Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

IV DIO

KONAČNO OSLOBOĐENJE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PODRUČJA

(1. IX 1944 — 5. III 1945)

XVI Glava

PRIPREME ZA OSLOBOĐENJE MOSTARA

Suočena s Hitlerovom upornošću, da se po prelasku Drine u Bosni mora zaustaviti i održati, njemačka Komanda Grupe armija »E«, po dolasku iz Grčke u Sarajevo, preduzela je niz mjera za učvršćenje »zelene linije«. Trebalo je povezati njene, neposjednute međuprostore i tako odvojene odsjeke stvarati iza ove linije do tada nepostojeću pozadinu. Zbog toga su novodovedene snage, jačine od po dvije divizije, usmjerene u dolinu Drine i prema Travniku, kako bi »veliki vojni put«* dobio i dvije bočne alternative — prema Brčkom i Banjoj Luci. U jednom i u drugom slučaju napori su bili uzaludni. Uz to je, 9. decembra 1944. godine, bio konačno likvidiran njemački garnizon u Kninu, koji je, pored Mostara, bio drugi odbrambeni bastion na »zelenoj liniji« u planinskom masivu Dinarida. Naređenja viših komandi o pomjeranju »mostarskih položaja« dalje na jug i istok, radi produžavanja eksploatacije boksitnih rudnika u Hercegovini, nisu imala realnih šansi da se ostvare, pa, u tom pravcu, nisu ni preduzimane nikakve akcije.¹

*) Naziv za teritoriju koju je neprijatelj držao duž željezničke pruge i druma Višegrad — Sarajevo — Doboj — Slavonski Brod.

Očigledan vojnogeografski značaj Mostara za njemački Vermaht je, po izbijanju zaštitnica Grupe armija »E« na Višegradski mostobran, počeo naglo da opada. Početkom nove 1945. godine sastojao se uglavnom u obezbjeđenju desnog boka Grupe armija »E« i vezivanju oko dobro utvrđenih garnizona preko 50 bataljona NOVJ, koji bi taj bok mogli sa juga ugroziti. Ipak, kada je, u vezi sa pripremama za njemačku ofanzivu u južnoj Mađarskoj, 19. januara 1945. godine Hitleru bilo predloženo dalje skraćivanje fronta u Jugoslaviji, odnosno napuštanje prostora koji njemačke trupe još drže u Hercegovini i južnoj Bosni, on je to odbio s obrazloženjem da bi to »bio signal za pojačanu aktivnost Titovih partizana«; odobrio je samo sužavanje višegradskog mostobrana.²

U takvoj situaciji, po naređenju štaba 2. udarnog korpusa NOVJ, 29. divizija je počela neposredne pripreme za nastavljanje ofanzivnih dejstava u Hercegovini. Počela je u stvari pripreme drugog ofanzivnog perioda, koji je trebao donijeti istjerivanje neprijatelja i iz preostalog dijela Hercegovine.

Konačan proboj i izvlačenje njemačke Grupe armija »E« preko Drine, između ostalog, oslobodio je i znatne snage Narodnooslobodilačke vojske. Za situaciju u Hercegovini od posebnog značaja je bilo to što je oslobođena glavnina 2. udarnog korpusa, koju su sačinjavale 3. i 37. udarna divizija, te dijelovi Primorske operativne grupe i Divizije »Garibaldi«. Ona je goneći zaštitnice Grupe armija »E« i ostatke crnogorskih četnika, izbila sredinom januara, u gornje Podrinje. Na ovaj sektor istovremeno su stigle i dvije divizije Narodnooslobodilačke vojske Albanije, što je 2. korpusu omogućilo napad za slamanje njemačkog mostobrana kod Višegrada, a onda i za prenošenje težišta napada na željezničku prugu Višegrad — Sarajevo.

Njemačka Grupa armija »E« do sredine januara bila je već glavnim snagama angažovana izvan Bosne i Hercegovine, pa se njena komanda, na čelu sa komandantom general-pukovnikom Lerom, spremala da napusti Sarajevo.* Najviša njemačka komandna ustanova od tada će u Sarajevu biti komanda 21. brdskog armijskog korpusa, na čelu sa komandantom Lejzerom,** koja je smijenila (u Sloveniju povučenu) komandu 5. SS brdskog korpusa i, 1. januara 1945. godine, preuzela rukovodstvo nad novim operativnim područjem.³ Njen zadatak se sastojao u tom da drži širi rejon Sarajeva i željezničke pruge do Mostara, Bosanskog Broda i Višegrada. Logično je bilo pretpostaviti da je samo pitanje vremena i stepena pritiska naših snaga, kada će i 21. BAK nastaviti povlačenje prema sjeveru.

*) Premještanje komandnog mjesta u okolinu Nove Gradiške završeno je 22. januara 1945. godine.

**) General-major Ernest Hans Ulrich von Leyser oslobođen je odgovornosti od strane 5. američkog vojnog suda, koji ga je saslušao u Nirnbergu 1946. godine.^8a)

Tom logikom rukovodio se i štab 2. udarnog korpusa NOVJ. Ostavljajući svoju 37. udarnu diviziju, kojoj će kasnije sadejstvovati srpska 22. udarna te 5. i 6. divizija Albanske NOV, prema višegradskom mostobranu, štab 2. korpusa je naredio da se kod Foče preko Drine prebaci 3. udarna divizija, radi smjene ovdje angažovanih brigada 29. divizije, istovremeno raspoređujući u Foču i svoju rezervu (6. crnogorsku udarnu brigadu i Artiljerijsku grupu).⁴

Ovom direktivom štab 2. udarnog korpusa 12. januara 1945. godine je naredio 29. diviziji da »po oslobođenju Nevesinja i Mostara sa tri brigade dejstvuje pravcem Konjic — Ivan sedlo — Sarajevo«, a da dvije brigade ostavi za obezbjeđenje teritorije, naglašavajući da se izvršenju zadatka pristupi odmah.⁵ Na osnovu iskustva iz upravo završenih borbi, štab Korpusa je svim jedinicama s pravom naglasio da glavne snage angažuju za dejstvo na bokove odstupaj ućih snaga, a da za borbe sa zaštitnicama ostave najmanje snage, izbjegavajući prosto potiskivanje.

Imajući u vidu stvarni odnos snaga u Hercegovini, lako se uočava da je zadatak 29. divizije bio predimenzioniran. Štab Korpusa ne samo da nije ulazio u način i sredstva za njegovo izvršenje, nego nije preduzeo ni mjere da osigura sadejstvo susjednih divizija 8. i 5. udarnog korpusa. Računajući da će se pitanja sadejstva riješiti u toku priprema, štab 29. divizije odmah je počeo preduzimati mjere i pokrete jedinica kako bi dobij eni zadatak izvršio.

Četiri dana kasnije, posle detaljne procjene situacije, izdata je Divizijska zapovijest. U njoj je osnovna zamisao bila da se, zauzimanjem Konjica, Ivan-sedla i eventualno Ostrošca, presiječe svaka veza mostarske grupacije neprijateljevih snaga sa Sarajevom i, na taj način, stvore uslovi za odlučan napad u cilju oslobođenja Nevesinja i Mostara.⁶

Druga polovina januara 1945. godine proticala je u intenzivnim pripremama. Činjenica da se radilo o konačnom oslobođenju glavnog grada Hercegovine, slobodarskog Mostara, unosila je u te pripreme kod boraca i starješina hercegovačkih brigada još više žara i entuzijazma. Štab 9. udarne divizije (dalmatinske) istovremeno je, na, osnovu samo djelomično tačnih podataka, takođe pretpostavljao da neposredno predstoji povlačenje neprijatelja iz Hercegovine. Ali, dok ono stvarno i ne počne, sem odbrane dodijeljenih mu pravaca, nije imao namjeru da se odlučnije angažuje, niti je u tom pravcu primio bilo kakvo naređenje. Bez rezervi i prema odnosu snaga, njegove mogućnosti bile su vrlo ograničene, a ni zemljište nije pružalo uslove za efikasniji manevar, pa se štab Divizije odlučio za demonstrativno ugrožavanje garnizona u Lištici, prenoseći težište na padine Čabulje jer poplavljeno Mostarsko blato nije omogućavalo dejstva sa juga.⁷

Ramska brigada 10. udarne divizije (bosanske), na liniji Seonica — Toščanica — Doljani, vršila je pritisak na prugu Mostar — Sarajevo kod Rame i Ostrošca i, u dolinama donjih tokova Doljanke, Rame i Neretvice, zatvarala pravce koji vode prema Prozoru.⁸

Struktura i raspored neprijateljske odbrane

Kičmu Mostarske grupacije neprijatelja, uključujući i posade na željezničkoj pruzi do Ivan-sedla, po izvlačenju ostataka 118. lovačke divizije sačinjavala je njemačka 369. pješadijska divizija. Reorganizovana i, u toku stabilizacije fronta stalno popunjavana jedinicama koje su se povlačile iz Grčke, ona je bila ponovo dostigla formacijom predviđeno brojno stanje i prestala da bude legionarska. Njeni pješadijski pukovi sada su bili kompletni i imali ponovo po tri bataljona sa odgovarajućim dijelovima podrške. Njenoj Komandi bile su potčinjene i sve kolaboracionističke jedinice: mješovita 9. ustaško-domobranska divizija, talijanska fašistička legija »San Marko«, jačine jednog bataljona, kao i ostaci četničkog Nevesinjskog korpusa.

Ukupna jačina svih snaga može se procijeniti na bar 25 hiljada vojnika, svrstanih u više od dvadeset pješadijskih bataljona i 7 artiljerijskih diviziona. Pojedinim dijelovima fronta, pa i manjim odsjecima kao i pojedinim garnizonima, komandovali su uglavnom komandanti njemačkih pukova i bataljona. Kolaboracionističke formacije ustaša, domobrana, milicije i četnika načelno nisu branile samostalne odsjeke, pa su njima redovno ojačavani njemački bataljoni, pa i čete. Takav odnos okupatora prema svojim saradnicima bio je uslovljen sve većim osipanjem i raspadanjem ovih formacija. Ovo miješanje jedinica otežava da se odredi tačna lokacija pojedinih manjih jedinica, pa tim i ukupna jačina na pojedinim sektorima odbrane; zbog toga se govori ovde o nekoliko osnovnih pravaca koje su zatvarale pojedine taktičke grupe.

Prolaze dolinama Doljanke i Drežanke (između Čabulje, Čvrsnice i Vran planine) prema Jablanici i Drežnici (u kanjonu Neretve) zatvarao je 5. bataljon* 9. ustaškog stajaćeg djelatnog zdruga.⁹

*) Prethodnog mjeseca obrazovan od milicionara i zelenokadrovaca iz rejona Rakitna i Blidnjeg jezera, pod rukovodstvom Kapulice i Sićaje.¹⁰

Položaje između Čabulje i Mostarskog blata u širem rejonu Lištice držao je ojačani njemački 370. grenadirski puk, zatvarajući pravce koji iz Imotskog polja, preko Posušja i Bekije, vode u Mostar. Puk je sada, pošto je u njegov sastav ušao i 1.012. tvrđavski pješadijski bataljon, bio popunjen do formacije i kompletiran svim jedinicama, a ojačavali su ga 1. i 3. bataljon domobranskog 2. gorskog zdruga, 2. bataljon 9. ustaškog stajaćeg djelatnog zdruga, 2. baterija 369. protivtenkovskog i 3. četa 369. inžinjerijskog bataljona, a podržavala Artiljerijska grupa »Lise« sastava — 2. divizion 649-tog i 5. baterija 369. artiljerijskog puka.¹¹

Tjesnac između Mostarskog blata i brda Ruj išta te položaje u Mostarskom polju do Neretve, držao je 1. bataljon 369. grenadirskog puka, ojačan 4. bataljonom 9. ustaškog stajaćeg djelatnog zdruga i podržan 2. divizijom 369. artiljerijskog puka. Na ovom odsjeku moglo je biti upotrijebljeno i ljudstvo domobranskog vazduhoplovstva, na aerodromu Jasenica — Rodoč, do jednog alarmnog bataljona sa nekoliko stotina pušaka.¹²

Položaje na desnoj obali Bune, sa osloncem na utvrđena naselja Bumu i Blagaj, po odlasku 738. lovačkog puka, uoči nove 1945. godine, držala je Borbena grupa »Rogge«, sledećeg sastava: glavnina 649. artiljerijskog puka (komanda, prištapske jedinice i 1. divizion), 1. bataljon ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga i četa milicije. Noću, 25/26. januara 1945, jedinice alarmnog sastava iz Mostara smijenile su 1. bataljon 9. ustaškog zdruga.¹³

Njemački 369. grenadirski puk, (bez 1. bataljona), sa 480 rnilicionera i domobrana (od čega 320 čine ostatak bivšeg DOMDO bataljona »Gacko«), 1. baterijom 369. protivtenkovskog diviziona, 3. četom 369. pionirskog bataljona, podržan 3. divizionom 369. artiljerijskog puka (17 topova), s osloncem na masiv Veleža branio je po jačini drugo utvrđeno uporište u Nevesinju.¹⁴

Zapadni obod Nevesinjskog polja i sela na planinama Crna gora, Velež i Prenj (Bojišta, Sopilji, Lakat, Kljuni, Dramiševo, Zaborani, Kula, Borci, Zimlje) držalo je još oko 300 milicionera gornjeg Nevesinjskog polja i 500 četnika (ovdje raspoređeni ostaci Nevesinjskog korpusa)¹⁵ i, tako, sprečavali obuhvat i obilazak neprijateljevog lijevog krila i obezbjeđivati rejon Bijelog polja. Tu je, preko prevoja između Veleža i Prenja, mogla biti ugrožena komanda 369. divizije i njene tamo raspoređene materijalne i ljudske rezerve.

