| Sadržaj | Prethodni dokument | Sledeći dokument |
|
Oslobođenje Malih i Velikih Bastaja Poslije
uspješne odbrane žetvenih radova na Bilo-gori, 12. slavonska NOU brigada učestvovala
je 18. avgusta u napadu na neprijateljevu posadu na željezničkoj stanici
Velike Bastaje i, istovremeno, obezbjeđivala napad 16. slavonskoj brigadi na
Male Bastaje. Tom prilikom dva bataljona 12. brigade vodili su oštru osmosatnu
borbu na položajima kod Grubišnog Polja. Pet dana kasnije Brigada je
likvidirala neprijateljevu posadu i porušila željeznički vijadukt dug 50 m
kod Pakraca. Poslije rušenja željezničkog vijadukta po naređenju Štaba 1.
slavonskog korpusa i Štaba 12. slavonske divizije, tri brigade (12, 16. i 18)
potpuno su razorile željezničku prugu Suho Polje - Miokovićevo - Veliki
Bastaji - Daruvar, u dužini od 18 km. Pruga je razorena a šine i pragovi odnešeni.
Poslije takvog temeljitog razaranja željezničke pruge, saobraćaj je bio
potpuno obustavljen do kraja rata. Porušena je i podravska željeznička pruga,
od Suhopolja preko Podravske Slatine do Mikleuša. Na pomenutoj pruzi porušena
su dva željeznička mosta ukupne dužine 100 metara. U toku ove akcije ukupno
je razoreno 25 km željezničke pruge i porušena 3 željeznička mosta dužine
150 m.579 U
uporištu Mali Bastaji nalazila se ojačana satnija legionara (200-250 vojnika)
iz sastava 2 bojne 4. gorskog zdruga u Daruvaru. Njeno naoružanje sastojalo se
od 20 puškomitraljeza, 5 teških mitraljeza, 1 teški minobacač, 2 laka
minobacača, oko 8-10 automata, a ostalo puške.580 Borbeni moral
posade bio je na visini, jer su to bili muslimanski dobrovoljci, koji su iza
sebe već imali dvogodišnje iskustvo u ubijanju nevinih ljudi. U kontaktu sa
preživjelim stanovnicima sela Mali Bastaji izjavljivali su da će se protiv
partizana boriti do posljednjeg metka. Pored legionara u uporištu se nalazilo i
oko 30 dobro naoružanih seljaka - folksdojčera - oduševljenih i agresivnih
hitlerovaca.[1] Uporište su napadala dva bataljona 16. slavonske
brigade i jedna četa iz 12. slavonske brigade. Prema borbenoj zapovijesti,
napad je određen za 18. avgust u 3 sata ujutro.[2] U
zapovijesti Štaba 12. divizije 12. slavonskoj NOU brigadi naređeno je da sa 1.
bataljonom likvidira posadu na željezničkoj stanici Veliki Bastaji, a sa 2. i
4. bataljonom da obezbjedi napad na Male i Velike Bastaje od eventualne
intervencije neprijatelja na pravcu: Grubišno Polje - Rašenica i Daruvar -
Borova Kosa. Dvije čete 3. bataljona određene su u divizijsku rezervu u s. Brđanima,
a jedna četa u brigadnu rezervu u Ivanovom selu, gdje se nalazio i Štab 12.
brigade.[3] Na
željezničkoj stanici Veliki Bastaji nalazilo se 40-50 legionara iz sastava 2.
bojne 4. gorskog zdruga, naoružanih: sa 4 puškomitraljeza, 1 teškim
mitraljezom, 1 teškim minobacačem, a ostali puškama. Odbrana na željezničkoj
stanici oslanjala se na osam bunkera, minsko-eksplozivne i žičane prepreke,
zatim na objekte izgrađene od tvrdog materijala i vodotoranj visine oko 12 m.
Još
u početku napada na željezničku stanicu Štab 1. bataljona propustio je
priliku da blokira vodotoranj, kao najjači i dominirajući objekat na željezničkoj
stanici. Kasnije, kako je vrijeme prolazilo, u vodotoranj se povuklo 15
neprijateljevih vojnika s puškomitraljezom, 12 pušaka i 2.000 metaka. Ta grupa
pretvorila je vodotoranj u tvrđavu. Otpor iz njega sa organizovanim višekatnim
vatrenim sistemom zbunio je niže starješine i borce, tako da su se
neprijateljevi vojnici uspješno branili punih 7 sati. Dolaskom komandanta
brigade Josipa Antolovića u streljački stroj, organizovana je borbena grupa od
boraca - dobrovoljaca, ojačana protivtenkovskim topom 37 mm, 8 puškomitraljeza
i 4 minobacača. Borbenu grupu su sačinjavali: Dušan Majetić zamjenik
Komesara bataljona, Nikola Brković vodnik 1. voda 2. čete, Ljubo Furlan i Dušan
Sokolović, Stojan Milinović komandir čete, Stojan Prodanović komandir voda,
Joco Šljubura i Radivoje Rončević i drugi. Pod snažnom vatrenom zaštitom za
30 minuta ispaljeno je 3.000 metaka, a borbena grupa uspjela je da se približi
vodotornju i kroz otvor, napravljen artiljerijskim granatama i mitraljeskom
vatrom, uspjela je da ubaci 35 ručnih bombi, a zatim su jedan po jedan ušli u
vodotoranj. U unutrašnjosti vodotornja borba je nastavljena ručnim bombama, a
neprijatelj se ogorčeno branio i postepeno povlačio prema vrhu tornja. Grupa
neprijateljevih vojnika odbila je ponuđenu predaju, već se borila do
posljednjeg metka i sva izginula.[4] Ubijeno
je 15 neprijateljevih vojnika, a 5 zarobljeno. Zaplijenjen je 1 teški
mitraljez, 1 puškomitraljez, 31 puška i 3.000 metaka. Manja grupa
neprijateljevih vojnika uspjela je da se probije, zbog neopreznosti boraca 1.
bataljona. U borbi je utrošeno 3.500 metaka, 35 ručnih bombi, 9 udarnih
granata za top 37 mm, a gubici su bili: 1 poginuo i 5 ranjenih boraca.[5] Za
to vrijeme na položajima prema Grubišnom Polju kod s. Rašenica glavnu i uspješnu
borbu vodio je 2. bataljon 12. slavonske NOU brigade. Štab 2. bataljona
procjenio je da će neprijatelj intervenisati iz Grubišnog Polja, te je
preduzeo odgovarajuće mjere za organizaciju odbrane. Izvršio je ukopavanje
boraca za sjedeći stav, a na centralnom dijelu položaja za stojeći. To je bio
drugi slučaj u 12. brigadi da se jedan od bataljona ukopavao za vrijeme borbe.
Borci 12. brigade teško su se navikavali na ukopavanje, jer to nije bio način
ratovanja u partizanima. Oko 7 sati ujutro neprijateljeve snage, jedna bojna iz
sastava 4. gorskog zdruga, krenule su sa 6 kamiona iz Grubišnog Polja pravcem:
s Rašenica - Ivanovo Selo - Veliki Bastaji. Do borbe je došlo na položajima
zapadno od sela Rašenice. Neprijatelj je uporno napadao punih 8 sati uz podršku
artiljerijske i minobacačke vatre i grupe aviona, da bi prodro do Malih Bastaja
i pružio pomoć posadi koja se uporno branila. Iako je toga dana vladala
nesnosna avgustovska vrućina, borci 2. bataljona su^zaustavljali, a potom
odbijali sve neprijateljeve napade uz veoma mali utrošak municije. Čak su u
tri navrata izlazili iz rovova i preduzimali protivnapade i gonjenje razbijenog
neprijatelja. U toku borbe naročito se istakla 3. četa kojom je komandovao
Ivica Vrban. U posljednjem protivnapadu i jurišu na neprijatelja poginuo je na
čelu svoje čete. Bataljon je u cjelini imao minimalne gubitke: 1 poginulog i 2
ranjena borca.[6] U
borbi kod Grubišnog Polja punu inicijativu ispoljio je Štab 4. bataljona 12.
brigade.[7] Iako je bio udaljen (nalazio se na položaju u s.
Borova Kosa, 3 km južno od sela Rašenice) Štab je ostvario uspješno
sadejstvo sa 2. bataljonom koji je vodio borbu sa neprijateljem kod Grubišnog
polja. Jedna četa 4. bataljona izvršila je obilazak neprijatelja i uspješno
sadejstvovala borcima 2. bataljona. Četa je taj zadatak izvršila s uspjehom. U
izvještaju Štaba 12. brigade o borbama koje su vođene 18. avgusta 1943. kod
Grubišnog Polja, ističe se: »Borci 2. i 4. bataljona su sa malom količinom
utrošene municije uspjeli da odbiju tri žestoka neprijateljska napada i
nanijeli mu gubitke, od 14 poginulih i 5 zarobljenih«.[8] Na
drugoj strani u Malim Bastajima, poslije 7 sati žilavog otpora, neprijateljevo
uporište likvidirano je a narod okolnih sela konačno je odahnuo. Zbog
propusta, a naročito nebudnosti koja se ispoljila u toku napada na uporište
Mali Bastaji, 111 neprijateljevih vojnika s 3 puškomitraljeza i 90 pušaka,
uspjelo je da se probije u pravcu Daruvara bez gubitaka, u sastav matične
jedinice 4. gorskog zdruga. Od 250 neprijateljevih vojnika, koliko se nalazilo u
uporištu Mali Bastaji, izbačeno je iz stroja 116, od čega: 75 poginulih i 41
zarobljen. Zaplijenjena su 4 puškomitraljeza, 75 pušaka, 5 automata, 1
radio-stanica, 100 ručnih bombi i 10.000 metaka. Šesnaesta slavonska brigada
koja je napadala uporište imala je 62 borca izbačena iz stroja: 16 poginulih i
46 ranjenih. Među ranjenima bio je i komandant bataljona Milan
Tojagić. Utrošeno je 8.000 metaka, 44 artiljerijske
granate i 13 mina za minobacač 82 mm.[9] Poslije
likvidacije neprijateljevog uporišta oko 16 sati neprijateljeva avijacija (5
aviona), bombardovala je Male i Velike Bastaje, Brđane i Katinac. Tom prilikom
porušeno je i zapaljeno više kuća i gospodarskih zgrada, a među stanovništvom
bilo je poginulih i ranjenih. U
napadu na uporište Mali Bastaji i željezničku stanicu Veliki Bastaji, angažovano
je ukupno 17 bataljona iz 12, 16, 17. i 18. slavonske brigade i dva NOP
odreda (Daruvarski i Bilogorski), ukupno oko 4.500 boraca.
Odnos snaga bio je 15:1 u korist partizanskih snaga. Na Male Bastaje napadalo je
7 četa, a sve ostale snage, ukupno 15 bataljona, bilo je angažovano na obezbjeđenju
napada od Grubišnog Polja, Daruvara i Miokovićeva. U to vrijeme u Miokovićevu,
Daruvaru i Grubišnom Polju nalazilo se oko 3.000 neprijateljevih vojnika. Štab
1. slavonskog korpusa cijenio je brojno stanje, naoružanje i vjerovatne namjere
neprijatelja, kao i blizinu Daruvara, Grubišnog Polja i Miokovićeva, koje je
iznosilo u prosjeku 12-15 km. Polazeći od takve procjene, Štab 1. korpusa odlučio je
da u napadu na Male Bastaje ima prvenstvenu ulogu osiguranja od Daruvara,
Miokovićeva i Grubišnog Polja, i da na tim pravcima treba grupisati glavne
snage. Napad na Male Bastaje i željezničku stanicu Veliki Bastaji trebalo je
izvršiti manjim snagama. Likvidacijom tih uporišta bila bi oslobođena
željeznička i drumska komunikacija Suho polje - Miokovićevo - Daruvar, jer je
ona razdvajala oslobođeni dio zapadne Slavonije od Bilogore, Podravine,
Moslavine i sjeverne Hrvatske. Razlozi Štaba Korpusa bili su realni i
opravdani. Međutim, procjena neprijateljevih snaga i vjero vatni pokret
neprijatelja za vrijeme napada na Male Bastaje, bila je samo djelimično tačna.
Od 14 bataljona koji su se nalazili na obezbjeđenju napada, samo su dva
bataljona iz 12. brigade vodili osam sati borbu kod Grubišnog Polja, i jedan
bataljon Daruvarskog NOP
odreda, angažovan djelimično u borbi sa neprijateljem
koji je pokušao da interveniše preko zapadnih ogranaka Papuka u pravcu Malih
Bastaja. U
selu Katinci dvije njemačke čete iznenadile su bataljon 18. slavonske brigade
i primorale ga na povlačenje. Oko 11 partizanskih bataljona koji su se 18.
avgusta 1943. nalazili na obezbjeđenju napada - nije vodilo borbu. U procjeni
neprijateljevih snaga Štab 1. korpusa nije imao u vidu da su poslije sloma pete
neprijateljeve ofanzive glavne snage NOV i POJ prešle u snažnu ofanzivu u istočnoj
Bosni i Dalmaciji. U tom periodu iščekivala se kapitulacija Italije i razoružavanje
italijanskih divizija, a njemačke snage na Balkanu i u južnoj Evropi nalazile
su se u pripravnosti za spriječavanje otvaranja
drugog fronta i iskrcavanja savezničkih snaga. Da su u sklopu
operativne procjene cijenjeni i ti elementi, vjerovatno bi udarna snaga od 17
partizanskih bataljona bila racionalnije iskorišćena bilo u napadu na Miokovićevo,
Grubišno Polje ili čak na Daruvar. To bi bilo daleko efikasnije, nego napad na
300 neprijateljevih vojnika u Malim Bastajima, koji su zamarali 17 partizanskih
bataljona. Istog dana kada je izvršen napad na Male Bastaje, folksdojčerski
bataljon koji se nalazio u Miokovićevu, povukao se bez borbe u Suho Polje i
Viroviticu, a Miokovićevo je ostalo prazno dva dana. O tome informativna i
obavještajna služba 1. slavonskog korpusa, Štaba 12. divizije i štabova
brigada nije ništa znala.[10] Iz
borbene zapovijesti Štaba 1. korpusa i Štaba Divizije bilo je poznato: da se u
Daruvaru nalaze snage 4. gorskog zdruga jačine oko 2.000 do 2.500
neprijateljevih vojnika, baterija topova 100 mm i oklopna četa. Sudeći po
veoma opreznom i mlakom reagovanju tih snaga za vrijeme napada na Male Bastaje,
moglo se zaključiti da neprijatelj nije imao namjeru da interveniše jakim
snagama, jer je cjenio da je dejstvom 12. slavonske divizije neposredno ugrožen
i sam Daruvar.[11] Kasno
uveče 18. avgusta 1943. bataljoni 12. brigade povukli su se u ustanička sela
na slobodnoj teritoriji Bilo-gore: 1. bataljon u Malu Dapčevicu, 2. bataljon u
Veliku Peratovicu, 3. bataljon u Veliku Dapčevicu, a 4. bataljon u Lončaricu
radi odmora i sređivanja jedinica. U desetodnevnom izvještaju od 21. avgusta
1943. godine Štab 12. brigade izvijestio je Štab Divizije: »da je ishrana
boraca dobro organizovana i da su borci zadovoljni. Odjeća boraca je u dobrom
stanju, ali je bilo 60 boraca bez obuće. Zdravstveno stanje boraca je dobro«.[12] U
Bilo-gori 12. slavonska brigada je ostala do 22. avgusta 1943. kada je oko 18
sati izvršila pokret pravcem: Mala i Velika Maslenjača, Gornja Vrijeska -
Vukovije, Dobra kuća - Markovac. Dok se Brigada nalazila u pokretu prema
Pakracu, 16. i 18. brigada su temeljito razrušile željezničku prugu Suhopolje
- Miokovićevo - Veliki Bastaji (u toku noći 21/22. avgusta 1943). [1]
Do drugog svijetskog rata u s. Mali Bastaji 2/3 stanovnika sačinjavali su
Srbi, a 1/3 njemačka nacionalna manjina - folksdojčeri. U toku 1941/42.
srpsko stanovništvo je u većini pobijeno ili otjerano u koncentracioni
logor Jasenovac i Njemačku. Manji dio uspjeo je da izbjegne smrt bjekstvom
u šumu pod zaštitu partizana. [2]
Arhiv VII f.
NOP-a, reg.
br. k 812-15/1. [3]
Arhiv VII f.
NOP-a reg.
br. k 892-15/1. 71 S [5]
Arhiv VII, f. NOP-a k. 470 reg.
br. 18/2-1, k. 470 reg.
br. 19/2-1. [6]
Arhiv VII, f. NOP-a k. 470 reg.
br. 18/2-1, k. 892 reg.
br. 28/2. Ivica Vrban
je rođen u Novskoj. Kao mlad radnik pristupio je radničkom pokretu i 1940.
primljen u SKOJ. U toku 1941. bio je hapšen i mučen u zatvoru, odakle je
pobjegao i došao u 12. brigadu (A. Duhaček: 1941. u Novogradiškom kraju,
str. 27). [8]
Arhiv VII, k. 28-5/1, k. 28^/1-1, k. 28-4/1-2. Prema sopstvenom priznanju,
neprijatelj je imao 33 vojnika izbačena iz stroja, od čega 20 poginulih i
13 ranjenih. [9]
Arhiv VII, f. NOP-a, k. 892 reg.
br. 25/2 i k. 470 reg.
br. 19/2-1. [11])
Za ovaj podatak saznalo se iz njemačke arhive, ali tek poslije rata. Arhiv
VII, k. 28 reg. br. 4/1-1 i 5/1;
k. 470 reg. br. 19/2-1, k.
892 reg. br. 28/2 i 15/1. [12])
Arhiv VII, k. 892 reg.
br. 28-2. Dok se
nalazila na Bilo-gori (12. brigada) neprijateljeva avijacija bombardovala je
Malu i Veliku Peratovicu, Malu i Veliku Dapčevicu i Lončaricu.
|