Šukić iz Dolova kod Stoca i Bećir Tikveša iz Surmanaca kod Čitluka.⁹⁵

*) Anđelko Bukvić iz Hrasna kod Neuma, Stojan Dželetović iz Čepelice kod Bileće, Jovo Ninković iz Vrbna kod Trebinja i Savo Tabaković iz Sobadina kod Bileće.⁹⁶

Po oslobođenju Ostrožca, sve tri brigade, sa po dva bataljona, organizovale su gonjenje neprijatelja. Trinaesta lijevom, a 10. i 17. udarna brigada desnom obalom Neretve. Znalo se da se u rejonu sela Barmiš i Hasanovići, iza potoka Kralpuščice, nalaze tri domobranske čete iz 2. zdruga, pa su bataljoni 10. i 17. brigade u tom pravcu i usmjereni.⁹⁴) Međutim, oni su ujutro 2. marta na Kralpuščici naišli na organizovan otpor 1. bataljona njemačkog 370. puka i 1. bataljona ustaškog 9. zdruga.

Trinaesta brigada je ovladala Idbarskom dolinom, Čelebićima i grebenom Ljubine, pa je, izbijanjem u Orahovicu, natkrilila njemačke položaje kod Pokojišta na desnoj obali Neretve. To je komandanta njemačke 369. divizije navelo (njemački komandant je 2. marta došao na lice mjesta u jednom tenku), da za noć 2/3. marta naredi pomjeranje položaja iza potoka Ugrovščice na liniju Cerići — Vinište — Plješevac (k. 1092) — Koznik (tt. 1244) — Križ (k. 1268) i, dalje grebenom, preko Sniježnika prema Repovcima ispod Lisina (tt. 1744). Prvi bataljon 370. puka, 369. izviđački bataljon i 2. divizion 369. artiljerijskog puka po padu mraka su ukrcani i vozom prebačeni u Bradinu i Raštelicu. Odbranu Konjica preuzela je borbena grupa »Šulce« (Schultze), koju je činio 3. bataljon 370. grenadirskog puka, ojačan ostacima 2. bataljona 369. grenadirskog puka i četom 369. pionirskog bataljona. Pored jedne ili dvije baterije brdskih topova, voda protivavionskih topova 20 mm (»f1ak«), Borbenoj grupi je bio potčinjen još jedan (1. ili 3.) bataljon domobranskog 2. gorskog zdruga, tako da je ukupno brojala više od 2.000 vojnika i starješina.⁹⁷

Istog dana iz Mostara je u Ostrožac došao komandant 29. divizije i, poslije podne, izdao zapovijest za napad — u cilju oslobođenja Konjica sa početkom 4. marta u 06 sati.⁹⁸ Zapovijest je pokrenula čitav borbeni poredak Divizije. Njom je predviđen koncentričan napad na garnizon u Konjicu, uz istovremeno odsijecanje odstupnice prema Ivan-sedlu kod Podorašca.

— Glavnina 10. hercegovačke brigade (tri bataljona) sa linije: Kralupi — Barmiš napada desnom obalom Neretve preko Krvavog polja i D. Sela prema Konjicu (želj. stanica, a jednim bataljonom iz rejona Ha-sanovići preko Križa i Koznika — Podrašac; uz obezbjeđivanje lijevog boka od Bradine;

— Trinaesta hercegovačka brigada, sa linije Hančesma — Ljubina, napada lijevom obalom Neretve i, preko Zabrđa i Pomola (tt. 432), izbija u Konjic (rejon Varda);

— Četrnaesta hercegovačka brigada, sa linije Ka vale — Turija — Pre-vija, grebenom Kavale — k. 564 — Pomol (tt. 432) i lijevom obalom Neretve od Previje, preko s. Tuščica, izbija u uzvodni dio grada na lijevoj obali Neretve;

— Jedanaesta hercegovačka udarna brigada, iz rejona Ljuta — Zagorka, sa dva bataljona ovlađuje Đedinovcem i Zlatarom, a potom i dijelom grada na desnoj obali Neretve uzvodno od ušća Trešanice, a, sa po jednim bataljonom, zauzima s. Ovčare, te napadom na Podorašac obezbjeđuje sopstveni desni bok od Brđana;

— Artiljerijska brigada glavninom nastupa drumom Ostrožac — Konjic i 1. divizionom podržava napad 10. hercegovačke brigade, a 2. i 3. uglavnom 13. hercegovačku brigadu;

— Štab Divizije i Hirurške ekipe — u Ostrošcu.

Međutim, već u toku noći situacija se promijenila planskim povlačenjem njemačkih i ustaških jedinica. Savlađujući otpor slabijih zaštitnica, iako zapovijesti još nisu bile oformljene, brigade su samoinicijativno nastavile nastupanje. Tako su prednji dijelovi 13. brigade (1. četa 4. bataljona), već oko podne izbili na kose Pomola, ali su zadržani artiljerijskom i mitraljeskom vatrom iz bunkera sa Gradine, Repovice i željezničke stanice Konjic, sa desne obale Neretve. U gonjenju neprijatelja od Čelebića do Konjica Brigada je ubila 20 ustaša, zaplijenila 20 pušaka i 2 konja, a ni broj ubijenih njemačkih vojnika pri odstupanju sa željezničke stanice Konjic prema Homoljskom potoku nije bio manji. U toku ovog dana gubici Brigade bili su 4 poginula* i 3 ranjena. Oko 1 sat njemačka pionirska četa eksplozivom je uništila masivnu Konjičku ćupriju, kulturno istorijski spomenik iz XVI vijeka. Oko 16 sati neprijatelj je počeo napuštati dio grada na lijevoj obali Neretve. To je 13. i 14. brigadi, čiji su borci gotovo jednovremeno (oko 17 sati) ušli u oslobođeni grad, onemogućilo prelaz na drugu obalu, pa su zanoćile u Konjicu. U dio grada na desnoj obali Neretve ubrzo su sa Zlatara sišla i dva bataljona 11. brigade i — Konjic je u 17,30 sati bio slobodan. U toku noći 10. i 11. brigada ovladali su željezničkom stanicom Ovčari i Podorašac.⁹⁹ Ostale jedinice Divizije, u borbama za Konjic i na njegovim prilazima, sem nekoliko ranjenih izgleda da i nisu imale gubitaka. Artiljerijska brigada, zbog veoma brzog razvoja situacije i nepogodnog zemljišta za posijedanje odgovarajućih vatrenih položaja, nije ni dejstvovala. Ukupan plijen u Konjicu i na njegovim prilazima koji je pao jedinicama Divizije u ruke nije velik, ali se zna da je, između ostalog, zaplijenjen jedan ispravan četverocjevni protivavionski top 20 mm (»Flak«) sa više hiljada granata. Domobranska željeznička četa i izvjestan broj iz drugih jedinica prebjegao je jedinicama Divizije.¹⁰¹

*) Poginuli su: Mirko Dupor iz Biograda kod Trebinja, Stjepan Jelčić iz Desne kod Opuzena i Gojko Milivojević iz Dolova kod Stoca.¹⁰⁰

Na ovako brzo povlačenje neprijatelja iz Konjica, pored gotovo potpunog taktičkog okruženja (u koje je nastupanjem jedinica Divizije doveden garnizon u Konjicu), značajan uticaj imao je — od napada za oslobođenje Konjica potpuno nezavisan — pokret 17. krajiške (Ramske) brigade.*

*) Bojeći se šireg okruženja, ustaške jedinice su bez pritiska sa fronta napustile sve položaje zapadno od željezničke pruge Konjic — Bradina, zbog čega je komanda 369. divizije, sa položaja Krvavo polje — Vinište — Plješevac (k. 1092) iz borbe izvučenim 1. bataljonom 370. i 2. divizionom 369. artiljerijskog puka, posjela najdominantnije položaje: (tt. 1744), — Vihor (k. 1287) i Ječmeno brdo (k. 1502) na Ivan-planini. Posjedanje Ivan-sedla i Malog Ivana (k. 1011), sa naslonom na Bjelašnicu, bilo je u toku, uglavnom domobranskim jedinicama.

U toku 4. marta, 10. i 11. brigada su, po oslobođenju Podorašca, nastavili energično nastupanje, ali sa znatno manjim snagama nego je to bilo moguće. Dva bataljona (1. i 2.) 11. brigade i 4. bataljon 10. brigade istina bili su dovoljni da se likvidiraju posade utvrđenih željezničkih stanica Dragočaj, Brđani i Bradina, zatim da se od rušenja spasi most Lukač (raspona 52 metra).¹⁰², ali ne i za efikasno ovladavanje prevojem Ivan-sedla. Zatečene uglavnom u trenutku napuštanja dobro utvrđenih bunkera posade Brđana, Dragočaj a, Lukač-mosta i Bradine, pretrpile su velike gubitke (preko 100 mrtvih). Zaplijenjeno je 2 četvorocijevna protivavionska topa 20 mm, 2 mitraljeza, 6 puškomitraljeza, 3 automata, stotinjak pušaka, 1 kamion, 50.000 puščanih metaka i veća količina sanitetske opreme i artiljerijske i minobacačke municije. Bataljoni 11. brigade imali su samo desetak ranjenih. Među njima, najteže komandant 4. bataljona 10. brigade, Jovan Bobot, narodni heroj; on je, dva dana kasnije, u s. Zukićima podlegao ranama.¹⁰³ Ovog dana kod neprijatelja se bila stvorila potpuna pometnja. Osipanje domobranskih jedinica, samovoljno napuštanje položaja od strane ustaša (tako je 5. bataljon 9. ustaškog zdruga, odstupivši preko Bitovnje, produžio čak u Sarajevo),¹⁰⁴ stvorilo je njemačkoj komandi 369. divizije znatne teškoće. Međutim, najteže posljedice imala je zbrka oko povlačenja 3. bataljona, koji je, od izlaska iz Konjica, stalno bio pod vatrom jedinice 29. divizije. On je, da bi izbjegao goniocima, odstupio kroz veliki željeznički tunel iz Bradine u Raštelicu. I dok je 1. bataljon na Ivan-planini mislio da se Treći bataljon još nalazi ispred njega, a ovaj u Raštelici bio siguran da 1. bataljon drži Ivan-sedlo, bataljoni 11. brigade lako su savladali manje domobranske dijelove u žandarmerijskoj stanici Ivan-sedlo. Nakon toga je na položaju u ulozi predstraže ostavljena samo jedna četa, a oba bataljona su povučena na odmor u Bradinu.

Dok je ova (predstražarska) četa bila zabavljena pregovorima i prihvatom jedne domobranske čete, koja se bila počela predavati, u njemačkoj komandi je uočen propust i sagledane njegove posljedice. Protivnapadom iz Raštelice osujećena je predaja domobrana i četa lako, uz 4 poginula* i 4 ranjena, odbačena prema Bradini. Pokušaj u toku noći da se, ubacivanjem raspoloživih snaga (dva bataljona), ponovo ovlada Ivan-sedlom, nije ni mogao uspjeti. Po pristizanju pojačanja iz Konjica, i neprijatelj je već bio shvatio pun značaj Sedla i konsolidovao odbranu, pa su se oko njega razvile jednomjesečne frontalne borbe — o čemu će biti riječi u narednoj glavi. Bataljoni 11. brigade suočili su se sada sa bočnim udarom 1. bataljona 370. grenadirskog puka koji je sa zakašnjenjem nastupao od Repovaca i sa Vihora. Oni su, poslije višečasovne borbe, ovaj napad odbili. Više zbog teškoća (strmo zemljište i lapav snijeg) na koje su u mraku naišli njemački vojnici nego zbog premoći bataljona 11. brigade, 1. bataljon 370. puka i 369. izviđački bataljon odstupili su na Vihor i tu ostali. Bataljoni 11. brigade Sedlom, međutim, nisu mogli više ovladati.¹⁰⁵

*) Imena nisu registrovana.

NAPOMENE (glava XVII):

1) Izvještaj štaba 8. udarnog korpusa Vrhovnom štabu NOV i POJ od 25. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 136, objašnjenje 14.

2) Zapovijest štaba 8. udarnog korpusa od 4. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 25.

3) Isto.

4) Obavještenje štaba 8. udarnog korpusa štabu 29. udarne divizije od 6. II 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 22/2.

5) Izvještaj i Relacija štaba 13. hercegovačke brigade od 7. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 48, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 7/4.

6) AVII, ANOP-a, 40, reg. br. 2/1.

7) Relacija štaba 10. brigade za februar 1945. godine, AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 8/4.

8) Relacije štabova 11. i 14. brigade za februar 1945. godine. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 6 i 9/4. Izvještaj štaba 14. brigade od 20. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 118.

9) Izvještaj štaba 11. brigade štabu 29. divizije od 7. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 47.

10) Isto. Postskriptum.

11) Izvještaj štaba 12. brigade od 11. II 1945. godine, AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 26/2.

12) Izvještaj štaba 19. udarne divizije od 27. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 144.

13) Izvještaj štabova 8. udarnog korpusa, 9. i 26. divizije, Tenkovske i Artiljerijske brigade od 16, 20, 22 i 25. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 93, 123, 128 i 136, AVII, ANOP-a, k. 531, reg. br. 14/2 i 22/8. Dnevnik majora Bem-a. AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

14) Obavještenje štaba 8. udarnog korpusa štabu 29. udarne divizije od 6. II 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 22/2.

15) Zapovijest štabova 8. korpusa i 29. divizije od 12. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 69 i 72.

16) Relacija štaba 10. brigade za februar 1945. godine, AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 8/4.

17) Isto.

18) Rako Mirković, I Nevesinje je oslobođeno, Hercegovina u NOB, Vojno delo, Beograd, 1961, str. 846.

19) AVII, ANOP-a, k. 89, br. reg. 15/3, k. 40, reg. br. 260, 301, 302, 369, 399, 438, 486, 714, 731, 921, 922 i 1208. Materijal za spomenicu poginulih Nevesinjaca.

20) Izvještaj komande 1. lovačke eskadrile, NOVJ, od 10. II 1945. godine. Zbornik, tom X, knj. 1, dok. 249.

21) Relacija štaba 11. brigade za februar 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6/4.

22) Relacija 10. hercegovačke brigade za februar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 8/4.

22a) Isto.

23) Izvještaj štaba 13. hercegovačke brigade od 16. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 95.

24) AVII, ANOP, k. 40, Spisak br. 2, red. broj 370, 459, 523, 832, 857, 953 i 1092. S. Stijačić, n. d. str. 34, 37, 39, 66, 74, 78, 84, 86 i 88.

25) W. Hubatsch, Hitlers Weisungen für Kriegführung 1939 — 1945, Bernard und Graefe, Frankfurt am Main 1962, str. 298 — 299.

26) F. Schraml, Kriegsschauplata Kroatien, str. 121 — 122. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6. reg. br. 1/6.

27) Izvještaj štabova 13. i 14. brigade od 16. i 20. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 96 i 118.

28) Zapovijest načelnika štaba 29. divizije od 14. II 1945. u 12.000. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 7/1. Izvještaj štaba 29. divizije od 19. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 110. Relacija štaba 10. brigade za februar 1945. godine. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 8/4.

29) F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 120 — 122. Dnevnik majora Berna, AVII, k. 6. reg. br. 1/5 i 1/6. V. Popović, Oslobođenje Nevesinja, Vojnoistorijski glasnik, Beograd, br. 2/1951, str. 83 — 99.

30) AVII, SNOP, k. 40, spisak br. 2. reg. br. 97, 259, 414, 728, 850, 969 i 1147. S. Stijačić, n. d. str. 16, 31, 60 — 61 i 96.

31) Zapovijest načelnika štaba 29. udarne divizije od 12. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 72.

32) Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 69 i 72.

33) Zapovijest načelnika štaba 29. divizije od 14-tog i Izvještaj štaba 9. divizije od 21. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 79 i 120.

34) 7. februara bilo je navelo ovu Komandu da sutradan iz rejona Han Pijeska izvuče Borbenu grupu »fon der HardU i da je prikupi u Hadžićima, očigledno radi intervencije prema Mostaru.

35) Izvještaj štaba 9. udarne divizije od 21. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 120. Dnevnik majora Berna. AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

36) S. Stijačić, n. d. str. 35, 45. 55 i 78 — 79.

37) Izvještaj štaba 12. brigade od 4, 11. i 16. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 33 i 95. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 26/2. Izvještaji štabova 19. i 29. udarne divizije od 17. i 27. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 144, 110, AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 27/2.

38) Isto, str. 32 i 60.

39) Dnevnik majora Bema, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 6/1.

40) AVII, ANOR-a, k. 40, reg. br. 2/1, reg. br. 242, 1189 i 1265.

41) Izvještaj stožera ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga od 6. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 169.

42) Relacija štaba 13. hercegovačke brigade za februar 1945. godine. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 7/4.

43) Dnevnik majora Bema, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6 F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 118 — 120.

44) Izvještaj štaba 9. divizije od 19. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 110. Relacija štaba 14. brigade za februar 1945. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 9/1.

45) F. Schraml, Kriegsshauplatz Kroatien, str. 121 — 122.

46) Izvještaj štaba 13. brigade od 16. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 96. Relacija istog štaba za februar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 7/4.

47) Izvještaj štaba 13. brigade od 16. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 96. Spisak poginulih boraca i starešina (br. 2) 29. divizije. AVII, ANOP-a, k. 40.

48) AVII, ANOP-a, k. 40, Spisak br. 2 redni broj 37, 592, 753, 883, 906, 989, 997, 1065, 1077, 1078 i 1132.

48a) Zapovijest načelnika štaba 29. udarne divizije od 14. februara 1945. godine u 12.00. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 7/1.

49) Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 72.

50) Izvještaj štaba 14. brigade od 20. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 118. Relacija istog štaba za februar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 9/4.

51) S. Stijačić, n. d. str.

52) Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 110.

53) Izvještaj štaba 8. udarnog korpusa Vrhovnom štabu NOV i POJ od 25. II 1945. i njegova zapovijest potčinjenim jedinicama od 18. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 136 i 102. Zapovijest štaba 29. divizije štabu 14. brigade od 15. II 1945. godine. Isto, dok. 85.

54) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

55) Opis njemačkog narednika Zibla (Ziebl) iz 2. bataljona 369. grenadirskog puka u djelu F. Schraml, »Kriegssauplatz Kroatien«, str. 121.

56) Nikola Miličević, Oslobođeni Mostar, »Oslobođenje«, organ Izvršnog odbora NOF-a Bosne i Hercegovine, godina III, broj 24, Jajce 7. marta 1945. godine, str. 2.

57) Mensur Seferović, Pred očima grada, Informativni centar Mostar, Mostar, 1976.

58) Izvještaji komandi 1. i 2. lovačke eskadrile NOVJ od 15. II 1945. godine. Zbornik. tom X, knj. 1, dok. 262 i 263.

59) Zapovijest štaba 8. korpusa od 18. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. B3, dok. 102.

60) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 6/1.

61) Prvoljub Pejatović, Jedan život na mostu (portret Bećira Malovića) »Borba«, 8. maja 1962. godine.

62) AVII, iANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, r. br. 1185.

63) Izvještaj štaba 13. brigade od 25. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 138.

64) Relacija štaba 14. brigade za februar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 9/4. Izvještaj štaba 14. brigade od 20. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 118.

65) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

66) AVII, ANOP-a, k. 40, br. reg. 9/1, r. br. 33 i 1191.

67) Relacija štaba 14. brigade za februar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6/4. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. reg. br. 1/6. F. Šraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 123.

68) Izvještaj štaba 9. brigade štabu 10. divizije od 14. IX 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 80.

69) Izvještaj štaba 17. krajiške brigade od 26. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 141.

70) Izvještaji štaba 9. krajiške brigade »Simo Šolaja« od 18. i 20. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 106 i 116.

71) Spisak poginulih boraca Divizije, AVII, ANOP-a, k. 40. reg. br. 2/1, r. br. 18, 331, 378, 379, 484 i 786. Isto, k. 1715, br. reg. 13/3, r. br. 39.

72) A. Hozić, Kaljeni na Neretvi, Narodna armija, Beograd 1975, str. 198, Izvještaj štaba 17. brigade od 26. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 141.

73) Reljacije štabova 11. i 14. brigade za februar 1945. godine. AVII, ANOP-a, ■&. 1146-B, reg. br. 6 i 9/4.

74) Izvještaj štaba 13. brigade od 25. II 1945. godine, Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 138. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

75) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak broj 2, redni broj 222, 332, 621 i 869.

76) AVTI, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. br. 821, 1085, 1143, 1190 i 1280.

77) AVII, ANOP, k. 40. Spisak poginulih broj 2, red. br. 286, 593, 653, 1066, 1076, 1183 i 1205.

78) Izvještaj štaba 17. krajiške (Ramske) udarne brigade od 26. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 141.

79) Relacije štabova 10, 11, 13 i 14. brigade za februar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6-9/4. Izvještaji štabova 13. i 17. brigade od 25. i 26. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 138 i 141. Izvještaj štaba 29. divizije od 27. II 1945. godine od 27. II 1945. godine. Isto, dok. 154. AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

80) Dnevni izvještaji Glavnog štaba Ministarstva OS NDH od 23 — 27. februara 1945. godine. Zbornik, tom V, knj. 38, dok. 106 — 110.

81) F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 123. Dnevnik majora Bem-a.

82) Vidi napomenu broj 69 (na istoj strani).

83) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

84) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. br. 181, 365, 405, 952, 1031, 1144 i 1192.

85) Relacija štaba 14. brigade za februar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, br. 9/4. Dnevni izvještaji glavnog stožera Ministarstva OS NDH od 27. II 1945. godine. Zbornik, tom V, knj. 38, dok. 110. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

86) AVII, ,ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, redni broj 599, 768, 833, 884 i 1095, k. 89, reg. br. 15/3.

87) Izvještaj štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa od 28. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 154. Istorijat artiljerijskih jedinica 29. udarne divizije. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 3/7, Naredba štaba 13. brigade od 3. III 1945. godine. AVII ANOP-a, k. 1152, reg. br. 9/2.

88) Izvještaj štaba 29. udarne divizije od 28. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 154. Zapovijest štaba 29. udarne divizije od 27. II 1945. godine 12. hercegovačkoj udarnoj i 3. brigadi narodne odbrane (Hercegovačkoj)/3) Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 146.

89) Izvještaj štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa od 16. III 1945, godine. AVII, ANOP-a, k. 395, reg. br. 8/1. Izvještaj štaba 1. brigade 3. divizije KNOJ-a od 9. III 1945. godine i Relacija 12. štaba 12. brigade za mart 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 222, reg. br. 46/16 k. 1146-B, reg. br. 14/4.

90) Relacija štaba Artiljerijske brigade 29. divizije za mart 1945. i Istorijat artiljerijskih jedinica 29. divizije, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 17/4 i 3/7.

91) Izvještaj štaba 29. divizije od 29. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 154.

92) Relacije štabova 10, 13. i Artiljerijske brigade za mart 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 12, 15 i 17/4. Zapovijest štaba 10. i Izvještaj štaba 13. brigade od 1. i 3. III 1945. godine, k. 1146-B, reg. br. 41/2 i 15/4. A. Hozić, Kaljeni na Neretvi, str. 201 — 203. F. Schraml Kriegsschauplatz Kroatien, str. 123 — 124.

93) Zapovijest štaba 29. divizije od 2. III 1945. godine i Izvještaj štaba 13. brigade od 3. III 1945. godine. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 9/1 i 41/2. Dnevnik majora Bem-a AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

94) Zapovijest 10. hercegovačke brigade od 1. III 1945. godine izdata u Ostroscu poslije 20.00. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 15/4, str. 14.

95) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, redni broj 133, 160, 475, 577, 594, 990, 998, 1075, 1156 i 1262.

96) AVII, ANOP, k. 40. Spisak br. 2, red. br. 76, 792, 1035 i 1202.

97) F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 124 (opis majora Milera, komandanta 1. bataljona 370. grenadirskog puka.

98) Zapovijest štaba 29. divizije od 2. III 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 1.

99) Relacije štabova 10, 11, 12, 13 i 14 Artiljerijske brigade za mart 1945. godine, AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 12/17/4. F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 124 — 125.

100) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. br. 352, 474 i 750.

101) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

102) Izvještaj sa uviđaja o rušenju mosta 1942. godine. AVII, ANDH, k. 27-B, reg. br. 59/4.

103) Most je po njemu, do ukidanja uskotračne pruge, nosio njegovo ime.

104) Operativni dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP-a, 1146-B, reg. br. 6/7, str. 37.

105) Izvještaj načelnika štaba 11. brigade od 5. III 1945. godine u 12.20. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 43/2; Relacija štaba 11. brigade za mart 1945. godine. Isto, reg. br. 13/4. F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 125. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument