| Sadržaj | Prethodni dokument | Sledeći dokument |
|
MEMORANDUM ŽIVKA TOPALOVIĆA, PREDSEDNIKA ČETNIČKOG CENTRALNOG NACIONALNOG KOMITETA, OD 4. AVGUSTA 1944. O STANJU U JUGOSLAVIJI KRAJEM MAJA 1944. UPUĆEN SAVEZNIČKIM VLADAMA1 4 avgusta 1944 godine Situacija u Jugoslaviji Ekspoze Dr. Zivka Topalovića Napustio sam jugoslovensku teritoriju poslednjeg dana me-seca maja 1944 godine.2 Tada je stanje izgledalo ovako: Akcija Nemaca, Nedićevaca i Ljotićevaca protiv đenerala Mihailovića Tokom meseca marta Nemci su vršili gonjenje odreda đenerala Mihailovića na prostoru između gradova: Beograda, Smedereva, Kragujevca i Čačka. Poginulo je ili pohvatano oko 300 četnika u zaštitničkim borbama, dok su se glavne snage izvukle ka zapadnoj i istočnoj Srbiji. Neprijatelju je zadano mnogo gubitaka.3 Na železnicama i transportnim kamionima, opljačkano je dosta novog oružja. Očekivala se velika akcija protiv svih trupa đenerala g. Mihailovića u Srbiji. Nedić i Ljotić i izvestan broj njihovih vojnih i političkih saradnika energično su tražili od Nemaca da slome vojničke snage Mhailovićeve pre nastupanja proleća, jer se samo na taj način može da iz-begne narodni ustanak, koji Mihailović sprema u vezi sa oče-kivanim iskrcavanjem saveznika na Balkanu. Sa strane Mihai-lovićevih odreda povećana je kaznena akcija protiv svih onih Srba koji su bili u otvorenoj službi Nemaca. U Nedićevoj vladi i među njegovim saradnicima izbio je rascep oko toga: treba li ili ne, da i Nedićeve i Ljotićeve oružane snage zajedno sa Nemcima napadnu na vojne odrede Mihailovićeve. Veliki broj političkih saradnika Nedićevih i Ljotićevih, a gotovo svi komandanti S.D.S. i izvestan broj komandanata dobrovoljačkog korpusa (Ljotićevci) izjasnili su se protivu takve oružane akcije sa motivacijom: da je sav narod u Srbiji uz Dražu Mihailovića, da bi se u toku borbe njihove snage priključile Mihailoviću i da bi takva borba imala za jedini rezultat opustošenje mnogih srpskih sela. U ovoj dubokoj režimskoj krizi, Nedić je dao ostavku, koju mu Nemci nisu uvažili, ali on dugo vremena nije dolazio u kancelariju, niti je napuštao svoju kuću. Poslove Pret-sednika vlade vršili su državni potsekretari Čeka Đorđević4 i šef kabineta pukovnik Miloš Masalović. Oni su odlučno tražili posebnu grupu terorista od 150—200 pod komandom starog komitskog vojvode Blaška. Njima su Nemci dali najbolje automatsko oružje i sredstva za brze pokrete. Prvi im je zadatak bio da ubiju đenerala Mihailovića, a potom sve i njegove sarad-nike. Odgovor na ovo bio je, da su odredi đenerala Mihailovića likvidirali vojvodu Blaška i veći deo njegovih terorista. A zatim su u Beogradu ubili pukovnika Masalovića i državnog potsekretara Čeku Đorđevića. AKCIJA TITOVIH TRUPA PROTIV MIHAILOVIĆA Upravo kada se očekivao veliki sudar Nemaca i njihovih saradnika u Srbiji sa trupama đenerala Mihailovića nastupila je ofanziva Titovih trupa na Srbiju. To je poremetilo unutrašnju borbu u Srbiji i primoralo đenerala Mihailovića da povuče svoje trupe ispred Nemaca i grupiše ih na jače planinske položaje u pravcu udara Titovih trupa. Tokom me-seca aprila pokušavale su Titove trupe iz Istočne Bosne da se prebace preko reke Drine i zauzmu zapadnu Srbiju.5 Te su se trupe više puta prebacivale preko ove reke, ali su posle borbe od nekoliko dana svuda uništavane ne dospevši od 20 — 40 km. u unutrašnjost Srbije. Daleko snažniji napad izvršen je u aprilu i maju iz Crne Gore i Novopazarskog Sandžaka u pravcu gradova: Rudo — Ivanjica — Raška. Napad su izvršile dve Titove divizije. Po pravcu kretanja videlo se jasno da je njihov cilj bio da se prebace ka jedinom uporištu što ga je Tito imao na teritoriji Srbije, to jest ka planini Jastrebcu. Borba između Titovih, i Mihailovićevdh snaga vodila se na planinskom prostoru između reke Drine i Ibra sa promenljivom srećom punih pet nedelja i završila se katastrofalnim porazom Titovih trupa, koje su izbačene iz Srbije i Sandžaka i prebačene preko Lima u Crnu Goru.6 Obe vojske i Mihailovićeva i Titova odmah su produžile spremanje za dalje vođenje građanskog rata: Titovi odredi za ofanzivni udar iz Planine Jastrepca, gde su im saveznici oda-šiljali veliku pomoć u oružju i Mihailovićevi odredi za ofanzivni udar ka srednjoj i severnoj Crnoj Gori, čije bi čišćenje od Titovaca dovršilo savlađivanje Mihailovićevih trupa na gotovo celokupnom Srpskom prostoru u Jugoslaviji. Građanski rat u Jugoslaviji nalazi se dakle u svojoj najvišoj fazi. Već je bilo angažovano u borbi sa obe strane više od tri stotine hiljada ljudi, a pripremalo se za sledeći sukob dva puta toliko. Građanski rat gutao je bez malo sve žive borbene snage narodne revolucije, svo oružje i sva materijalna sredstva u samoj zemlji ili dobijena od saveznika. Nemci su zadovoljno trljali ruke. Narodna revolucija u Jugoslaviji guta svoju decu. Ona se troši u uzajamnoj borbi dve revolucionarne vojske, koje zbog te borbe obustavljaju ili svode na najmanju meru rat protiv okupatora. IZMEĐU DVA DELA NARODNE REVOLUCIJE Već od početka 1943. godine svi razumni Jugosloveni bili su zabrinuti činjenicom da naša velika narodno oslobodilačka borba protiv okupatora ide sve više ka opasnoj stranputici. Ona se razdvojila na dva dela obeležena imenima vođa Miha-ilović — Tito. Među njima je bilo razlike u shvatanjima kako treba voditi narodno oslobodilačku borbu protivu okupatora. Ako su te razlike i suviše beznačajne da bi se zbog njih mogle stvoriti dve poslednje vojske, koje su se sa strašću i upornošću toliko zavadile, da su zapustile onu borbu radi koje su i uzele oružje u ruke — borbu protiv okupatora i prodavale sve potpunije borbi između sebe. Nestajalo je sve više narodno oslobodilačkog rata, a rastao je u ogromnim razmerama građanski rat. Borba se razvijala i podela vršila na unutrašnjim političkim i socijalnim problemima: oko toga kako će biti budući ekonomski i socijalni uređaj države, kakva njena međunarodna orijentacija budućnosti posle rata. Izvesna snaga Titovog pokreta, organizaciona snaga koja ga drži, upravlja i naređuje mu jeste komunistička stranka, koja je započela komunističku revoluciju boljševičkog tipa. Ova socijal-politička revolucija, nadovezuje se na opštu narodnu revoluciju, utkiva se u nju, teži [da] uz narodnu revoluciju stvori i svoj partiski oružani aparat, koji će komunističkoj partiji omogućiti da posle rata osvoji političku vlast u Jugoslaviji i tako po boljševičkom primeru iskorišćavanja tuđih snaga ostvari svoj socijalni i politički problem. Ova komunistička akcija utkana u narodnu revoluciju od samog početka dobila je moćnu međunarodnu potporu od svojih prijatelja u inostranstvu, koji su razvojem rata postali vrlo moćan regulator svih zbivanja u svetu. Druga strana narodne revolucije demokratsko-nacionalna i nekomunistička, baš zato je i postala vrlo odlučna u pobijanju one strane pod komunističkim vođstvom, jer ona veruje da je od po-činjanja građanskog rata oko našeg društvenog poretka, začetak likvidacije naše državne samostalnosti, najmanje jedne nove vlasti i novog društva i političkog porekla, bez slobodno izražene narodne volje i bez veze sa novom narodnom tradicijom i našom narodnom istorijom. Činjenica je sa kojom moramo svi računati da su tokom 1943. g. na teritoriji Jugoslavije stajale jedna prema drugoj formirane dve vrlo ozbiljne vojske kao dva dela narodno oslobodilačke revolucije — jedna pod Mihailovićem i druga pod Titom. Vrlo ozbiljni i vrlo reprezentativni ljudi među Srbima, Hrvatima i Slovencima u okupiranoj zemlji sastajali su se i dogovorili u toku cele 1943. godine. Oni su se saglasili na to: da ujedine snage demokratskih i političkih i nepolitičkih narodnih pokreta na jednom zajedničkom narodnom i demokratskom programu. Saglasili su se: da se staraju da tim programom ujedine oba oružana aparata narodne revolucije Mihai-lovićev i Titov. Ovaj proces duhovnog političkog i vojničkog ujedinjavanja naroda veoma je dobro napredovao u toku 1943. godine. On je doveo do osnivanja Jugoslovenske narodne demokratske zajednice. Tu su se okupile sve snage Srpske i sve Slovenačke narodne i demokratske skupine izuzev komunista i neznatnog dela autsajdera. Tu je ušao i jedan deo Hrvata i stvoreni su preduslovi da se postigne sa-glasnost i sa pretstavnicima Hrvatske seljačke stranke za čijim vođom Dr Mačekom nesumnjivo stoji velika većina Hrvatskog naroda. Krajnji cilj ovog narodnog grupisanja po sili prilika nije rušenje i nemože biti rušenje jedne od vojnih formacija, a uzdizanje druge, već je cilj prekid rata među njima i ukopčavanje obe ove formacije u opštu vojnu akciju svetske demokrataje. To se može postići ako se i jedna i druga vojna organizacija naše narodne revolucije prilagodi opštem ratnom planu utvrđenom sa saveznicima i posveti isključivo vojnoj akciji i ako obe priznaju osnovna načela demokratije po kojima vojni aparati ne mogu i ne smeju da se bave političkim problemima, već da prepuste slobodnoj odluci naroda i narodnih predstavnika ova pitanja o budućem političkom i socijalnom poretku u Jugoslaviji. POSTUPAK VELIKIH SAVEZNIKA Za uspeh ovog značajnog posla oko unutrašnje pacifikacije, prekid građanskog rata, vraćanje narodne revolucije sa stranputice ka narodno oslobodilačkoj borbi protiv okupatora [od] odsudnog je značaja držanje naših velikih saveznika. Hoće li ovi pomoći ove težnje sa izmirenjem ili će se staviti jednoj od gornjih strana i rešenje Jugoslovenske krize i tražiti na taj način, to će zaoštriti građanski rat i pomoći jednoj strani da oružanom rukom i u krvi zavadi drugu stranu. To je pitanje koje smo svi mi pristalice narodne demokratije i mirnog razvitka u Jugoslaviji sa strahom sebi postavili. Naše strahovanje bilo je nažalost vrlo opravdano baš kada je naš posao unutrašnjeg pribiranja velikih narodnih skupina pokazivao vrlo vidne rezultate krajem 1943. godine i početkom 1944. godine. Veliki saveznici su pošli obrnutim putem. Oni su priznali Tita, ali se nisu starali da i Mihailoviću dadnu nužne preduslove za uspešnu borbu, već su ga odbacili i dali veliku jednostranu pomoć Titu. Njemu su pre dali ogromnu količinu italijanskog oružja, a zatim mu vršili veliku liferaciju oružja. Sav saveznički propagandni aparat stavio se na stranu Tita: rezultat ogromno pojačanje građanskog rata i katastrofalno smanjenje borbene snage protivu okupatora. Ovo je stanje koje sam ostavio u zemlji kad sam ovamo krenuo. JEDNOSTRANO POTPOMAGANJE JE POGREŠKA Ne ulazim u nagađanja zašto su se veliki saveznici ovako jednostrano opredelili. Dopuštam sebi slobodu da rečem da sva jugoslovenska demokratija do danas okupljena u Jugoslavenskoj demokratskoj narodnoj zajednici, socijalne, političke i moralne ideje za koje se bori vojska pod komandom Kralja Petra II i generala Mihailovića jesu ideje koje usvaja ogromna većina Srba, Hrvata i Slovenaca. Ideje koje pretstavlja Tito nameću se silom i to samo tamo gde to saveznici pomognu davanjem Titu modernog oružja koje nemaju njegovi protivnici. Kad bi saveznici stavili Tita i njegove protivnike u narodu u isti položaj: da obe strane podjednako pomognu ili obe podjednako ne pomognu, brzo bi se pokazalo da je nadmoćna strana ona uz koju stoji velika narodna masa. Jednostrano pomaganje i nametanje Tita liči na nasilno osvajanje i duboko vređanje osećanja pravde i dostojanstva velike većine naroda u borbi koja neće ono što Titizam ideološki pretstavlja. Na ovaj se način ne jača ljubav i poverenje naroda prema velikim saveznicima i ne obezbeđuje se miran razvitak, već se stvara stanje koje će izazvati sve nove pobune i sukobe, dok najzad ne probije ono što narodna većina hoće. Imam utisak da saveznici potcenjuju vojničku snagu generala Mihailovića. Taj pokret je vojnički obuhvatio i u potpunosti organizovao svu vojnu silu Srbije i velike delove Crne Gore, Bosne, Hercegovine i Dalmacije kao i Like. Osposobljena je za vojnu službu sva mladež od 18 — 24 godine, koja redovno otslužuje svoj vojni rok u šumi. Kako nema dovoljno oružja nije u opšte uvođena u vojnu akciju glavna sila Srbije, vojska koja je pre rata prošla kroz redovnu vojničku obuku i takozvani »Solunci« odlučno će i kao čelik stajati na braniku srpske istorije i srpske tradicije i koji sem Kralja Petra neće da znaju ni za kakvog drugog gospodara u državi. U ovome su svi saglasni izuzev komunista. Sada vojska generala Mihailovića raspolaže sa oko 170.000 ljudi već formiranih u vojne jedinice i sa puškama. Ona se za kratko vre-me mobilizacijom može podići na 500.000 ljudi, već formiranih u vojne jedinice. Ovi će se ljudi braniti kao lavovi protiv novog osvajača, jer tu odbranu vezuju za celu svoju prošlost, koja jedino zna za takve odbrane. Mnogo će krvi morati da prospe onaj koji hoće da pokori Srbiju. A Tito u sadašnjem obliku dolazi samo kao osvajač. Ja ovo govorim kao prijatelj sa ogromnim bolom u duši. Savetujem saveznike i molim saveznike: ne idite tim strašnim putem [borbe] sa Srpskim narodom na život i smrt. Molim da mi se veruje. Srbi će se braniti. Srbi se neće predati. Srbi će se braniti i tada kada silom budu potcenjeni. Ne namećite im Tita savezničkim oružjem. Upotrebite savezničko oružje na to da se istera okupator i da onda pod zastavom saveznika Tito i njegovi protivnici puste narod da slobodno odluči hoće li Kralja Petra ili Tita za državnog gospodara. I hoće li onakvu ustavnu i federativnu Jugoslaviju kakvu žele protivnici ili Ti-tovci. A ako se savezničko oružje, saveznička snaga i autoritet upotrebe na to da nam se silom nametne Tito i Titizam, onda je to zlo rađeno, a zlo dobra neće nikada da donese. Da napomenem i tu važnu činjenicu, da savezničko nametanje Titizma u Jugoslovenima izaziva strah i nepoverenje u svima susednim balkanskim državama. Nacionalni pokret u Jugoslaviji uliva simpatije svih narodnih demokratija na Balkanu izuzev komunista. Nasilno postupanje sa Jugoslovenima izaziva opravdani strah i pobeda saveznika neće doneti slobodu nacionalnog opredeljenja malim narodima, već oružanu intervenciju inostranstva u njihove unutrašnje poslove i gašenje njihove državne nezavisnosti. Pokret generala Mihailovića zbog toga nailazi na znatnu potporu svih demokratskih i nacionalnih snaga u svim susednim državama Balkana. Svoju situaciju na Balkanu saveznici neće urediti nego će kompromito-vati nasilnim lomljenjem narodne vojske u Jugoslaviji. DUŽNOST PRAVIH PRIJATELJA Tito pretstavlja jednu ozbiljnu vojničku snagu. Komunisti koji taj pokret vode uspeli su da mu privuku znatan deo omladine. Tamo gde vlada Titizam, to je upravo vlast dece nad roditeljima. U tome je slabost Titizma ali i njegova borbena snaga. On je takođe oko sebe prikupio i znatan deo socijalno upropašćenih, kojih je nažalost mnogo u jednom ratu gde su Nemci i Talijani gurali u krvavo raspravljanje oko svih starih i verskih i nacionalnih sporova, jedno pleme protiv drugog, jedan narod protiv drugog, jednu veru protivu druge, jednu pokrajinu protivu druge a sami bezobzirno pune tri godine pljačkali, palili i ubijali. Titizam se pod vođstvom komunističke partije osnažio i razvio iz razorene zemlje, razorenog društva, razorenih religija, razorenih stotine hiljada porodica, iz požara pustoši, be-de, divljeg međusobnog klanja, mržnje i želje za osvetom. Titizam je sakupio oko sebe pored snaga koje znaju šta hoće (komunista) i masu nezadovoljnika koji prosto hoće da daju izraza svome nezadovoljstvu. Iz ovoga skupa u kome su jedino komunisti konstruktivni i složni (i zato u njemu isključivo i vladaju) ne može izaći ništa pozitivno. Ali kao rušilačka snaga, kao borbena sila u ratu sva oko Tita sakupljena vojska jeste faktor sa kojim se mora računati. Međutim, daleko je brojnija ona druga sila, koja je manje bučna i koju čini još ne upropašćena seljačka i građanska masa. U dušama te mase vlada nacionalno osećanje Srpsko-Hr-vatsko-Slovenačko i Albansko. Vladaju istorijske tradicije. Vladaju vere: pravoslavna, katolička, muslimanska i jevrejska. Vlada želja i potreba za svojom nacionalnom državom, vlada poverenje u pokretu kojima su kroz duge godine pripadali i u ljude koji su ih vodili. Ko može ozbiljno verovati da je Titizam sa svojom omladinom u stanju da izbriše celu ovu vekovima stvaranu tradiciju? I ko može verovati da će se ova velika većina ljudi u narodu prosto podvrći novom vođstvu novatora i destruktivnih nezadovoljnika? Ne! Tradicionalni narodni pokreti su i danas u Jugoslaviji jači od revolucionarnih poduhvata i oni mogu iz sebe dati i daju znatne borbene i oružane snage. Te snage ne treba odbacivati. Sa njima se mora u prvom redu računati. Takva je vojska generala Mihailovića. Takve su nacionalne vojske. Hrvata i Slovenaca koje su u formiranju. Iz op-štih prilika koje su nastale stvorila su se do sada dva velika pola u narodnoj borbi Jugoslovena i formirale su se dve vojske. Nije razumna politika upućivati jednu od tih vojski protiv druge. Razumna je politika razdvojiti ih i kanalisati ka opštim ciljevima. Srećom saveznici imaju veliki autoritet nad obe vojske. Dužnost je saveznika da ozbiljno intervenišu i prekinu borbu koja se vodi među tim vojskama. Dužnost je saveznika da ih razdvoje u dve posebne operativne zone i ukopčaju ih u dogovorom utvrđeni ratni plan ratne akcije na Balkanu. Dužnost je saveznika da pomognu da iza pobede narodima Jugoslavije i građanima Jugoslavije obezbede unutrašnji mir tako da oni bez upotrebe oružja u političkoj borbi, u miru i demokratskim putevima mogu rešiti sve sporne i političke probleme. Od saveznika i prijatelja mi očekujemo ne da nas zavađa nego da nas mire i da nas izvedu iz unutrašnje revolucije na staze demokratskog i mirnog razvitka. Nije nimalo teško naći praktične puteve da se to postigne samo ako se ima dobre volje i pravog prijateljstva. Nije tačno tvrđenje da odredi Mihailovića neće da se bore protivu Nemaca. Ovo tvrđenje je samo izgovor da se opravda jednostrano opredeljivanje za Tita. Borba za oslobođenje od okupatora je najviši ideal borbe i boraca okupljenih oko Mihailovića. Toga radi su oni i započeli narodnu revoluciju prvi i jedini u svetu. Tu borbu nikad nisu ni prekinuli, ali su je vodili prema realnim mogućnostima. Međutim, istina je nažalost da saveznici nisu nikada stvorili i Mihailoviću materijalne preduslove za uspešnost, efikasnost i odlučnost njegove borbe. Tako zanemarivanje jednog naroda u oružanoj borbi dovelo je do te neverovatne situacije da se onemogući saradnja najvernijeg i najborbenijeg saveznika, bujnog demokratskog nacionalizma jednog mladog i borbenog naroda. 1 Dokument (pisan na mašini, ćirilicom) u Arhivu VII, Ča, k. 14, reg. br. 29/1. 2 O odlasku dr Živka Topalovića u Italiju, vidi dok. br. 52 i 57. 3 Osim nekih izuzetaka lokalnog značaja, što je uglavnom bilo rezultat odluka pojedinih komandanata četničkih jedinica, nikakve ozbiljnije vojne akcije ni od strane Nemaca protiv četnika, ni od strane četnika protiv Nemaca nisu preduzimane u toku marta 1944. I jedni i drugi su zajednički vodili akcije i borbe protiv jedinica NOVJ. Opširnije o tome vidi Zbornik NOR-a, tom XIV, knj. 3, dok. br. 85 —105. 4 Đorđević Cvetan Ceka. 5 Reč je o neuspelim dejstvima 16. i 17. divizije 3. udarnog korpusa NOVJ, koje su imale zadatak da prodru iz istočne Bosne preko Drine u Srbiju da bi olakšale nastupanje 2. i 5. divizije. 6 Borbe su vođene protiv jedinica 2. korpusa NOVJ. Opširnije o tome vidi Zbornik NOR-a, tom XIV, knj. 3, dok. br. 104, 113, 118, 119, 123, 126, 143 i 165.
|