— Odstupnicu prema Sarajevu, dolinom Neretve uzvodno prema Konjicu i dalje do Ivan-sedla, obezbjeđivala je glavnina domobranskog 2. gorskog zdruga. U njen sastav je bila uključena sva milicija na ovom prostoru, kao njegov 6. bataljon, zatim talijanska fašistička legija »San Marko« i, povremeno, jedan bataljon iz rezerve njemačke 369. pješadijske divizije. U Konjicu je bio raspoređen i 9. topnički sklop, a u Ostrošcu i Izviđački bataljon ustaško-domobranske 9. gorske divizije; ali se, poslije otkazivanja poslušnosti bataljona, pominje samo Izviđačka četa 9. divi zije.¹⁶ Tome treba dodati i četu (vjerovatno pontonirsku) 369. pionirskog bataljona u Jablanici i domobranski oklopni voz »Neretva«.

Neposrednom odbranom Mostara i objekata u njemu rukovodila je njemačka Komanda garnizona (Platzkommandantur), smještena u hotelu »Neretva«, koji je do tada služio kao njemački oficirski klub (Soldatenheim). Od 16. januara 1945. godine ona je posebno proširila kontrolu kretanja, uvela policijski čas od 19. do 07 sati i pojačala patrolnu službu u gradu.* Vojne logore (južni, sjeverni i zapadni), »Diviziju«, Gimnaziju, Vojnu bolnicu, željezničku stanicu, te veći broj ostalih zgrada (državna nadleštva i školske ustanove), pripremale su za odbranu Komande, ustanove, i jedinice koje su u njima stanovale i stražarno ih obezbjedivale. Ukupan broj posade nije moguće tačno ustanoviti. Pored njemačke Komande grada i Komande 9. gorske (mješovite ustaško-domobranske) divizije u Mostaru su bile i komande 649. artiljerijskog puka, ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga, 6. oružničke pukovnije (čiji se djelokrug već od novembra bio sveo na svega 5 — 6 žandarmerijskih stanica sa ukupno stotinjak žandarma), komande tri artiljerijska diviziona, tri vatrene i četiri štabne baterije, te neutvrđenog broja pješadijskih i drugih specijalnih četa.¹⁷

*) Uvedene su, na primjer, mješovite patrole sastava 1 njemački vojnik, 1 domobran, 1 ustaša, 1 žandarm NDH i policajac (redar), pod komandom jednog njemačkog podoficira ili feldžandarma (vojnog policajca).

Komanda njemačke 369. divizije, koja je odgovarala ne samo za odbranu »mostarskih položaja« u okviru »zelene linije« nego i za obezbjeđenje svog komunikacijskog i odstupnog pravca do Ivan-sedla, zaključno sa željezničkom stanicom Raštelica, sa komandom 369. artiljerijskog puka i najvećim dijelom svojih prištapskih jedinica i ustanova,* smjestila se u Bijelom polju, u selima Vrapčići, Potoci (Komanda), Željuša i Lišani. Od 15. januara njenu opštu rezervu, pored Izviđačkog bataljona, predstavljala su dva njemačka bataljona (909. i jedan hiljaditi) i — izgleda — po jedan bataljon domobranskog 2. i ustaškog 9. zdruga, u Mostaru, Bijelom polju i Jablanici.

*) 369. bataljon za vezu, 369. izviđački bataljon. 369. pionirski bataljon bez 2 čete, 369. protivtenkovski divizion bez dvije baterije, 369. bataljon za dotur, skladištima hrane, municije, pogonskog goriva, odjeće, opreme, inžinjerijskog, sanitetskog i drugog materijala.

Štabovi 29. i 9. divizije NOV Jugoslavije smatrali su, međutim, da neprijatelj raspolaže znatno manjim snagama. Iz njihovih procjena u prvoj polovini januara, naime, proizilazi da na prostoru Nevesinje — Mostar — Lištica — Konjic nema više od 12 do 13 hiljada neprijateljevih vojnika, što je, 9. januara 1945. godine, smatrao štab 29. divizije,¹⁸ odnosno 15 do 20 hiljada, kako je, četiri dana ranije, ocijenio štab 9. udarne divizije.¹⁹

Iz ovoga vidimo da je u vrijeme tromjesečne stabilizacije fronta na »zelenoj liniji« njemačkom komandovanju uspjelo da, skrećući čitave bataljone iz kolona koje su se povlačile iz Grčke, popuni gotovo do punog formacijskog sastava svoju 369. pješadijsku diviziju, reorganizuje i tehnički opremi i, izmijenivši joj pri tom još više nacionalni sastav, primjenom strogih mjera disciplinuje i podigne joj i učvrsti borbeni moral. Tako je to sada bila gotovo nova, osvježena njemačka divizija, brojno jača nego u vrijeme dolaska u Hercegovinu u martu 1944. godine.**

**) Popune su, u stvari, samo kompenzirale odlazak ojačanog 738. lovačkog puka, dok je stvarni efekat pojačanja imalo smanjenje dubine odbrane i pomjeranje pozadnje granice od Ilidže na Ivan-sedlo. Pošto je odbranu južnih ivica Sarajevskog polja i dolina Željeznice i Zujevine 6. januara 1945. godine preuzeo 86. puk za osiguranje, a 14 dana kasnije, 964. tvrđavska brigada, štab 369. divizije je iz doline Zujevine mogao prebaciti južno od Ivan-sedla više od dva bataljona pješadije i još toliko pozadinskih jedinica.²⁰

Reorganizacija ustaških, domobranskih i milicijskih formacija, kao i njihovo objedinjavanje u Hercegovini u mješovitu ustaško-domobransku 9. gorsku diviziju, nije bitno popravila kvalitet ovih kolaboracionističkih snaga. Ali, uključivanje milicije u domobranski Drugi, odnosno ustaški Deveti zdrug, znatno je brojno ove ojačalo, čime je, uz primjenu najoštrijih mjera za mobilizaciju, kompenzirano i dalje intenzivno osipanje ovih formacija.

Poslije oktobarskog debakla u Hercegovini preostale četničke formacije (ostaci tri brigade Nevesinjskog korpusa koji nisu učestvovali u borbama u južnoj Hercegovini), bile su pale na beznačajan broj od 500 i — zadržale se u okuci Neretve na planinama Prenj, Velež i Crna gora. Samo zahvaljujući činjenici da su se zadržavale u neprijateljevoj dubini, van domašaja Divizije, bile su još na okupu.

To, međutim, nisu bile sve snage kojima je mogao raspolagati ili na njih računati štab njemačke 369. divizije. I u pozadini 9. i 29. divizije nalazio se izvjestan broj prikrivenih ranijih četnika, ustaša i domobrana, odnosno milicionera, iako većina od njih, s obzirom na amnestiju, nije imala razloga da zazire od organa narodne vlasti. Njihov tačan broj nije moguće utvrditi, a procjene se kreću između dvije i tri hiljade.³¹

Pripreme i prikupljanje snaga za napad

Sredinom januara 1945. godine, kada počinje pregrupisavanje snaga za nov ofanzivni pohod Narodnooslobodilačke vojske u Hercegovini, čiji osnovni rezultat treba da bude njeno definitivno oslobođenje, prema ovim, neprijatelj evim snagama u preostalom dijelu Hercegovine (koje možemo zaokružiti na ukupno 25.000 vojnika), štab 29. udarne divizije je za naređeni mu napad za oslobođenje Mostara, Nevesinja, Lištice, Jablanice, Ostrošca i Konjica — računajući samo na svoje i u Hercegovini raspoređene druge snage Narodnooslobodilačke vojske — mogao je raspolagati najviše sa 12 pješadijskih brigada, tenkovskom polubrigadom i tri artiljerijska diviziona. Ukupno brojno stanje, zajedno sa ostalim jedinicama podrške i ojačanjima, jedva da je iznosilo 90% brojnog stanja neprijateljeve Mostarske grupacije.

Dvadeset deveta udarna divizija je, prema brojnom stanju od 1. januara 1945. godine, u operativnom dijelu (pet pješadijskih brigada, Artiljerijskom divizionu i prištapskim dijelovima) imala 7.370 boraca i starješina.² Raspoloživi i sačuvani podaci o naoružanju na žalost su nepotpuni. U brojnom stanju 2. udarnog korpusa od istog dana stoji da je imala 4.068 pušaka, 369 puškomitraljeza, 162 automata, 44 mitraljeza. 540 pištolja i 55 minobacača, od čega 19 srednjih i 36 lakih.²⁵

Istovremeno, u jedinicama i ustanovama Vojne oblasti 29. udarne divizije bilo je 3.089 boraca i starješina, naoružanih sa 1.302 puške, 47. puškomitraljeza, 31 automatom, 83 pištolja i 1 lakim minobacačem.²⁶ Dakle, Divizija je raspolagala sa ukupno 5.563 pušaka i automata, 416 puškomitraljeza, 44 mitraljeza, 623 pištolja, 19 srednjih i 37 lakih minobacača. Zna se, međutim, da je u Artiljerijskom divizionu bilo još: 4 njemačka i 8 američkih brdskih topova (75 mm), jedna njemačka haubica 105 mm i 4 njemačka protivtenkovska topa (42 mm), za koje je imala najviše 1.000 granata i koji su u brojnom stanju Korpusa pokazani skupno.²⁷ Sem 8 američkih brdskih topova, 10 lakih minobacača »Piat«*, 28 protivtenkovskih pušaka, 165 puškomitraljeza »bren«, 241 engleske puške i 70 automata, sve ostalo naoružanje bilo je zaplijenjeno od neprijatelja. Taj broj je trebalo da omogući istovremenu zamjenu zastarelih modela, tekuće gubitke i djelimično oštećeno ili neispravno oružje.**

*) Ručni protivtenkovski bacač britanske izrade (Projector Infanttry Antitank — P. I. A. T.).

**) Sigurno je, međutim, da bi se sve eventualno dodijeljeno naoružanje, kao kvalitetno i novo, bilo dodijeljeno operativnim jedinicama Divizije i da bi Vojna oblast mogla za njih pripremiti bar još 1.000 novih boraca. Imajući u vidu predstojeće operacije, za Diviziju je takođe trebovano 1,500.000 metaka za puške, mitraljeze i automate, 9.000 mina za lake minobacače, i oko 5.000 artiljerijskih granata.²⁸) Ovaj, nešto kompleksniji pregled naoružanja Divizije, smatrali smo neophodnim: da se pokaže kako je naoružanje bilo onaj limit koji je već odavno, u vezi sa stabilizacijom fronta, određivao tempo i obim rasta Divizije. Ona je, sa divizijskom vojnom oblašću, imala 10.459 boraca, iako je, u međuvremenu, za formiranje 3. brigade Bosanskohercegovačke divizije KNOJ-a, za popunu Gardijske brigade NOVJ, prištapskih dijelova Korpusa, za školovanje u Vojnoj akademiji NOVJ, za popunu starješinskim kadrom novoformiranih jedinica u Srbiji i kadrovsko jačanje i popunu organa narodne vlasti i OZN-e u međuvremenu izdvojila blizu dvije hiljade boraca i starješina. Oni su pri tom birani po vrlo strogim kriterijima i sa sobom su nosili u jedinice probrano i kompletirano naoružanje.

Koliko je nedostatak naoružanja bio postao akutan problem, dovoljno je reći da je samo na 64,2% boraca i starješina dolazilo jedno lično ili kolektivno oružje, odnosno oruđe, a, ako u to ne računamo pištolje, taj procenat spada na 58,3%, što, u apsolutnim ciframa izraženo, iznosi gotovo 4390 nenaoružanih boraca i starješina. Tu situaciju upečatljivo ilustruje i veoma mali broj ručnih bombi (3.607 engleskih, defanzivnih i 3.693 talijanskih, ofanzivnih), dakle, bukvalno, po jedna na borca. Bilo je i svega 50 kg eksploziva i — njime bi se jedva mogao porušiti jedan most.

Zbog toga je, izgleda, štab 29. udarne divizije, s mnogo prava i realnih nada, i očekivao da će se ispuniti njegovi zahtjevi za dodjelu traženog naoružanja i municije i aktiviranjem vlastitog potencijala, obezbijediti uslovi za početak opšteg napada i ofanzive.

Ojačanja 29. divizije bila su dosta značajna. Njih su sačinjavali 2. brigada Talijanske partizanske divizije »Garibaldi« (jačine 762 borca), Južna grupa 1. tenkovske brigade NOVJ (jačine 530 boraca), te 1. brdski motorizovani divizion 2. udarnog korpusa (jačine oko 300 boraca).

Osnovna snaga ovih ojačanja, ukupne jačine oko 1.600 — 1.800 boraca i starješina, sastojala se u sredstvima podrške, koja su činili: 12 brdskih topova 75 mm, 28 tenkova, 14 oklopnih automobila i 18 protivtenkovskih topova. To je, sa Artiljerijskim divizionom od 17 topova, stvaralo mogućnost da, uz odgovarajuću popunu municijom, Divizija na bilo kom (ali samo na jednom) pravcu stvori neospornu vatrenu nadmoć. Time je, između ostalog, i bila uslovljena osnovna zamisao Divizijskog plana predstojeće operacije.

U divizijskoj zapovijesti od 16. januara 1945. godine ne govori se o opštoj rezervi, za šta je, u toj fazi pripreme, možda bilo još rano. Pri stanju stvari na frontu i stepenu naprezanja snaga, objektivno ih nije mogao ni imati, ali je, pored u pozadini raspoređene 2. brigade »Garibaldi«, mogao sa dosta sigurnosti računati na jedinice 3. brigade narodne odbrane, kao i na nekoliko teritorijalnih partizanskih bataljona svoje Vojne oblasti. Pa, premda se svaka od ovih jedinica mogla između ostalog upotrijebiti i za vezivanje neprijatelja na nekom od sporednih pravaca, njihova upotreba — u smislu drugih ešelona u napadu — nije iz različitih razloga dolazila u obzir.

Sa neprijateljevom mostarskom grupacijom u neposrednom borbenom dodiru nalazilo se, usto, još pet pješadijskih brigada sa jednim artiljerijskim divizionom, bez čijeg sadejstva se ne bi ni mogla zamisliti ova krupna operacija.

Bila je to, prije svega, dalmatinska 9. udarna divizija 8. udarnog korpusa, koja je u svom sastavu imala 4 pješadijske brigade, sa Artiljerijskim divizionom i drugim sredstvima podrške.*)

*) Njeno brojno stanje 31. januara 1945. godine iznosilo je 8.179 boraca i starješina, a bila je naoružana sa 5.387 pušaka i automata, 610 puškomitraljeza, 45 mitraljeza, 45 srednjih i 90 lakih minobacača, 32 protivtenkovske puške, 9 brdskih i protivtenkovskih topova, 25 bazuka, 2 protivavionska mitraljeza, a imala je i 708 pištolja i 6.400 ručnih bombi.²⁹) Njeno pješadijsko naoružanje, kao što vidimo, bilo je za trećinu brojnije nego kod 29. divizije, ali su zato sredstva podrške bila neuporedivo slabija. Bila je bez ojačanja i sa svega 9 brdskih i protivtenkovskih topova u organskom sastavu, što je, samo djelomično, kompenzirano dvostruko većim brojem minobacača.

Treba, međutim, dodati da je Divizija jednom brigadom posjedala jadransku obalu, a glavninu te brigade po naređenju štaba 8. udarnog korpusa morala prebaciti na ostrvo Vis.³⁰ Više od hiljadu njenih boraca i starješina nalazilo se u rashodu, uglavnom u bolnicama i na raznim kursevima, a još nekoliko stotina boraca bilo je na obuci u Divizijskom dopunskom centru u Imotskom.

Kao što je, izbijanjem 14. hercegovačke NOU brigade u Trnovo 17. decembra 1944. godine, mostarska neprijateljeva grupacija natkriljena sa lijevog boka na čitavoj dužini njenog rasporeda, konačnim oslobođenjem Duvna, 15. novembra 1944. godine i povratkom 9. udarne divizije u Hercegovinu, to isto se dogodilo u odnosu na njen desni bok. To znači da je na početku priprema za mostarsku operaciju položaj mostarske neprijateljeve grupacije bio veoma delikatan. Njemačka 369. divizija i njena ojačan ja u Hercegovini bili su u gotovo potpunom okruženju, jedini otvor prema glavnini 21. brdskog armijskog Korpusa predstavljao je prevoj Ivan-sedla, između Bjelašnice i Bitovnje. Njen jedini komunikacijski i odstupni pravac u kanjonu Neretve i Trešanice prema Ivan-sedlu i u dužini od preko 80 km bio je na bokovima zaštićen visokim planinama. Samo zahvaljujući činjenici da se na njegovim bokovima nalaze uglavnom slabe snage NOVJ, 369. divizija nije bila prinuđena da za njegovo obezb jeden je upotrijebi bar polovinu raspoloživih snaga. Ova slabost neprijateljevog rasporeda sada je bila konačno uočena. Bar od strane štaba 29. divizije.

Nadovezujući se na položaje 9. udarne divizije na padinama Čabulje, kod Kočerina, na desnom boku neprijatelja, prema 5. bataljonu 9. ustaškog stajaćeg djelatnog zdruga u rejonu Rakitna, nalazio se glavninom snaga jedan bataljon 3. (hercegovačke) brigade narodne odbrane. Dalje, u Duvanjskom polju i na južnim padinama Ljubuše, prema njemu su bili angažovani dijelovi Livanjskog NOP odreda. Ljubušom i Vran-planinom, od njih odvojena, u dolinama Rame i Neretvice nalazila se 17. krajiška (Ramska) udarna brigada 10. divizije. Ona je, u stvari, jedina za sve vrijeme borbi na »zelenoj liniji« neposrednije ugrožavala ovaj neprijatelj ev komunikacijski i odstupni pravac; to je, sa druge strane, povremeno i s manje mogućnosti činio i Konjički NOP odred (do njegovog rasformiranja).

Pošto je 26. decembra 1944. godine popunjena 1. bataljonom Livanjsko-duvanjskog NOP odreda i sa još oko 60 drugih boraca, Ramska brigada je u januaru 1945. bila organizaciono upotpunjena, pa je sada imala 4 bataljona i Artiljerijski divizion (sa dvije baterije). Brigada je imala oko 800 boraca, ali je, u komandama mjesta Prozor, Neretvica i G. Vakuf, te partizanskim stražama, moglo biti još stotinjak boraca,³¹dok se, što se Livanjsko-duvanjskog NOP odreda u Duvanjskom polju i Šujici tiče, moglo računati na još oko 200 boraca.*

*) Ramska brigada se ovdje više angažovala po sopstvenoj inicijativi i zadržavana je na tom pravcu više po inerciji lokalnih potreba i odbrane periferije centralne bosanskohercegovačke slobodne teritorije, nego što su njena dejstva po željezničkoj pruzi Mostar — Sarajevo bila diktirana potrebama sadejstva sa ostalim jedinicama NOVJ u Hercegovini. Na to su, prije svega, uticale teškoće održavanja veze i podijeljenosti komandovanja, pošto su i 17. brigada i Livanjski NOP odred pripadali 5. udarnom korpusu, čiji se štab u to vrijeme nalazio preokupiran teškim borbama njegove glavnine oko Travnika.³²

Pod uslovom da se sve ove snage i u komandnom pogledu objedine, orijentisanjem prema Konjicu u dolini Drine i Željeznice oslobođenih brigada 29. divizije, pružila bi se šansa da se postigne uspjeh koji bi kompromitovao čitavu neprijateljevu odbranu »mostarskih položaja«.

Ukupne snage NOVJ koje su bile angažovane prema neprijateljevoj mostarskoj grupaciji sredinom januara 1945. godine možemo dosta precizno utvrditi. One iznose 22.500 boraca i starješina, grupisanih u 53 pješadijska bataljona (uglavnom u sastavu 12 brigada), 4 artiljerijska diviziona (sa 12 baterija) i tenkovskim i 1/2 oklopnog bataljona.

Planirana popuna municijom i traženih 2.800 pušaka i automata, a naročito 500 puškomitraljeza, stvarno je moglo značiti više nego što je dovođenje u Hercegovinu dvije nove brigade sa nekog drugog sektora. Dakle, municija i pješadijsku naoružanje za nenaoružano ljudstvo 29. divizije bili su onaj teg koji je trebalo konačno da uspostavi ravnotežu snaga u Hercegovini i dovede do konačnog poraza neprijatelja. Sve ostalo bilo je u oblasti izbora objekata napada i adekvatnog angažovanja snaga, ili, drugim riječima, u rukama štaba 29. divizije. Najnužnija pomoć pretpostavljenih bila je u objedinjavanju komandovanja u dolini Neretve.

Pred frontom i na bokovima neprijateljeve mostarske grupacije nalazile su se jedinice NOVJ, koje su pripadale trima različitim korpusima. To je bio osnovni razlog što komandovanje na ovom značajnom pravcu nije bilo objedinjeno. Granica između 2. i 8. udarnog korpusa, kojima su pripadale 29. i 9. udarna divizija, išla je sada Neretvom (direktrisom napadnog pravca), a štabovi korpusa nalazili su se u Nikšiću i Splitu (štab 5. korpusa bio je u Bugojnu), svaki zabavljen planiranjem i izvršavanjem osnovnih zadataka na svojim težištima (g. Podrinje, sjeverna Dalmacija, Travnik).

Štab 29. udarne divizije imao je najviše razloga da u tom pravcu pokrene cjelishodne inicijative i, nema sumnje, on bi to i učinio da iznenadni ispad neprijatelja nije poremetio tok njegovih priprema za operaciju.

Kako su, u momentu dobijanja zadatka i početka priprema, jedinice 29. divizije još uvijek bile razvučene, sada između Neretve i Drine, na frontu dužem od 150 km, prvi njen zadatak je bio da, sada za trećinu suženom frontu, prikupi svoje dvije kod Goražda, Jabuke i Trnova oslobođene brigade. Tamo su one prethodno trebale da sačekaju pristizanje 3. udarne divizije i onda da krenu na novodobijene zadatke.**

**) Jedanaesta i 14. brigada su, zbog napora u posljednja dva mjeseca i izvlačenja starijih boraca za druge zadatke, bile dosta izmijenjene i smanjene za po 200 — 300 boraca.

— Krajnja desnokrilna 11. hercegovačka NOU brigada u vrijeme izdavanja Divizijske zapovijesti nalazila se kod Goražda i Jabuke, koje je, u sadejstvu sa 6. crnogorskom brigadom, slijedećih nekoliko dana pokušavala osloboditi. Dvadeset prvog januara, odmah po pristizanju Divizijske zapovijesti, Brigada je predala položaje i, gazeći duboki snijeg, jednom kolonom, preko Ustikoline i Jeleča, a drugom od Jabuke preko Mrežice, otišla u rejon Dobrog Polja. Tu se jedan dan odmorila i, 24. januara, stigla u sela Turove i Trebečaj kod Trnova. Slijedeći marš je bio najteži. Za savlađivanje visoke jadransko-crnomorske vododelnice, koja je ovdje visoka i preko 1.500 m, iz okolnih sela su mobilisani volovi — radi pravljenja prtine u snijegu dubokom više od dva metra. Dvadeset šestog januara Brigada je u petnaestosatnom maršu po sniježnoj vijavici, preko Ledića i prevoja Bjelašnice i Treskavice, stigla u Umoljane u gornjem slivu Rakitnice. Tu se narednih dana spremala za slijedeći marš preko planine Lovnice, kako bi izbila na domak Konjica i željezničke pruge prema Bradini, odakle je trebalo da stupi u dejstvo.³³ Podatak da je u pokretu iz komore 11. brigade od studeni i napora uginulo 20 konja, kao i to da je 28. I visina snijega na njenom putu dostigla 270 centimetara, najrječitije govori o težini posljednjeg marša.³⁴

— Četrnaesta hercegovačka NOU brigada smijenjena je 24. januara kod Trnova. Smjena sa 5. crnogorskom proleterskom brigadom vršena je pod borbom. Tom prilikom iz 2. bataljona 14. brigade poginula su tri borca,* dok je neprijatelj imao 10 mrtvih i 8 ranjenih. Pet dana ranije, isti bataljon je, zasjedom između Kijeva i Ilovice (uz samo jednog ranjenog) razbio njemačku kolonu od 30 vojnika. Tom prilikom ubijeno je 6 i zarobljeno 9 vojnika, a zaplijenjen 1 puškomitraljez i 9 pušaka.

*) Peko Biberdžić iz Vranjske kod Bileće, Jusuf Sabljić iz Lokava kod Stoca i Dušan Bulić iz Gnojnica kod Mostara, borci 2. bataljona, a u prethodnim borbama još i Miloš Dragović iz Okolišta, kod Trnova, borac 4. bataljona (16. I u Ilovici).^35a

Po izvršenoj smjeni, Brigada se 25. januara iz Trnova prebacila u Kalinovik, gdje se prvo odmorila a zatim, dva dana kasnije, desnom obalom Neretve izbila u Bjelimiće; odakle je mjesna milicija pobjegla prema Glavatičevu i tu, zajedno sa ostacima četničke Konjičke brigade, organizovala odbranu mosta preko Neretve. Zabacivanjem (u leđa) jednog bataljona preko s. Razića na Orlov kuk (k. 723), izmanevrisana je, 30. januara, ova slaba odbrana. Milicija i četnici su pobjegli na Borke i u Spiljane, te je kraj mjeseca Brigadu zatekao u rejonu Glavatičeva**s obje strane Neretve. To znači da je i njoj, do izbijanja na polazne položaje za napad na Konjic (Borci — Bijela — Turija), bio potreban još jedan dnevni marš. Istovremeno, jednim bataljonom u rejonu s. Ćesim na Pre-nju, trebalo se povezati sa 10. hercegovačkom brigadom, koja je iz Ne-vesinjskog polja trebalo da u rejon Zimlja prebaci jedan ili dva bataljona. Na taj način bio je uspostavljen kontinuitet fronta na čitavom lijevom boku neprijateljeve mostarske grupacije.

**) Ovdje su 31. I 1945. na mostu preko Neretve, nesretnim slučajem poginuli Stojan Duka iz Hatelja kod Stoca i Gavrilo Koseljecki iz Andrejevskog okruga (SSSR), borci 4. bataljona.^35b

Januarska studen ometala je značajnije akcije i u Nevesinjskom polju, gdje su se nalazile 10. i 12. hercegovačka NOU brigada. One, kao i 13. hercegovačka brigada (duž puta Nevesinje — Mostar i rijeke Bune do Neretve), nisu primile zapovijest istovremeno sa pokrenutim brigadama. Dok se ne ispolji efekat manevra 11. i 14. brigadom, trebalo je, uglavnom, da ostanu na dotadašnjim položajima. Ukrštanje 11. i 14. brigade i, u vezi s tim neminovno produžavanje trajanja marševa, vjerovatno je bilo diktirano potrebom da se na težem zadatku — ovlađivanje Ivan-sedlom po oslobođenju Konjica — nađe iskusnija, brojno jača i manje zamorena 11. brigada.

— Deseta hercegovačka NOU brigada, koja je, naslanjajući svoje desno krilo na padine planine Crvnja, zatvarala pravce koji iz Nevesinja preko Kifina Sela vode prema Gacku i Ulogu, kao što se iz zapovijesti vi di, trebalo je da ovlada planinom Crnom gorom i, iz sela koja je okru žuju, protjera četnike i miliciju. Tako bi se linija fronta pomjerila na greben Veleži i — izbacivanjem jednog ili dva bataljona na Zimi je — kontrolisali prevoji Brasina, Rujište i Porim i na Prenju uspostavlja jući vezu sa 14. brigadom. Time, bi pored ostalog, ova bila potpuno obez- bijedena i od eventualnog udara u leđa od Bijelog polja, gdje su bile smještene najbliže rezerve 369. divizije.

U skladu sa ovim bila je i njena akcija izvedena 25. januara 1945. godine. Njen 1. i 5. bataljon, ojačani četom iz 3. bataljona, okružili su u toku noći sela Kljuni i Lakat na jugoistočnim padinama Crne gore, gdje se nalazilo 200 četnika Nevesinjske brigade. Poseban značaj štab Brigade je pridavao hvatanju istaknutih četničkih glavešina ovog sektora kao što su: Danilo Salatić, Petar Samardžić, Vukašin Perović Tunguz, Četko Petković, Blagota Bošković, Vasa Gutić i još neki. Bilo je, međutim, oko 20 slučajeva smrzavanja,* a četnici su blagovremeno otkrili napad. Sve im je to omogućilo da se izvuku bez gubitaka, pa je i dva dana kasnije započeti ispad neprijatelja i zadaci u vezi s tim, odložilo dalje akcije u ovom pravcu.³⁶

*) Kod s. Kljuni ovog dana poginuo je Lazar Kravić iz Trtine kod Nevesinja, borac 3. bataljona 10. brigade, a u manjim čarkama ostalih dana još i: Milan Babić iz Trusine kod Nevesinja borac 5. bataljona, te Huso Zubčević iz Rasovca (Dživar) kod Trebinja, dok je u bolnici podlegao ranama (6. II u Brataču) Emilio Fabijani sa Sicilije (Italija), oba iz 2. bataljona.

Dvanaesta hercegovačka NOU brigada u rejonu Biograda i Udrežnja zatvarala je pravce koji iz Nevesinja, preko Trusine, vode u Dabarsko polje, a, preko Udrežnja, prema Dubravama u bok 13. hercegovačke udarne brigade. U toku priprema operacije na frontu ove brigade vladalo je uglavnom zatišje, a manji neprijateljevi izviđački ispadi**odbijeni su bez teškoća.³⁷

**) Za vrijeme jednog od njih na Vilenjaku je poginuo Mirko Kovačević iz Rilja, kod Nevesinja, borac 12. brigade.³³

Trinaesta hercegovačka udarna brigada držala je položaje prema neprijatelj evim uporištima na cesti Nevesinje — Blagaj i na lijevoj obali Bune, zatvarajući pravce koji, iz Mostarske kotline, vode preko Dubrava prema Stocu i Čapljini. Njen odsjek fronta i u toku priprema bio je nešto aktivniji. Tako je 16/17. januara njen Izviđački vod uništio prethodnicu (tri vojnika) jedne neprijateljeve patrole koja je pokušala izviđanje, a dijelovi 4. bataljona 18/19. zapalili su jedan kamion iz kolone koja se kretala prema Nevesinju. Dvadesetog januara neprijatelj je sa oko 60 vojnika pokušao da opljačka s. Hodbinu, a sutradan Gubavicu i — oba puta odbijen uz gubitke (nekoliko mrtvih i ranjenih). Dvadeset trećeg je to isto pokušao sa jednom četom, podržanom artiljerijom prema Vranjevićima, a kad je i u ovom napadu uzaludno pretrpio znatne gubitke, sutradan je pokrenuo čitav borbeni poredak, od Bune do Blagaja, prema 1. bataljonu Brigade. Nosilac ovog napada je bio 1. bataljon ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga, podržan sa dvije artiljerijske baterije. U ovom noćnom napadu neprijatelj je, prešavši gumenim čamcima Bunicu, iznenadio četu 1. bataljona i ovladao Hodbinom. Obuhvatnim protivnapadom, preko Kvanja i Podgrada, ojačan četom iz brigadne rezerve 1. bataljon je odbacio neprijatelja na polazni položaj. Ustaše su imale 34 mrtva, pošto se više od polovine njih udavilo u Bunici. Zaplijenjena su dva puškomitraljeza i sedam pušaka. U ovim sukobima Brigada je imala desetak ranjenih, 5 zarobljenih i 4 poginula borca.³⁸

— Divizijske, pješadijske, oklopne i artiljerijske rezerve, nisu pomjerane. Njihov raspored je, globalno uzev, zadovoljavao i potrebe novodo-bijenog zadatka, a konkretnije odluke o upotrebi još nisu bile donesene jer su zavisile od ishoda napada za oslobođenje Konjica.

Ispad neprijatelja i njegova likvidacija

Dok je tako pregrupisavanje snaga na krajnjem desnom krilu još trajalo i dok su pozadinske službe i jedinice Divizije i njenih ojačan ja ulagale napore da se u određene rejone bliže frontu dopreme potrebne količine rezervi u hrani, opremi i municiji (čija je isporuka od strane saveznika upravo bila u izvjesnom zastoju), Divizija je u cjelini vršila obimne i složene pripreme za prelazak u odlučujući napad, došlo je do iznenađenja. Dakle, i pored brojnih upozorenja obavještajne službe i partijske organizacije iz Mostara, koje su štabovima 9. i 29. udarne divizije gotovo svakodnevno dostavljale značajne podatke o neprijatelju i njegovim namjerama. Noću 27/28. januara 1945. neprijatelj je jakim snagama od 12 — 13 pješadijskih bataljona i oko dva diviziona artiljerije (ukupno oko 8.000 vojnika)³⁹ izvršio dugo pripremani ispad prema Ljubuškom, Čapljini i Metkoviću. Njemačka komanda je ovaj ispad pretenciozno nazvala »Bura« (nj. »Bora«).⁴⁰

Neprijateljev ispad nije izvršen na odsjeku fronta 29. divizije, ali je bitno ugrozio njenu sigurnost. Prije svega, ispad je potpuno omeo izvršenje planirane i gotovo pripremljene operacije,⁴¹ a i značajan dio zapadne Hercegovine, koji je smatran definitivno oslobođenim, pao je ponovo neprijatelju u ruke. Tako je ozbiljnije narušen uspostavljeni sistem narodne vlasti, a mostovi na Krupi, Trebižatu i donjem toku Neretve bili su razoreni, dok je, izbijanjem neprijatelja u rejon Gabela — Metković, bio ugrožen bok i duboka pozadina glavnine Divizije angažovane na frontu od ušća Bune do pl. Crvnja.

Napad je počeo u prvi mrak 27. januara 1945. godine. Poslije snažne artiljerijske pripreme, ustaški 9. zdrug i 370. njemački puk probili su odbranu 9. dalmatinske udarne divizije na spoju između njene 3. i 4. udarne brigade. U toku noći oni su, preko sela Buhova, izbili za leđa 4. dalmatinskoj brigadi, koja je još uvijek držala položaje između Mostarskog blata i Neretve. Tek tada, 28. januara u 6 sati, takođe uz artiljerijsku pripremu, krenula je i druga napadna kolona (jačine 4 bataljona) prema Čitluku i Čapljini. Napadana sa fronta i iz pozadine, 4. brigada se glavninom (tri bataljona) povukla u Međugorje i prema Čapljini, gdje je u toku dana, zajedno sa Komandom mjesta Čapljine i dijelovima Južne grupe 1. tenkovske brigade koji su ovamo stigli iz Domanovića i Stoca, te 1. bataljonom Hercegovačke brigade narodne odbrane, odbila prvi napad njemačkih i ustaških jedinica prema Čapljini.

Tom prilikom neprijatelj je Brigadu razdvojio, pa su se njena dva bataljona sa komandantom počela povlačiti prema Ljubuškom, koji je već bio u rukama ustaša. Već kod G. Studenaca sukobili su se sa ustašama i, poslije duže noćne borbe, probili se preko Trebižata prema Malom i Velikom Prologu. Ujutru 29. januara komesar brigade je pokrenuo glavninu u protivnapad prema Čitluku, ali je došlo do susretnog boja sa neprijateljevim kolonama, koje su sada nastupale iz tri pravca. Nezadovoljan brzinom nastupanja na tom važnijem pravcu, Komandant 369. divizije ovog jutra se lično angažovao na pravcu Čapljine, ubacivši u borbu svoj drugi ešelon, kojeg je na ovom pravcu sačinjavao 369. izviđački bataljon, ojačan četom 369. pionirskog bataljona i 369. protivtenkovskim divizionom (bez dvije baterije). U takvoj situaciji je politički komesar Brigade vidio jedini izlaz u proboju kroz ustaški borbeni poredak prema Vitini, zbog čega je dalja odbrana Čapljine postala nemoguća.⁴²

Kako je štab napadnute 9. divizije smatrao najbitnijim da održi položaje na pravcima prema Posušju i Imotskom, put za Ljubuški bio je otvoren i ustaše su ga zauzele oko podne 28. januara.* Na ovom pravcu. u Ljubuškom i Vitini, našao se tog dana samo 2. bataljon Hercegovačke brigade narodne odbrane. On je uspio da spriječi prodor ustaša iz Ljubuškog u Vitinu i, svojom odbranom na liniji Proboj — Radišići — zajedno sa jedinicama Komande mjesta Ljubuški, stvorio uslove 4. splitskoj brigadi da, 29. i 30. januara kod Crvenog Grma organizuje odbranu pravca koji vodi prema Vrgorcu.⁴³ Na maršu iz Posušja prema Čapljini kod s. G. Studenci sudario se sa neprijateljevim napadnim kolonama 28. januara i 1. bataljon ove brigade i pri tom bio razdvojen, pa se, po četama, povukao prema Žitomisliću, Čapljini i Gabeli.

*) Tom prilikom ustaše su, između ostalih, uhvatile 16-godišnju bolničarku Zulejhu Begetu iz Konjica, mučili je, ubili i, zajedno sa mnogim drugim, bacili u jamu. Zulejha se hrabro držala i svojim mučiteljima rekla: »Radite šta hoćete, ali znajte da će moji drugovi brzo doći i da će me osvetiti«.¹⁶

Sutradan popodne su njemačke i ustaške jedinice zauzele i Čapljinu, a naveče prodrle do Gabele. Tridesetog januara u 2 sata njemačko-ustaški kombinovani odred jačine oko jednog bataljona savladao je otpor mjesnih teritorijalnih jedinica i Narodne milicije i zauzeo Metković, krajnji cilj ispada. Sat ili dva kasnije dignuti su u vazduh mostovi kod Gabele i Metkovića i počelo povlačenje prema Čapljini, odnosno Ljubuškom.⁴⁷ Četvrta dalmatinska brigada, na koju su se bile sručile gotovo sve snage neprijatelja od nje inače četiri do pet puta nadmoćnije, uspjela je da prebrodi dvodnevnu krizu, da se prikupi i sredi i, kod Crvenog Grma južno od Ljubuškog, zaustavi dalje nastupanje ustaša prema Vrgorcu. Kako se štab 9. divizije nije uspio blagovremeno osloboditi nametnute pretpostavke da će neprijatelj glavnim snagama nastupiti prema Imotskom, ostale njegove dvije brigade ostale su za to vrijeme u odbrani pravaca kojima neprijatelj i nije nastupao. One su, u toku 29. januara, samo pomjerile dio snaga zatvarajući pravac Ljubuški — Vitina — Imotski, koji je, prodorom ustaša u Ljubuški, ostao nedovoljno pokriven.

Komandant njemačke 369. divizije, general Rajnike, mogao je biti zadovoljan rezultatima ispada. Njegove jedinice poslije više mjeseci postigle su prvi značajniji uspjeh. Unekoliko su popunjene zalihe hrane koje su inače bile na izmaku, a mostovi preko Neretve, Trebižata i Krupe porušeni, pa je već četvrti dan počeo prebacivanje 370. grenadirskog puka prema Konjicu, u cilju ostvarivanja udara po brigadama 29. divizije, koje su se tamo prikupljale za napad.** To, međutim, nije bio slučaj i sa ustašama. Sa ovim ispadom oni su imali krupnije ambicije i drugačije planove. Činjenica da su se za mobilizaciju — i to dosta mršavu — morali upotrijebiti mjere prinude, pokazalo je da su u narodu ovoga kraja izgubili utjecaj.

**) Boksit ga je izgleda prestao interesovati.

Ispad je naravno, poremetio pripreme Divizije za konačno oslobođenje Hercegovine. Sada su se morale vršiti ponovo, i uz angažovanje daleko više snaga. Na rješenju nastale situacije angažovao se i Generalštab JA. Rušenje mostova na Neretvi imalo je, pored toga, i teških posljedica za privrednu obnovu Hercegovine. Prodorom njemačke borbene grupe »Beker« (Becker), nazvane tako po imenu komandanta 370. grenadirskog puka i ustaškog 9. zdruga, desnom obalom Neretve prema Čapljini, Ljubuškom i Metkoviću, lijevi bok 29. hercegovačke divizije postao je otvoren a pozadina ugrožena. Jedinice Narodnooslobodilačke vojske u Hercegovini izgubile su trenutnu inicijativu.

Što je došlo do iznenađenja i zbog čega je neprijatelj postigao tako neočekivan i brz uspjeh — razloge treba tražiti na više strana. Prije svega, to treba činiti u potcjenjivanju neprijatelja, jer se očekivalo njegovo povlačenje na sjever, a ne prodor na jug, u prostor kojeg je on prije više od tri mjeseca planski napustio. Naši štabovi, uljuljkani jesenjim pobjedama i povoljnom opštom situacijom u zemlji, nisu preduzimali energičnije mjere kada su već uočene pripreme za stvarno izvršenje ispada i o kome su bili odavno obaviješteni. Mjerama obmane neprijatelj je, uz to, uspio da štabu Devete divizije nametne uvjerenje da će ispad biti usmjeren prema Posušju i Imotskom,⁴⁸ a takođe, — i da prikrije dolazak ustaškog 9. zdruga u Lišticu, noću 25/26. januara. Ubacivanje ustaških grupa* u pozadinu jedinica 9. divizije i angažovanje jednog dijela škripara — ustaša (odnosno zelenog kadra), kod naroda nepripremljenog za odbranu izazvalo je paniku i zabunu i kod nekih jedinica.

*) Štab 29. divizije raspolagao je još 3. decembra 1944. podatkom da se za to priprema 300 ustaša.

Mjesecima nepomjereni front i ustaljeni borbeni poredak 9. divizije, sa jasno izraženim težištem na pravcu koji od Lištice vodi prema Posušju, omogućili su neprijatelju da gotovo sve snage prikupljene za ispad angažuje protiv jedne dosta razvučene brigade. Iznenađenje je postigao i time što se o ispadu naširoko pričalo u više varijanti, naročito u pogledu cilja, pravca i vremena kada bi ispad uslijedio, dok su završne pripreme za konkretnu akciju izvršene brzo i u najvećoj tajnosti.⁴⁹

Štab 29. udarne divizije je reagovao 28. januara u 14 sati. I tada — samo dijelom svoje tenkovske rezerve. Ozbiljnost situacije još izgleda nije bila shvaćena. Čak se i dvadeset devetog januara do podne vjerovalo da je glavnina 4. dalmatinske brigade, sa ojačanjima koja su poslata, dovoljna za odbranu Čapljine. Tek obavještenje o njenom proboju prema Vitini i potpunije informacije o širini zamaha neprijateljevog ispada pokrenuli su štab Divizije da ozbiljnije reaguje. Reakcija je sada bila oštra i energična.

Prema Čaplijini je upućivano sve što se moglo skinuti s fronta. Radi intervencije prema Čaplijini, djelimično je obustavljena koncentracija jedinica prema Konjicu i Nevesinju, a i pravci kretanja jedinica su promijenjeni. Pored dijelova Tenkovske polubrigade, tamo se prikupila i glavnina (štab, 1, 3. i 5. bataljon) Hercegovačke brigade narodne odbrane, dio artiljerije i jedan bataljon 13. hercegovačke brigade. Sa položaja prema Nevesinju 29. i 30. januara je skinuta i 12. hercegovačka udarna brigada (bez jednog bataljona) i, preko zavijane Trusine, Dabarskog polja i Stoca, usiljenim maršem prebačena prema Čaplijini i Počitelju.⁵⁰ Da bi savladala visoki snijeg na pl. Trusini, ova brigada se snašla; prikupljen je veći broj volova koji su pred njom pravili prtinu. Za razliku od 11. brigade, koja je pred pokret preko Treskavice izvršila potrebne pripreme, 12. brigada je morala momentalno krenuti na put. Posljedica — preko 80 boraca i starješina izbačeno je iz stroja zbog smrzavanja...⁵¹

Štab 29. divizije prvo je reagovao svojom oklopnom rezervom. Poslije podne 28, januara 1945. godine iz Stoca u Čapljinu su upućene 1. četa (7 tenkova i 4 oklopna automobila) 3. oklopnog i 3. četa 4. inžinjerijskog bataljona 1. tenkovske brigade NOVJ — sa ciljem da organizuju odbranu Čapljine ili bar mosta preko Neretve. Pošto se u Čapljini nije zateklo drugih pješadijskih jedinica sem jedne čete 1. bataljona, Brigada narodne odbrane i Inžinjerijska četa je upotrebljena u ulozi pješadijske čete. Dvadeset devetog januara, poslije proboja glavnine 4. dalmatinske brigade prema Vitini, neprijatelj je dijelom snaga, uz pomoć ubačenih dijelova, ovladao gradom. Čete su ga, međutim, protivnapadom odbacile i vatrom tenkova nekoliko sati zadržavale pristizanje pojačanja od Ljubuškog. Duža odbrana grada bez pješadijskih jedinica nije bila moguća, pa je neprijatelj oko 16 sati ponovo ovladao gradom.⁵²⁵ Nakon višesatne borbe svim tenkovima su bile potrebne izvjesne opravke i popuna gorivom i municijom, zbog čega su povučeni u Tasovčiće. Vod tenkova 1. bataljona, koji je u međuvremenu pristigao, upotrijebljen je za zaštitu mosta. Odmah po prelasku mosta, 1 tenk je uništen, a drugi na sredini mosta oštećen. U pokušaju da se ovaj izvuče izgubljen je još jedan tenk, tako da su sada sva tri više služila ustašama kao zaklon. To im je omogućilo i da po padu mraka miniraju most i, oko 21 sat, dignu ga u vazduh. Prva pješadijska jedinica (4. bataljon 13. udarne brigade) stigla je u sumrak 29. januara, kada su upravo bili propali pokušaji izvlačenja oštećenog tenka sa čapljinskog mosta. Četvrti bataljon je, istina, i sam pokušao da prvopristiglom četom pređe most, ali se ova na drugoj obali nije mogla održati.⁵³

Tako je, uz maksimalan napor, do 31. januara na lijevoj obali Neretve od Počitelja do s. Dračeva prikupljeno blizu 3.000 boraca (8 pješadijskih i jedan tenkovski bataljon te 5 — 6 samostalnih četa i baterija). Na lice mjesta je iz Trebinja stigao i general-major Vlado Šegrt, komandant Divizije, radi neposrednog rukovođenja borbom. Forsiranje, napad sa nasilnim savlađivanjem vodene prepreke, oduvijek je bilo složena operacija. Dvadeset deveta divizija u tome nije imala značajnijih iskustava, a Neretva je, u januaru 1945. godine, u donjem toku bila »od brda do brda«. Nedostatak odgovarajućih formacijskih i iole značajnijih priručnih sredstava još više je otežavalo zadatak.

Forsiranje je počelo odmah, 31. januara 1945. godine. Prethodno su, noću 30/31. januara, po pristizanju jedinica, pokušana i dva izviđačka prelaza. To su učinili četvrti bataljon 13-te i 1. bataljon Brigade narodne odbrane, kod Čapljine i Gabele.⁵⁴ Ipak, stvorena su dva manja mostobrana, kod s. Dretelja i kod Gabele, jedan sjeverno, a drugi južno od Čapljine. Demonstracija forsiranja na odsjeku Čapljine i prepad Izviđačkog voda 13. hercegovačke brigade na željezničku stanicu Žitomislići morali su kod neprijatelja stvoriti utisak angažovanja bar dvostruko većih snaga. Snage u njima bile su u početku male, a novi talasi sporo su se prebacivali preko Neretve. Iako su prikupljeni svi na lijevoj obali zatečeni primitivni seljački drveni čamci, uglavnom ne veći od sandoline, bilo ih je suviše malo. Kada se ispod zidina Počitelja na glavnom mjestu prelaza u te čamce ukrcavao prvi ešelon (2. bataljon 12-te i Prva četa 4. bataljona 13. hercegovačke brigade), borcima je prenesena poruka Komandanta Divizije: »Ja vas, na ovu stranu, nemam čime vratiti!« To je značilo izdržati na mostobranu s onu stranu Neretve, po svaku cijenu.

Noću 31. januara na 1. februar prvo prebačeni bataljoni preko Neretve kod Dretelja i Gabele uspjeli su da konsoliduju i održe mostobrane. Čak je i na demonstrativnom mjestu prelaza 4. bataljon 13. brigade, svojom Trećom četom, bio uspio da pređe rijeku i dopre do prvih kuća u gradu. Neprijatelj je četu protivnapadom dosta lako zbacio s mostobrana, ali je time izostala njegova pravovremena intervencija prema glavnom mjestu prelaza, sjeverno od Čapljine; tako je ojačani 2. bataljon 12. brigade već bio ovladao i grebenom Gradine. Ujutru ga je protivnapadom zbacio njemački 369. izviđački bataljon, koji je, pri tom, pretrpio gubitke od 3 mrtva i 23 ranjena.⁵⁵ Za podršku forsiranja, sada je angažovan ojačani 1. bataljon 1. tenkovske brigade, koji je, topovskom i naročito mitraljeskom vatrom, vrlo efikasno podržavao trupe u mostobranima na sva tri mjesta prelaza. Podršku forsiranju vršio je i dio Motorizovanog diviziona 2. udarnog korpusa. Prvog februara Hercegovačka brigada narodne odbrane oslobodila je Gabelu i prebacila i ostatak snaga na desnu obalu Neretve. Pošto je ustanovila da je Metković ponovo slobodan, počela je nastupanje lijevom obalom Trebižata, dok je neprijatelju na glavnom mjestu prelaza uspjelo da ovlada grebenom Gradine iznad Čapljine, ali — ne i da likvidira mostobran.⁵⁶

Noću 1/2. februara na glavni mostobran prebačen je i ostatak 4. bataljona 13. brigade, te 1. i 4. bataljon 12. brigade. Pokušaj sva četiri bataljona, da u toku noći ponovo zauzmu greben Gradine (k. 296 i k. 137), nije donio očekivani rezultat. Više uspjeha, međutim, imao je 2. bataljon koji je mostobran proširio na sjever do s. Šurmanci. Dnevni protivnapad dva ustaška bataljona (2/1. 5/9. ustaškog zdruga) prema Šurmancima nije bio jednovremen i usklađen. Iako, uz osjetne gubitke, Drugi bataljon je zbog toga uspio održati položaj e.⁵⁷

Komanda njemačke 369. divizije povukla je 2. fabruara iz Čapljine u Mostar (u rezervu) svoj ojačani 369. izviđački bataljon, a višednevna izloženost napadima 1. i 2. vazduhoplovne eskadrile NOVJ počela je kod ustaša unositi demoralizaciju, pa se odnos snaga počeo pomjerati u korist snaga na mostobranima. Bataljoni Brigade narodne odbrane ovog dana su oslobodili s. Struge, potiskujući 3. bataljon ustaškog 9. zdruga, ovladali lijevom obalom Trebižata do vodopada Kravice i, sa položaja Crno brdo (k. 444) — s. Stubica, ugrozile neprijatelj ev saobraćaj od Čapljine prema Ljubuškom i Međugorju.³⁸ Štab 12. brigade se ovog dana i sam, sa još neangažovanim 3. bataljonom i prištapskim dijelovima, prebacio na mostobran, planirajući — za noć 2/3. februar odlučan napad za oslobođenje Čapljine.

Siloviti naleti svježeg 3. bataljona 12-te i 4. bataljona 13. brigade, uz podršku artiljerije i tenkova, na Gradinu, u kojima su se posebno isticali članovi SKOJ-a, konačno su pred zoru skršili otpor ustaša. Bojeći se okruženja 1. i 4. bataljon ustaškog 9. zdruga, uz teške gubitke su se, preko s. Trebižata, povukli na visove Dubovo brdo — (k. 218) — i Osoje (k. 205), gdje ih je prihvatio njihov Treći bataljon. Za jutro 3. fabruara komanda 9. ustaškog zdruga bila je naredila ponovni protivnapad prema Šurmancima. Nepovezan, protivnapad je opet kasnio. Peti bataljon (»zeleni kadar« poručnika Kapulice), razvijen za napad, toliko je uplašio nalet 6 »Harikena« 2. lovačke eskadrile NOVJ, da se odmah počeo povlačiti na sjever. Drugi bataljon ustaškog 1. zdruga, zbog pritiska 4. bataljona 12. brigade prema Međugorju (na Gradinu kod s. Bijakovića tt. 527), nije ni pošao u napad, pa se i Stožerna četa 9. zdruga, koja se mimoišla sa bataljonima 12. brigade i potpuno usamljena prodrla do prvih kuća u Šurmancima, vratila u Čitluk.

Avioni ove eskadrile u narednom naletu (oko podne) pogodili su u Čitluku zgradu u kojoj se nalazila Komanda zdruga i, još više, mitraljiranjem zaplašila odstupajuće ustaše. Ni komandant Zdruga ih s pištoljem u ruci nije mogao zaustaviti, pa se bježanje nastavilo i u toku noći.⁵⁹) Po oslobođenju Čapljine u toku ovog dana povezan je front Dvanaeste i Brigade narodne odbrane na liniji: Blizanci — Krehin Gradac — Međugorje — Žuržet — D. Studenci, a krajem dana, i sa 4. dalmatinskom brigadom kod Crvenog Grma. Ne znajući kakva je panika zahvatila ustaški 9. zdrug, 12. brigada nije nastavila gonjenje, nego je, smatrajući rizikom dalje nastupanje preko Čitluka prema Mostaru, prema Ljubuškom (u kome se branilo manje od dva bataljona ustaša)⁶⁰orijentisala i svoj Treći bataljon. Prema njemu se sada, pored glavnine Hercegovačke brigade narodne odbrane, nalazila i 4. dalmatinska, te dva bataljona 3. dalmatinske brigade.⁶¹ Noć 3/4. je protekla u povezivanju jedinica i organizaciji napada za oslobođenje Ljubuškog. Prvi prodor u grad, koji su preko Humca ujutro izvršili dijelovi 4. brigade, ustaše su uspjele da lokalizuju i povrate položaje, ali ne i napad po jednog bataljona 12. brigade i Brigade narodne odbrane; položaji 2. ustaškog bataljona kod Vučića i Ligeta zauzeti su oko 14 sati. Uočivši da od Međugorja nastupa još jedan bataljon 12. brigade i da pritisak od Vitine sve više jača, sa padom mraka ustaše su se neopaženo izvukle iz gotovo potpunog okruženja. U Ljubuškom su ostavili dvije haubice (sa kojih su skinuli zatvarače i nišanske sprave) i u toku noći, bez teškoća, odstupile pravcem Humac — Lipno — Hamzići, — Čerin — Trtla pl. — Jare — Uzarići — Lištica. Tako je poslije sedam dana i Ljubuški, 4. februara u 20 sati, ponovo oslobođen. Ovog puta definitivno. Uočivši da se neprijatelj izvukao iz borbenog dodira, i glavnina 12. brigade se pomjerila unaprijed i, istog dana, u popodnevnim satima oslobodila Čitluk. Konačno oslobođenje Ljubuškog i Čitluka oslobodilo je snage za gonjenje neprijatelja prema polaznim položajima, ali — ono nije preduzeto dovoljnim snagama. Kasnilo se čitava dva dana i — u njemu je učestvovala samo 12. hercegovačka brigada. Neprijatelj je, međutim, bio izmakao, pa je ona do Dobrog Sela nastupala bez dodira sa njim.⁶²

Izbjegavajući rizik, komanda njemačke 369. divizije nije dozvolila da se napuste utvrđeni položaji »zelene linije«, na njima su ostavljeni po jedan bataljon 370. i 369. grenadirskog puka, te tri (1, 2. i 3) bataljona domobranskog 2. brdskog zdruga, sa većim dijelom artiljerije, kako bi, u svakom slučaju, mogli efikasno prihvatiti jedinice koje su učestvovale u ispadu.

Zbog izostalog gonjenja, komandi njemačke 369. divizije, angažo-vanjem novih snaga, uspjelo je da noću 3/4. februara zaustaviti bježanje glavnine ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga i, u toku 4. februara, organizuje odbranu na liniji: Hine gomile (k. 309) — Slipčići — Dobro Selo — Stražnica (k. 449) — Ružici — Ljuti Dolac — Sveta Ana, sa naslonom na Neretvu i Mostarsko blato. Kako je već do 3. februara bila uočena koncentracija glavnine 8. udarnog korpusa, ustaškom zdrugu je naređeno da ovu liniju drži »pod svaku cijenu do 8. februara 1945. godine«, to jest do povratka 370. grenadirskog puka iz rejona Konjic (podvukli autori). Smjestivši komandu u s. Selište, Zdrug je navedene položaje posjeo sa četiri, pa sa pet bataljona, dok je u rezervi u s. Krivodolu zadržao svoj 1. bataljon sa nekoliko (svojih i 9. divizije) prištapskih četa. Dakle, dovoljno gust i dubok raspored, čime je »zelena linija« na ovom pravcu bila dobila još dva dobro posjed-nuta položaja.⁶³

Kako ni do 5. februara jedinice NOVJ nisu izbile pred položaje Zdruga, po podne tog dana upućena je po jedna četa u izviđanje prema Blatnici, Čitluku i Grandićima. Prve dvije su tek kod Primorskih Staja i iznad Blatnice stupile u borbu s dijelovima 12. brigade. Četa 5. bataljona iz Dobrog Sela nije međutim bila ni krenula kad je jedan bataljon 12. brigade podišao selu sa istim zadatkom. Smjelim naletom bataljona ubrzo je Kapuličin »zeleni kadar« natjeran u panično bjegstvo, preko Selišta za Mostar. Uzvicima »Bježite!« i »Eto partizana!«, »Zeleni kadar« je povukao čitav Zdrug, pri čemu su se bataljoni izmiješali, a upaničena masa sebi krčila put i oružjem. Tek na Vardi, na položajima koje je držao 1. bataljon 369. grenadirskog puka, uspjelo je oficirima Zdruga i štaba 9. gorske divizije da donekle ublaže paniku i zaustave bar dio jedinica. »Crna legija« (2. bataljon 1. zdruga) i »zeleni kadar« (5. bataljon 9. zdruga) samovoljno su produžili prema Sarajevu, odnosno Vran-planini, dok su Treći ustaški i Treći domobranski bataljon »poslani« u Mostar na odmor. Samo je 1. bataljon zadržan na položajima Zovnica — Varda — Rodoč, dok je 4. bataljon poslan da ponovo preuzme položaje na desnoj obali Bune. Ustaške čete koje su upućene u izviđanje nisu mogle stići bježeći Zdrug, pa su, tek ujutru, stigle u Mostar.⁶⁴

Tako je protivnapad 29. divizije poslije 6 dana uspješno završen. Neprijatelj je odbačen na polazne položaje, a da iz glavnine 8. udarnog korpusa koja je dovedena za to nije upotrijebljen ni jedan jedini vojnik. Jedinice 9. i 29. divizije koje su u njemu učestvovale podnijele su za to velike žrtve. Preko 250 boraca i starješina izbačeno je iz stroja. Od toga je 51 poginuo, desetak se utopilo, 65 ranjeno, preko 80 promrzlo, 22 su zarobljena, dok je 35 registrovano kao nestali (od kojih bar 10 treba smatrati poginulim).⁶⁵ Iz jedinica Divizije, pored ostalih, poginuli su: poručnik Jože Kalčarjev, iz s. Loke kod Nove Gorice (SR Slovenija) politički komesar čete u 4. bataljonu 13. brigade, Vlado Marić iz Prosjeke (Bobani) kod Trebinja, politički delegat voda u 1. bataljonu, te Mihailo Radulović iz Šćenice (Bobani) kod Trebinja, komandir voda i Jovo Kijac iz Domaševa (Ljubomir) kod Trebinja, desetar u 3. bataljonu 12. brigade.*

*) Kao i Anđelko Ilić iz Dabivovića kod Bileće, Blagoje Kojović iz Velje Gore (Dživar) kod Trebinja, Drago Radovanović iz Lukavca kod Nevesinja, Aleksa Glogovac iz Bratača kod Nevesinja, Milko Golijanin iz Krekavica kod Nevesinja, Vojin Govedarica iz Bratača kod Nevesinja, Gojko Grković iz Zalužja kod Nevesinja, i Ilija Žerajić iz Miljevca kod Nevesinja, svi iz 12. brigade; Vojin Bajramović iz Hrguda kod Stoca, Velija Boškailo iz Počitelja kod Čapljine, Ante Filipović iz Tuzle, Salih Hodžić iz Višića kod Čapljine, Savo Pejović, Alija Sarić iz Mostara i Miloš Vlačić iz Polica kod Trebinja svi iz 4. bataljona 13. brigade. Ovdje ranjeni borci 12. brigade Borisa Kisin iz Tuli (Zupci) kod Trebinja, borac 1. bataljona i Vlado Gudelj iz Rapti kod Trebinja borac 3. bataljona (oba iz 12. brigade) podlegli su ranama u Divizijskoj bolnici u Stocu odnosno Trebinju. Imena ostalih, uglavnom iz 12. brigade nismo mogli ustanoviti.⁶⁶

Neprijateljevi gubici su procijenjeni na oko 300 izbačenih iz stroja, od toga 2/3 samo u borbama za oslobođenje Čapljine. Samo 12. brigada je zaplijenila 4 mitraljeza, 8 puškomitraljeza, 1 srednji i laki minobacač i preko 100 pušaka. Najteži gubitak u naoružanju kod jedinica Divizije predstavljaju četiri uništena tenka, a uništeno je, izgubljeno ili oštećeno i 50-tak pušaka, 5 puškomitraljeza, 1 minobacač.⁶⁷

Za ovih deset dana, koliko je glavni napor Divizije bio usmjeren na savlađivanje ispada i likvidaciju njegovih posljedica, ni na položajima ostalih brigada nije bilo mirno. Skidanjem pet bataljona sa fronta prema Blagaju i Nevesinju izazvalo je znatno pomjeranje jedinica po frontu. Upućivanjem 4. bataljona i Izviđačkog voda na desnu obalu Neretve, 13. brigada je ostala bez rezerve i, istovremeno, morala produžiti front radi osiguranja svog lijevog boka. Deseta brigada je, umjesto pomjeranja na zapad u rejon Zimlja, morala preuzeti položaje 12. brigade u donjem Nevesinjskom polju, što je, opet, uslovilo vraćanje 14. brigade (koja je već izbijala u polazne rejone za napad prema Konjicu) na istok, gdje je, na Veleži i u gornjem Nevesinjskom polju, morala da preuzme zadatke i dio položaja 10. brigade. Jedanaesta brigada tek 3. februara završila je prebacivanje u svoje polazne rejone (Spiljani — Čuhovići — Vrdolje — Džepi) za napad prema Konjicu. Ovi pokreti su onemogućili sve četiri brigade u preduzimanju aktivnih dejstava. Izviđačkim ispadima, jačine čete i voda, neprijatelj je nastojao da otkrije te promjene u borbenom poretku Divizije. Najuporniji su bili sa sektora Blagaj — Busak, prema Vranjevićima, 31. januara i 1. februara, ali ih je 2. bataljon 13. brigade bez vlastitih gubitaka oba odbio. Neprijatelj je tom prilikom imao 8 poginulih, tri zarobljena i desetak ranjenih vojnika.⁶⁸ Deseta brigada je ovih dana, nešto jačom vatrom dviju brdskih baterija iz Kifina Sela, uznemiravala garnizon u Nevesinju.

Komanda njemačke 369. divizije izvukla je 31. januara iz borbe svoj 370. grenadirski puk i, 1. i 2. februara, željezničkim transportom hitno ga prebacila u Konjic, radi udara po 14. i 11. brigadi koje su upravo izbijale u polazne rejone za napad u cilju oslobođenja Konjica. Iako nekoordinirano sa akcijom 11. i 14. brigade, 31. januara 1945. Ramska udarna brigada 10. divizije izvela je jednu akciju na miliciju kod Ostrošca (istočno od Konjica). To je komandu 369. divizije učvrstilo u uvjerenju o kritičnom stanju na njenom jedinom komunikacijskom i odstupnom pravcu.* Međutim, upravo kada je 1. februara počelo pre voženje Puka u Konjic, 14. brigada, koja je trebala biti prva na udaru, umjesto prema Borcima, Bijeloj i Turiji, skrenula je iz rejona Glavatičeva prema gornjem Nevesinjskom polju. Tog istog dana prednji dijelovi 11. brigade stigli su iz Umoljana u Džepe i Vrdolje.

*) Njemačka borbena grupa angažovana prema Ramskoj brigadi imala je u sukobu 4 mrtva i 8 ranjenih.⁸⁹

Tako je napad njemačkog 370. grenadirskog puka (bez jednog bataljona) 3. februara po podne, umjesto prema Bijeloj, usmjeren u pravcu prvopristiglih bataljona 11. brigade.

Kod s. Špiljana 1. bataljon 370. puka se sukobio sa 1. bataljonom 11. brigade, koji je upravo pristigao na svoja odredišta. Poslije kraćeg sukoba, u kome je neprijatelj imao 3 mrtva i 12 ranjenih, 1. bataljon 11. brigade se morao povući na kose iznad sela. Sutradan su kod Špiljana angažovani i ostali bataljoni Brigade. Razvila se ogorčena borba koja je trajala čitav dan. Po padu mraka 4. februara 370. grenadirski puk je morao da se povuče u Konjic, ne postigavši nikakav uspjeh. Nered koji je nastao pri povlačenju dobro su iskoristili bataljoni 11. brigade. Na bojištu je nađeno oko 50 mrtvih i ranjenih njemačkih vojnika.⁷⁰ U borbi je poginuo zamjenik političkog komesara čete Vlado Davidović, iz Samobora kod Gacka i još jedan borac;* ranjeno je 9 boraca i starješina. Brigada je zaplijenila oko 40 pušaka, nešto municije i opreme. Tako je, već na samom početku, propao drugi dio ambicioznog plana »Bora«. Sa obrazloženjem da se »neprijatelj povukao«, 370. grenadirski puk je ponovo transportovan vozom u Mostar, a zatim kamionima u Lišticu.⁷¹ Dakle, u posljednjem trenutku, jer je sutradan u 6 sati počinjao opšti napad 29. divizije koji je ojačan 8. korpusom, napad za oslobođenje Mostara.

*) Đorđe Tepavčević iz Kazanaca kod Gacka, oba iz 1. bataljona 11. brigade.⁷²

*

Druga polovina januara i početak februara (16. I do 5. II 1945. godine) protekli su u pokušajima oba protivnika da se nađe radikalan izlaz iz pat-pozicije u koju se na »zelenoj liniji« u Hercegovini zapalo još početkom novembra 1944. godine.

Prvo je štab 29. divizije, u nastojanju da izvrši dobijeni zadatak, imajući u vidu jedva narušivu ravnotežu snaga, odlučio da oslobođene brigade angažuje za udar po najosjetljivijem i nedovoljno zaštićenom komunikacijskom pravcu. Oslobođenjem Konjica, mostarskoj grupaciji neprijatelja bila bi presječena jedina arterija, kojom su njene snage mogle biti pothranjivane iz dubine. Time bi, istovremeno, bila dovedena u okruženje, jer joj je to bio i jedini odstupni pravac. Suštinu plana 29. divizije, uz to, činilo je počesno tučenje, u odvojenim uporištima prikovanih snaga, koje je sada slobodnim brigadama bilo moguće, jedno za drugim, izolovati. Plan nije do kraja bio oformljen u pismenoj formi, jer je i trebalo da se sprovodi postepeno.

Realizujući taktičko pravilo o napadu kao najboljem vidu odbrane, komanda 369. divizije organizovala je ovaj napad koji je pogodovao planovima dijela ustaškog vodstva u njihovom dodvoravanju reakcionarnim krugovima na zapadu. Na tome se, već od jeseni 1944. godine, uglavnom i zasnivala propaganda i mobilizacija, koja je pothranjivala nade kolaboracionista da prežive njemački slom. Prema planovima, pripremanim u reakcionarnim (ne samo ustaškim) vrhovima u Zagrebu, ovim ispadom — reklamiranim kao posebna »ustaška« inicijativa — trebalo je izbiti na Makarsko primorje, čime bi bio ostvaren jedan od dva planirana mostobrana.⁷³

Uprkos neodobravanja takvih planova, o kojem u svojoj poslijeratnoj izjavi govori general-pukovnik Ler,⁷⁴) njemačka 369. divizija je, očigledno uz saglasnost bar komandi 21. brdskog armijskog korpusa i Grupe armija »E«, u Sarajevu izvela dvostruki ispad — prvo protiv 9. udarne divizije a, potom, protiv brigada koje su se prikupljale prema Konjicu. U oba slučaja, manevrom po unutrašnjim pravcima i upotrebom svog 370. grenadirskog puka kao nosioca napada, bilo je moguće ostvariti višestruku nadmoć, a, time, i povoljan ishod. Dobru osnovu za takvo planiranje i nadu na uspjeh pružao je mjesecima nepokretni front i manje-više ustaljeni, veoma plitki borbeni poredak jedinica NOVJ, koji se, uz to, nije oslanjao ni na najprimitivniju fortifikaciju.

Zajednička slabost je, međutim, bila u pretpostavci da će neprijatelj pasivno očekivati slijedeće mjere. Oba plana moramo, naprotiv, ocijeniti kao smjele i inventivne, a, uz nešto brže izvođenje, i ostvarljive.

Realizacija planova pokazala je sve kvalitete jedinica i 29. (i Devete) divizije NOVJ, iako su ove, u mnogim borbama prekaljene jedinice, masovnom popunom (na bazi mobilizacije) i višestrukim brojnim povećanjem mahom neobučenom omladinom, do te mjere postale nove da su u njima stari borci činili uglavnom starješinski kadar. Time je odlučno demantovana nevjerica koja se bila pojavila i u nekim štabovima jedinica 29. divizije. Snalažljivost, umješnost i inicijativnost podmlađenog starješinskog kadra, te izdržljivost, upornost i borbenost i najmlađih boraca, izražena je u savlađivanju visokih planina, kojima su upravo bjesnile mećave i vijavice. Na niskim temperaturama konji su crkavali, a ljudi preuzimali njihov teret i — izdržali. To potvrđuje i forsiranje (vrlo primitivnim sredstvima) nabujale Neretve, koju je izvjestan broj boraca — da ne bi pao neprijatelju u ruke — morao preplivati. Treba istaći i spremnost manje vještih plivača da to i oni pokušaju, pri čemu se desetak, kod Gabele i Čapljine, i utopilo i, posebno, smjelost u jurišima sa mostobrana i prilikom slamanja njemačkog napada kod Konjica.

Istovremeno su, međutim, došle do izražaja i neke slabosti koje su, u početnom periodu, omogućile uspjeh neprijateljevog ispada prema Ljubuškom, Čapljini i Metkoviću. One su, kasnije, uslovile i izostanak gonjenja, što je, s obzirom na paniku koja je bila zahvatila ustaški 9. zdrug, moglo dati daleko veće rezultate. Te slabosti su se, prije svega, ogledale u slaboj povezanosti i međusobnom sadejstvu jedinica sa obje strane koprusne granice.

Neefikasna izviđačka i obavještajna služba nije bila u mogućnosti da dosta dobre podatke, koje su pribavljale društveno-političke organizacije — posebno iz Mostara, adekvatno iskoristi za pravilnu i blagovremenu procjenu neprijateljevih namjera i postupaka.

Veoma loše je bilo sadejstvo tenkova i pješadije, pa su u odbrani Čapljine, i proistekli teški gubici u dragocijenim mašinama. Njihova podrška forsiranju Neretve bila je doduše vrlo značajna, ali, da je bilo smjelosti i snalažljivosti da se tenkovi prebace preko Neretve (opravkom mosta u Metkoviću ili prevozom skelom), vrlo je vjerovatno da bi na leđima bježećih ustaških jedinica bilo moguće savladati i utvrđene položaje »zelene linije«.

Prva i druga lovačka eskadrila NOV Jugoslavije koje su od 31. januara gospodarile nebom u Hercegovini i za to vrijeme izvele 23 operacije sa 94 aviopoleta (pri čemu su ispalile 183 rakete, oko 30.000 mitraljeskih metaka i nekoliko desetina bombi) pružile su veoma efikasnu, posebno moralnu podršku jedinicama u protivnapadu i mada organizovanog sadejstva između njih nije bilo. Čak ni dva napada po jedinicama Divizije, izvedena 31. januara po tenkovima i kamionima Tenkovske polubrigade kod Bivoljeg Brda na maršu od Domanovića prema Čapljini, te mitraljiranje pješadijske kolone kod sela Cerno i bombardovanje po jedne zgrade u već oslobođenim mjestima Ljubuški i Čitluk 5. februara, nisu u našim dokumentima registrovani kao udar po sopstvenim jedinicama nego — kao napadi njemačkih aviona, mada oni u ovim borbama i nisu uzeli učešća. .⁷⁵

U vezi sa preimenovanjem NOV i POJ u Jugoslovensku armiju (1. I 1945. godine) i prelaskom na nove formacije jedinica, 25. januara 1945. godine prestao je sa radom Politodjel Divizije, a njegov rukovodilac, Aco Babić, postavljen je za zamjenika političkog komesara Divizije.⁷⁶

NAPOMENE (glava XVI):

1) Kriegstagebuch des Oberkommandos Südost, 1. VII — 31. XII 1944, III Teill, AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-191/239-555.

2) Kriegstagebuch des Oberkomando des Oberkomando der Wehrmacht, Band IV, Zweite Halbband, str. 1405.

3) Korpus je tada preuzeo slijedeće jedinice: 369. pješadijsku diviziju na pravcu Ilidži — Mostar; 181. pješadijsku diviziju na višegradskom mostobranu (po odlasku 91. AK) 104. lovačku diviziju na drumu Sarajevo — Maglaj, angažovanu u borbi s 5. udarnim korpusom NOVJ u operaciji »Lavina«, 967. tvrđavsku brigadu na odsjeku Doboj — Derventa — Bos. Brod, Borbenu grupu »Nagel« na ž. pruzi Sara jevo — Mesići — Ustiprača, Borbena grupa »Daniel« zatim 86. puk za osiguranje a onda 96. tvrđavska brigada u Sarajevskom polju i dolinama Zujevine i Željez nice; 963. tvrđavska brigada u prodoru od Podromanije prema Sokolcu i Vlasenici; Borbena grupa »Rajnsdori« u Rogatici i na obezbjeđenju druma prema Višegradu, a na području Korpusa još se nalazilo 22 samostalna bataljona pješadije, 2 samo stalna artiljerijska diviziona, 3 protivavionska diviziona. A od jedinica NDH, 9. gorska divizija u Mostaru, 8. divizija u Sarajevu, i divizija u Doboju, te još po 4 ustaška i domobranska bataljona na osiguranju želj. pruge. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/5 i 1/6. 2. Drugi udarni korpus u to vrijeme je, pored 29. divizije, imao još 3. udarnu diviziju (5.606 boraca) 37. udarnu diviziju (7. 991 borac), Primorsku operativnu grupu (5.682 borca), te Artiljerijsku grupu od četiri diviziona (1.500 boraca), Vojnu oblast 2. udarnog korpusa i Vojnu oblast 37. udarne divizije, te talijanska partizanska divizija »Garibaldi«. (Ukupno 31.000 boraca i 62 artiljerijske cijevi). Pregled brojnog stanja 2. udarnog korpusa od 1. I 1945. Zbornik, tom III, knj. 10, dok. 141 i 142.

3a) AVII, NjA, k. 6, reg. br. 26/18.

4) Direktiva (zapovijest) štaba 2. udarnog korpusa NOVJ od 12. I 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 57. U štabu 29. divizije primljena je telefonom istog dana u 12. sati.

5) Isto.

6) Zapovijest štaba 29. NOU divizije za pripremu oslobođenja Mostara, Nevesinja i Konjica od 16. I 1945. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 84.

7) Izvještaj štaba 9. NOU divizije Štabu 8. korpusa od 12. I 1945, Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 59. Brojno stanje Divizije za januar 1945. Isto, dok. 168.

8) Advan Hozić, Kaljeni na Neretvi, Narodna armija, Beograd, 1975, str. 168 — 200.

9) Zapovijest štaba 9. udarne divizije NOVJ od 5. I 1945. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 29.

10) Oba poslije rata ubijeni kao odmetnici.

11) Razni izvještaji njemačkih i domobranskih jedinica. AVII, NjA, k. 3, reg. br 25 i 27/5, k. 74, reg. br. 28/4, Mikroteka, Vašington, T-31, R-195/386 i 438; ANDH, k. 117, reg. br. 6 i 7/18. F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, Kurt Vowinckel Verlag, Neckargemünd 1962, str. 109 — 116.

12) U decembru 1944. štab 10. hercegovačke brigade je procjenjivala ove snage na oko 3.000, a Stab 9. divizije na oko 2.500 vojnika. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok, 23 i 59. Vidi AVII, NjA, k. 18-1, reg. br. 20/8.

13) Izvještaji i naređenja jedinica 649. artiljerijskog puka, AVII, NjA, k. 3, reg. br. 10, 11/3, 17-20/4, 53/5.

14) Izvještaj obavj. oficira 10. hercegovačke NOU brigade od 4. I 1945, AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 2/2; F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroation, str. 109 — 116.

15) Izvještaj obavještajnog oficira 10. hercegovačke NOU brigade od 4. I 1945. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 2/2.

16) Dnevni izvještaj glavnog stožera Ministarstva OS NDH za decembar 1944. i januar 1945. godine. AVII, ANDH, k. 45, 26 i 27/1.

17) Izvještaj jedinica 369. divizije AVII, NjA, k. 3, reg. br. 3-4 i 25/5, k. 18-A, reg. br. 26/5 i 30/8.

18) Izvještaj štaba 29. NOU divizije od 9. I 1945. štabu 2. udarnog korpusa od 9. I 1945. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 217.

19) Zapovijest štaba 9. NOU divizije potčinjenim jedinicama od 5. I 1945. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 29.

20) Dnevnik majora Bema, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 5 i 6/1.

21) Vidi str. 382 — 383.

24) Depeša štaba 29. divizije štabu 2. korpusa od 9. I 1945. sa osnovnim podacima iz brojnog stanja od 1. I 1945. AVII, ANOP, k. 1147-1, reg. br. 5/6.

25) Brojno stanje 2. udarnog korpusa od 1. I 1945. Zbornik, tom III, knj. 10, dok. 141.

26) Pregled brojnog stanja i naoružanja Vojne oblasti 29. divizije od 1. I 1945. godine. Zbornik, tom III, knj. 10, dok. 143 i Depeša štaba 29. divizije od 9. I 1945. godine, AVII, ANOP, k. 1147-1, reg.br. 5/6.

27) Pregled brojnog stanja i naoružanja Artiljerijske grupe 2. udarnog korpusa od 1. I 1945. Zbornik, tom III, knj. 10, dok. 142.

28) Trebovanje oružja i municije za jedinice 2. udarnog korpusa za januar 1945. godine, Zbornik, tom III, knj. 10, dok. 143.

29) Brojno stanje i naoružanje 8. udarnog korpusa NOVJ od 31. I 1945. Zbornik, tom V, knj. 37, dok. 123.

30) Izvještaj štaba 8. udarnog korpusa NOVJ od 12. I 1945. godine, Zbornik, tom V, knj. 37, dok. 41.

31) A. Hozić, Kaljeni na Neretvi, Narodna armija, Beograd 1975, str. 190 — 197.

32) Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941 — 1945, Vojnoistorijski institut, Beograd 1965, knj. II, str. 433 — 442.

33) Relacije štabova 11. i 14. brigade za januar 1945. godine AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 4 i 5/4; Izvještaj Štaba 11. brigade od 25. I 1945. i Štaba 14. brigade od 5. II 1945. godine. Isto, reg. br. 17 i 22/2.

34) Izvještaj štaba 11. brigade od 31. I 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 25/2 i 6/7. Dnevnik Divizije str. 10a.

35) Relacija štaba 14. brigade za januar 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 4/4.

35a) Spisak poginulih boraca Divizije AVII, ANOP-a, u 40, br. reg. 2/1, r. br. 178, 179, 363 i 1027.

35b) Spisak poginulih boraca Divizije AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 211, r. br. 364 i 611.

36) Zapovijest štaba 10. hercegovačke brigade od 25. I 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg.br. 2/4.

37) Relacija štaba 12. brigade za januar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-11, reg. br. 1/4.

37a) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, br. reg. 2/1, r. br. 482 i 1151; S. Stojačić, n. d. str. 40.

38) Relacija štaba 13. brigade za januar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-11, reg. br. 3/4. Izvještaj štaba 13. brigade od 27. I 1945. Isto. 1146-B, reg. br. 14/2.

39) U napadu su učestvovali: kompletan 370. grenadirski puk (4 bataljona), ustaški 9. zdrug (5 bataljona), 369. izviđački bataljon, nepotpuni 369. pionirski bataljon, nepotpuni 369. preotivtenkovski divizion, Artiljerijska grupa »Lise« (5 baterija), 1. i 2. bataljon domobranskog 2. zdruga, 2. bataljon 1. ustaškog zdruga (»Crna legija«), Izviđačka i inžinjerijska četa 9. gorske divizije, bar 1 divizion Artiljerijske grupe »Roge« iz Mostarskog polja.

40) Zapovijest Artiljerijske grupe »Liše« za poduhvat »Bora« od 27. I 1945. godine, AVII, NjA, k. 18, reg. br. 1/9.

41) Izvještaj štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa od 1. II 1945, Zbornik, tom IV, knj. 37, dok. 8.

42) Izvještaj štaba 8. udarnog korpusa Vrhovnom štabu NOV i POJ od 25. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 136. Dnevnik majora Bem-a, NjA, k. 6, reg. br. 6/1.

43) Izvještaj štaba 3. brigade Bosanskohercegovačke divizije narodne odbrane od 7. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 49.

46) Izvještaj sa spiskom poginulih 2. dalmatinske brigade. AVII, ANOP-a, k. 1715, reg.br. 12/3, red.br. 32.

47) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 6/1.

48) Izvještaj štaba 9. divizije od 12. I 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 32, dok. 59.

49) F. Schraml, Kriegschauplatz Kroatien, str. 115.

50) 50) Izvještaj štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa od 1. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 8.

51) Izvještaj tv. d. političkog komesara 12. brigade od 14. februara 1945. godine. Zbornik, tom IX, knj. 8. dok. 119.

52) Njemački 369. izviđački bataljon tom prilikom je zarobio 7 boraca, 4 inžinjerijska bataljona 1. tenkovske brigade NOVJ. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 6/1.

53) Izvještaj štaba 13. brigade od 3. februara 1945. godine, AVII, ANOP. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, reg.br. 6/1.

54) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 6/1.

55) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 6/1.

56) Izvještaji štaba 12. brigade, Komande ustaškog 9. zdruga od 4. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 33, 164 i 165. Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, dok. br. 6/1.

57) Izvještaji štabova 4. brigade Bosanskohercegovačke divizije narodne odbrane od 7. II 1945, 12. hercegovačke udarne brigade od 4. II 1945. i stožera ustaškog 9. zdruga od 3. i 4. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 33, 49, 163 i 164.

58) Izvještaj štaba 3. brigade Bosanskohercegovačke divizije narodne odbrane 7. II 1945. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 49.

59) Izvještaj štaba 12. brigade od 4. II 1945. Komande ustaškog 9. zdruga od 6. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 33 i 167, te komande 2. lovačke eskadrile NOVJ o operacijama br. 75 od 3. februara 1945. godine. Zbornik, tom X, knj. 1, dok. 232.

60) Drugi bataljon ustaškog 9. zdruga, sa ojačanjima, pridatom baterijom domobranskog 9. artiljerijskog diviziona i 140 ustaša, 3/9. zdruga, koji prethodnog dana odvojeni od glavnine bataljona i iz Studenaca odbačeni u Ljubuški.

61) Izvještaji 9. divizije i Hercegovačke brigade narodne odbrane od 22. i 7. februara 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 843, reg. br. 4/2 i k. 222, reg. br. 39/116.

62) Izvještaji štabova 9. divizije, 12. brigade i Brigade narodne odbrane od 22, 16. i 7. februara 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 843, reg. br. 4/2, k. 1146-B, reg. br. 19/2 i k. 222, reg. br. 39/16. Izvještaj komande ustaškog 9. zdruga od 6. II 1945. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 168.

63) Izvještaj komande ustaškog 9. zdruga od 6. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 168.

64) Izvještaji štaba 12. hercegovačke brigade i komande ustaškog 9. zdruga od 11. i 6. februara 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1146-11, reg. br. 26/2 i ANDH, k. 114, reg.br. 24/18.

65) Izvještaji štaba 29. divizije od prvog štaba 1. i 3. bataljona 1. tenkovske brigade NOVJ od 1. i 2. II 1945. godine, štabova 12. i 13. brigade narodne odbrane od 4. i 7. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 7, 8, 11, 33, 48 i 49, AVII, ANOP-a, k. 323, reg. br. 12/2. Izvještaj 1. lovačke eskadrile NOVJ od 31. I 1945. o operaciji br. 240. Zbornik, tom X, knj. 1, dok. 220, Izvještaji komande Ustaškog 9. zdruga od 3. do 6. II 1945. Izvještaj v. d. političkog komesara 12. brigade od 14. februara 1945. godine. Zbornik, tom IX, knj. 8. dok. 119. brigade od 7. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 163-165 i 167-169.

66) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, br. reg. 2/1, r. br. 142 — 143, 230, 586, 881, 1155, 1182 i 1260. S. Stijačić, n. d. str. 24, 33, 45, 47, 61 i 73. Materijal za Spomenicu poginulih Nevesinjaca.

67) Isto.

68) Relacija štaba 13. brigade za januar 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 3/4. Izvještaj štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa od 1. februara 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 8.

69) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 6/1. A. Hozić, Kaljeni na Neretvi, Narodna armija, Beograd, 1975, str. 198 — 199.

70) Po dnevniku majora Bem-a 11 mrtvih i 24 ranjena. AVII, NjA, k. 6, reg. br. 6/1, a jpo Relaciji 11. brigade za februar 35 mrtvih i više ranjenih. AVII, ANOP, k. 1146-B, reg. br. 6/4.

71) Izvještaj štaba 11. brigade od 7. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 47, Schraml Kriegsschauplatz Kroatien, str. 116.

72) Spisak poginulih boraca Divizije. AVII, ANOP-a, k. 40, reg. br. 2/1, r. br. 330 i 1056.

73) Kriegstagebruch des Oberkommandos Südost, 1. VII — 31. XII 1944, III Teill, AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-191/239-555.

74) Izjava: AVII, NjA, k. 70, reg. br. 1/1.

75) Izvještaji komandi 1. i 2. lovačke eskadrile NOVJ od 31. I do 5. II 1945. godine. Zbornik, tom X, knj. 1, dok. 220 — 221, 225 — 226, 228 — 229, 232, 234 — 235 i 237 — 238. Izvještaj štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa od 1. II 1945. godine. Zbornik, tom IV, knj. 33, dok. 8.

76) Operativni dnevnik štaba 29. divizije. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6/7, str. 9a.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument