| Sadržaj | Prethodni dokument | Sledeći dokument |
|
V DIO U ZAVRŠNIM OPERACIJAMA JA XXI Glava KONAČNA POBJEDA Prvog maja 1945. godine njemačka ratna mašina je na svim frontovima
brojala posljednje dane. Savezničke armije i, sa istoka i sa zapada, bile su
duboko prodrle na njemačku teritoriju. Crvena armija je bila u Berlinu. Hitler
se ubio, a susret sovjetske i američke armije na Elbi podijelio je njemačke
oružane snage na dva dijela. Svakodnevno predavale su se stotine hiljada njemačkih
vojnika, a Hitlerovi nasljednici, Gering
i Himler, nezavisno jedan od drugog tražili, su primirje, dok je Keselring u
Kazerti bio potpisao kapitulaciju svojih trupa u Italiji. Samo na jugoslovenskom ratištu borbe su se uporno nastavljale. Njemačka
grupa armija »E«, kojoj je Keselring dan pred potpisivanje kapitulacije
ustupio i svoj 97. armijski korpus, bila je zaostala u povlačenju; njeni
korpusi još su se borili na Ilovi, Uni i kod Karlovca, iako se u njenoj
pozadini već nalazila glavnina 4. armije i još nekoliko korpusa. Upornost
njemačkih komandanata, da se sa jedinicama dočepaju Austrije i američkog ili
britanskog zarobljeništva i izbjegne odgovornost u Jugoslaviji za počinjene
zločine, uslovila je da se žestina sudara nije smanjivala ni po potpisivanju
opšte kapitulacije od strane njemačke Vrhovne komande. Ovdje, dakle, još nije
utihnulo oružje. Jugoslovenska armija je brzo nastupala, lomila otpor na posljednjoj liniji
izgrađenih položaja označavanih i kao »jugoistočni bedem Rajha« prijeteći
da, značajnim snagama u pozadini, potpuno okruži Grupu armija »E«. Sa ovom
grupom povlačili su se i posljednji ostaci kolaboracionističkih formacija, ne
samo iz zemlje, nego iz čitave jugoistočne Evrope. Među desetak divizija, koje su se našle u pozadini neprijateljevog fronta,
upravo tih dana našla se i 29. udarna divizija. Potpuno prikupljena u rejonu Pivke i ispred Postojne, Divizija je bila
spremna da, u toku dana (1. maja), pristupi izvršenju ranije doibijenog zadatka
i — po oslobođenju Postojne — nastupi prema Nabrežini. U toku noći se, međutim,
ispostavilo da je, izbijanjem 30. divizije 9. (slovenačkog) udarnog korpusa sa
pl. Nanosa u rejon Nabrežine, već 30. aprila, ovaj zadatak prevaziđen. U
jutru su stigla i obavještenja da su dijelovi 31. divizije istog korpusa već
upali u Goricu. Komandant 4. armije, koji se nalazio na isturenom komandnom mjestu u
Bazovicama, zbog toga je odlučio da glavninu 29. divizije od Postojne, umjesto
na jug, orijentiše na sjever prema Ljubljani, a da se jedna njena brigada hitno
uputi u Goricu, kao pojačanje 31. udarnoj diviziji. U vezi s tim u Bazovicu, u
štab 4. armije je hitno upućen tek s marša pristigli štab 10. hercegovačke
brigade — radi prijema zadatka. Odlučan napad 4. armije za oslobođenje Trsta, preduzet je u zoru 1. maja.
Napad se razvijao vrlo povoljno. Jedinice 9, 20, 26, 30. i 43. divizije
nastupale su koncentrično sa istoka, sjevera i zapada. Unutrašnje snage koje
je objedinjavala Komanda grada Trsta i, po naređenju štaba 9. korpusa JA, još
28/29. aprila, sa svojih 16 pripremljenih bataljona, počela je ustanak i
ovladala sa nekoliko predgrađa i značajnim dijelovima centra, narastajući na
15.000 boraca. Međutim, u tršćanskom predgrađu Opčine bio se utvrdio veoma jak njemački
garnizon od preko 3.000 vojnika. Uporan i žilav otpor ovog garnizona jasno je
ukazivao na njegovu namjeru: da se održi do — sigurno mu već nagoviještenog
— pristizanja britanske 2. novozelandske divizije. Štab Armije je zaključio
da je bolje 10. udarnu brigadu angažovati u borbama za oslobođenje Trsta, i
tako, kompletan 9. korpus, osloboditi za dejstva prema Gorici i Tržiču,
odnosno prema Soči.1 Na njeno učešće u oslobođenju Trsta autori
će se vratiti kasnije. Dok se 10. brigada u Pivki pripremala za pokret prema Gorici odnosno Trstu,
13. brigada je, sada sa dva bataljona (2. i 4.), pokušala da, napadom iz
pokreta, ovlada Postojnom, ali u tome nije uspjela. Ispostavilo se da garnizon u
Postojni sačinjava 904. regrutni bataljon njemačke 188. brdske divizije,
SS-podoficirska škola iz Ljubljane, jedna brdska baterija i oko 1.000
pripadnika talijanske fašističke milicije najvjerovatnije iz sastava
Dobrovoljačkog puka »Italija« i domobrani 1. udarnog puka Slovenskog
narodnog varnostnog zbora2. Zbog toga je štab Divizije odlučio da
za 14 sati 1. maja pripremi organizovan napad, sada čitavom 13. i 11. brigadom,
koje će podržavati, sa šest baterija Artiljerijske brigade, te nekoliko
tenkova i oklopnih automobila iz 26. udarne divizije.3 Glavni udar Divizije bio je na unutrašnjem spoju 13. i 11. brigade. Brigade
su istovremeno svojim spoljnim krilima, padinama Javornika i Hrušice, vršile
dvostruki obuhvat garnizona. Tenkovi, oklopni automobili i artiljerija za
neposredno gađanje (protivtenkovski i protivavionski topovi) gr upisani su na
pravcu glavnog udara u zahvatu komunikacije koja, preko Razdrtog iz Vipavske
doline od Trsta i Gorice, izvodi u Postojnu i dalje, prema Ljubljani. Očekujući intervenciju komande Grupe armija »E« iz Ljubljane prema
Trstu, kao i radi izvlačenja kod Rijeke već okruženog 97. armijskog korpusa,
garnizon u Postojni se uporno branio, povremeno uspijevajući da pojedine, već
izgubljene položaje, protivnapadima povrati. Tenkovska, minobacačka i
artiljerijska vatra (294 granate 75 mm, 170 p/t granata 40 - 57 mm i 2.800 p/a
granata 20 mm, samo Art. brigade 29. divizije)4' ipak su omogućile da se jedinice do
mraka dokopaju željezničke stanice i pojedinih dijelova grada izolujući neke
otporne tačke. U uličnim borbama 1. maja do 23 sata garnizon je savladan, a
snage potpuno uništene. Neprijatelj je imao 475 mrtvih i 540 zarobljenih, kao i
310 ranjenih, dok su jedinice 29. divizije imale 21 poginulog,* 79 ranjenih i 1
nestalog borca, najvećim dijelom iz 13.brigade.U ovim borbama poginuo je i
potporučnik Vojin Popović iz Rijeke Piperske (SR Crna Gora), komandant 1.
diviziona. Plijen je bio bogat: 4 topa 75 mm, 2 minobacača 81 mm, 5 — 6
minobacača 46 mm, 13 mitraljeza, 30 puškomitraljeza, 565 pušaka, 5 automata,
40 pištolja, 8 kamiona, 11 putničkih automobila, 4 sanitetska automobila, 4
motocikla, nekoliko stotina artiljerijskih i minobacačkih granata, preko
100.000 puščanih metaka i velike količine druge municije i opreme.5 *) U borbama za oslobođenje Postojne 30. IV i 1. V
1945. godine poginuli su: Veljko Doder iz Obješenika kod Gacka, Smail Mujić iz
Kiseljaka, Rifat Trnka iz Sarajeva, Nikola Malešević iz Šehovine kod
Nevesinja svi iz 11. brigade; Mehmed (Meho) Beso iz Barana kod Stoca, Fejzulah
(Fejzo) Bojičić iz Ševaš-Njive kod Čapljine, Radojka Bošković iz Mrkonjića
(Popovo) kod Trebinja, referent saniteta, Gojko Bošković iz Mrkonjića
(Popovo) kod Trebinja, Ragib Briga iz Čemernice kod Rogatice, Mujo Demić iz
Lakta kod Nevesinja, Hasan
Mačić iz Vrapčića kod Mostara Ismet Džemidžić iz Ribara kod Ustikoline
(Foča), Husein (Huso) Kevrić iz Dragan Sela kod Ostrošca (Konjic), Milan
Pudar
iz Trebinja kod Stoca, Branko Srnojević iz Poljane kod Vrboveca (SR Hrvatska), Ibrahim
(Ibro)
Šejtanić iz Opličića kod Stoca, Mustafa
Šuko iz Ošanića kod Stoca, Mehmed Tahunić iz Lubinja, Salih (Salko) Turković
iz Stoca, politički delegat voda u 4. bataljonu, Mustafa Viđen iz Gomiljana kod Trebinja i još neidentifikovani
borci iz 13. brigade. Poginuli su takođe, Nikola Bogdanović iz Hutova kod Čapljine
i Novica Glušac iz Korita kod Bileće, iz Artiljerijske brigade.6 Oslobođenjem Postojne, 1. maja 1945. godine, 4. armija se definitivno
dokopala Ljubljanskih vrata, ovog veoma značajnog prolaza. Svaka nada Grupe
armija »E« da će, intervencijom od Ljubljane, izvući bar dio — u Slovenačkom
primorju i Istri odsječenih snaga — time je bila pokopana. Ovlađivanjem
Ljubljanskim vratima onemogućene su sve nade kolaboracionističkih snaga da se,
okupljanjem njihovih ostataka u Ljubljanskom polju, posljednji put pokuša
stvaranje uslova za oružanu intervenciju u unutrašnje uređenje DFJ. Još u toku noći 13. brigada, ojačana sa dva bataljona 11. brigade,
nastavila je gonjenje neprijatelja prema Rakeku, Uncu i Planini. Dijelovi 13.
brigade (uz podršku 2 flaka i 1 p/t topa), neposredno iza prevoja Ljubljanska
vrata u kasarni Ravberkomande, 2. maja okružili su — i u toku dana uništili
— ojačanu četu njemačkih vojnika. Uz gubitke (3 lakše ranjena borca) 11.
brigada je pred mrak oslobodila Planinu. U borbi za kasarnu Ravberkomande
neprijatelj je imao 130 mrtvih, a 13. brigada 9 poginulih* i 21 ranjenog borca.
Zaplijenjeno je: 1 minobacač 46 mm, 7 puškomitraljeza, 180 pušaka, 12
automata, 2 pištolja i 10.000 metaka.7 *) U borbi kod Ravberkomande poginuli su: Murat Čaušević
iz Zabora kod Foče, Seid
(Sejdo) Imamović iz Kalinovika, Veli ja Klepo iz Počitelja kod
Čapljine, Momčilo Kuljić iz Trusine kod Stoca, Alija Rahić iz Bivolja Brda
kod Čapljine, Miladin Seizović iz Šapca (SR Srbija), Hamid
Selimović iz Lukarice kod Goražda, Alija Šorija iz Dragoljića kod Foče, Mustafa Viđen iz Gomiljana kod Trebinja, desetar u 2. četi 4.
bataljona i Osman Šošić iz Bjelimića kod Konjica, svi iz 13. brigade; te
Petar (Pero) Skulić iz Čičeva kod Trebinja iz Artiljerijske brigade.8 Trećeg maja 13. brigada je produžila napad na Rakek i Unec kod Cerknice, a
11. brigada — na Grčarevac i Jasikovce, ispred D. Logateca. Trinaesta brigada
je, uz minimalne gubitke, istog dana oslobodila Unec i Rakek, a sutradan, 4.
maja poslije jednosatne borbe, Cerknicu i Grahovo. Štab Divizije je, međutim, već u toku dana na pravcu Logateca morao angažovati
glavninu Artiljerijske brigade, a sutradan i dva bataljona 14. brigade iz svoje
opšte rezerve. Noću oko 21 sat (3. maja) 11. Brigada je uz jaku artiljerijsku
podršku** i teške gubitke po neprijatelja uništila najjače branjeni čvor
odbrane u Grčarevcu, a sutradan, uz obuhvat, divizijskom rezervom, sela Kalce i
Gornji Logatec i, uz još nekoliko koncentracija artiljerijske vatre (247
granata 75 — 105 mm), oslobođen je i Logatec. **) 256 p/t granata 37 — 57 mm, 362 topovske i
haubičke granate 75 — 105 mm i 460 p/a Uporišta ispred Logateca (Grčarevac, k. 511, Kale) za neprijatelja su
predstavljala posljednje položaje na kojima je Diviziji mogao biti spriječen
pristup u Ljubljansko barje. Zato ih je tako ogorčeno branio. Kičmu odbrane činili su jedan njemački i 2. udarni bataljon slovenskog
domobranstva pod komandom Vuka Rupnika, a bili su ojačani sa 2 tenka i¨baterijom
haubica 100 m/m. Tu su se nalazili i ostaci SS-podoficirske škole, dvije do tri
posadne čete slovenskog domobranstva i nešto četnika, neiden-tifikovane
formacije i broja. U borbama za oslobođenje Logateca i Cerknice Divizija je
imala preko 40 poginulih* boraca i starješina, kao i nešto manje od stotinu
ranjenih.9 *) U borbama za oslobođenje Logateca 3. i 4. maja
poginuli su: Osman Bajrić iz Luga kod Prozora, Muhamed Bakalović iz Tuzle,
Risto Bijelić iz Gradca kod Ljubinja, Momčilo Bogdanović iz Kuzmina kod
Sremske Mitrovice (SAP Vojvodina), Hasan Bogunić iz Rogatice, Hakija Brković iz Mekavaca (Kula
Fazlagić) kod Gacka, Milan
Bukvić iz Kuzmina kod Sremske Mitrovice (SAP Vojvodina), Sefkija Cicvara iz
Cajniča, Ismet Ćećo iz Sarajeva, Bajro Derkić iz Umoljana kod Konjica, Hamza
Đilaš iz s. Doći kod Kiseljaka, Stojanka Gojić iz Vranjaka kod Modrice,
Todor Golijanin iz Jezera kod Uloga (Kalinovik), Rašid Hasanagić iz Ustikoline
kod Foče, Adem Jelečković iz Sarajeva, Fahrudin Kemura iz Sarajeva, Milan
Klačar iz Bezujna kod Čajniča, Iko Madić iz Ličkog Osika kod Gospića (SR
Hrvatska), Husein (Huso)
Maksumić iz Gradske kod Ljubuškog, Šerif Masleša iz Džepa kod Konjica,
Mehmed (Meho) Marić iz Nevesinja, Veljko Medak iz Dab rice kod
Stoca, Risto Mihić iz Dabrice kod Stoca, Obrad Mijanović iz Ljubomira kod
Trebinja, Radovan Parović iz Biograda kod Nevesinja, Bogdan Milosevic
iz Rioca kod Bileće, Dušan Milosevic
iz Sušaka (SR Hrvatska), Muharem Mulagić (Mulalić) iz Mokrina kod Hadžića,
Ćamil Pašić iz Rosnica kod Trnova, Milorad Sinobad iz Knina (SR Hrvatska),
Arif Smailbašić iz Crničkog Kamenika kod Kreševa, Josip (Jozo) Stanić iz
Crničkog Kamenika kod Kreševa, Smail (Smajo) Topuz iz Blagaja kod Mostara,
Ante Vukadin iz Hadrovaca kod Kiseljaka — svi iz 11. brigade; Mustafa (Mujo) Gološ iz Blagaja kod Mostara, Zivana Vukoje iz Pađena kod Bileće, Šaćir
Begović iz Bašnjeva kod Sipova, Mustafa (Salko) Cerimagić iz Lastve kod Trebinja, svi iz 14.
brigade. U borbama za oslobođenje Rakeka i Cerknice poginuli su: Simo Arsenović
iz Biokova kod Konjica, Hakija Begović iz Begovića Kule (Brda) kod Trebinja,
Ismet Resulović iz Opličića kod Stoca, Radoslav Samardžić iz Grabovice kod
Nevesinja i Husein (Huso)
Šukman iz Bačine kod Jablanice, Ahmed
Topčibašić iz Pridvoraca kod Trebinja, te još dva neidentifikovana borca iz
13. brigade.10 Prilikom oslobođenja Rakeka i Cerknice 13. brigada je zaplijenila 5 topova
75 mm i minobacač 81 mm, 23 minobacača 46 mm, 43 mitraljeza, 28 puškomitraljeza,
350 pušaka, 6 automata, 4 vagona municije i mnogo druge opreme. Nepotpuni
podaci govore o 220 mrtvih i 30 ranjenih neprijateljskih vojnika, a o plijenu u
rejonu Logateca nema nikakvih podataka. Ne dozvoljavajući neprijatelju da predahne, po dva bataljona 11-te i 14.
brigade gonili su neprijatelja prema Vrhniki, ali ih je on zadržao na visovima:
Ljubljanski vrh (k. 813) k. 625 — Planina (k. 733), koji ispred Vrhnike i
ispred Stampetovog mosta obrazuju dosta plitak greben, dok je jedan bataljon 11.
brigade upućen na sjever, prema selu Rovtama (k. 777 — k. 706). Pošto je
privučena artiljerija po podne, 5. maja, su po dva bataljona 14. i 11. brigade,
podržana vatrom po jednom baterijom iz sva tri diviziona Artiljerijske brigade,
izvršili usklađen napad, pa je neprijatelj napustio položaje, a s padom mraka
povukao se iz Vrhnike kao i sela Verd. Tako je Vrhnika oslobođena 5.
maja. U napadu je poginulo 6 boraca,** a oko desetak ranjeno. O neprijateljevim
gubicima i plijenu (sem za 1 top 150 mm) nema preciznih podataka iako su znatni.
Ovog dana, 5. maja 13. brigada je iz Cerkniškog polja bez otpora izbila u
Borovnicu, takođe na ivicu Ljubljanskog barja. Neprijatelj je tako natjeran da
se povuče na glavni položaj spoljne odbrane
Ljubljane, pošto je sutradan i 7. (slovenački) udarni korpus izbio na liniju
Višnja Gora — Grosuplje — Sap — Smarje — Pijava — Gorica — Studenac — Ig.12 **) U borbama za oslobođenje Vrhnike poginuli su:
Petar (Pero) Baćina iz Udrežnja kod Nevesinja, komandir voda, Omer Conoga iz
Sopota kod Nevesinja, Marko Dragić iz Konjica, Junuz Kahvedžić iz Foče,
Mehmed (Meho) Kumrić iz Sarajeva, svi iz 11. brigade; Lazo Stanković iz
Poljica kod Trebinja, Ramadan
Tičić iz Trebinja, Pero Turkalj iz Bihaća i Ivan Keža iz Studenaca kod Ljubuškog
— sva tri iz 14. brigade.11 Deseta brigada u oslobođenju Trsta i Ilirske Bistrice Prijemom zadataka u Bazovici, 10. hercegovačka brigada se čitavu sedmicu
(1 — 8. maja) odvojila od glavnine Divizije. Za to vrijeme bila je, manje-više,
pod neposrednom komandom štaba 4. armije, učestvujući u izvršenju dva krupna
zadatka i slamanju njemačkog garnizona u tršćanskom predgrađu Opčine, kao i
zarobljavanju 97. korpusa kod Ilirske Bistrice. Borbe za oslobođenje Trsta bile su uveliko u toku i jedinice 4. armije
slamale su posljednja uporišta neprijatelja u Gradu, a u Tršćanskom zali vu
koncentrisani ostaci plovnih jedinica njemačke mornarice istočnog Jadrana
otplovili su prema Veneciji ili su, dijelom snaga, vatrom osiguravali put Trst
— Tržič, nastojeći da ga održe slobodnim za izvlačenje njemačkih snaga
iz Slovenačkog primorja. Njemačka Grupa armija »C« u Italiji, zbog
kapitulacije koja je potpisana u Kazerti (Caserta — Italija) 29. aprila
1945. godine, već dva dana nije ni formalno pružala otpor nastupanju savezničkih
trupa, ali je njen komandant, Keselring, ipak 97. korpusu prethodno naredio da
po svaku cijenu održi ne samo Trst nego i Rijeku. Štaviše dva dana pred
potpisivanje kapitulacije, 97. korpus je pretpotčinjen Grupi armija »E«13 Preko Ribnice i Bazovice 10. udarna brigada je kamionima 4. armije prevezena
u Sežanu i do 22 sata 1. maja preuzela je položaje 2. bataljona 8. dalmatinske
brigade 20. udarne divizije. Njen dolazak omogućio je štabu 20. divizije da
prema željezničkoj stanici organizuje nov napad, koji je počeo samo sat
kasnije, u 23 sata. Pored 10. hercegovačke brigade u napadu je učestvovala i
čitava 9. dalmatinska brigada i 4. bataljon 8. brigade, a bili su podržani 3.
bataljonom Tenkovske brigade i jednim divizionom Artiljerijske brigade 4.
armije. Postrojena u dva ešelona, u snažnom noćnom napadu, 10. brigada je
zauzela nekoliko bunkera i — prvim ešelonom — dokopala se masivne zgrade željezničke
stanice Opčine. Neprijatelj se, međutim, očajnički branio. Sabijen u nevelik
blok kuća, u sjevernom dijelu Predgrađa, zasipao je naše jedinice gustom
vatrom automatskog oružja i tako se održao u njemu u toku dana. Dok je glavnina, u čijem okviru su ostali druga dva i prateći dijelovi 10.
brigade), i dalje držala okruženog neprijatelja u blokadi, sa namjerom da ga
prije odlučnog napada iscrpi, pred veče 2. maja tri bataljona 10. brigade, pod
komandom zamjenika komandanta Brigade Milana Papića, upućena su prema
Barkoli i Nabrežini — da presijeku drum Trst — Tržič. Sutradan su ovi
bataljoni u slobodnom Trstu učestvovali na paradi, a potom i velikom narodnom
zboru. Energični napadi u noći 2/3. maja sabili su neprijatelja na još uži
prostor, pošto su dijelovi 20. divizije ovladali sjevernim dijelom Predgrađa
oko Crkve i k. 332. Ujutru, 3. maja 1945. godine, okruženi garnizon je pokušao
oko 8 sati da povrati izgubljeno, ali su bataljoni Desete, Devete i 4. bataljon
8. brigade, uz podršku tenkova i artiljerije, spriječile taj pokušaj i
ovladali sa nove dvije dominantne tačke. Oko 10 sati došao je iz Trsta jedan kapetan 2. novozelandske divizije sa
oklopnim vodom (2 tenka i oklopni automobil) i samovoljno počeo pregovore sa
njemačkim komandantom o predaji britanskim trupama. Njemački komandant je to i
čekao, pa se dio njegovih trupa odmah uputio prema britanskim tenkovima. To se
naravno nije moglo dozvoliti. Njemačkim jedinicama to je na znanje stavljeno
vatrom, a britanski oficir se povukao tek na energičan zahtjev komandanta 20.
divizije. Pošto je bio iscrpio sva sredstva i izgubio nadu u drugačiji ishod
oko 18 sati njemački komandant je prihvatio predaju jedinicama JA. U borbama za
tršćansko predgrađe Opčine 10. brigada je imala oko 30 poginulih*^ i 50
ranjenih boraca. Zarobljeno je 2.712 njemačkih oficira i vojnika i oko 300
ranjenika, a pored ličnog i kolektivnog naoružanja za preko 3.500 vojnika,
zaplijenjeno je i mnogo motornih vozila, municije i opreme.14 *) Poginuli su Mirko Bajčetić iz Mirilovića kod
Bileće, Tahir Balić iz Bala kod Konjica, Mato Bjelorepa iz Hutova kod Čapljine,
Rade Elčić iz Drozgometve kod Hadžića, Salih Fetahović (Fetahagić) iz
Sarajeva (podlegao ranama), Mustafa
Husović iz Jasenice kod Foče, Nedjeljko (Neđo) Jahura iz Obzira kod Ljubinja,
Ahmed Karasalihović iz Sarajeva, Vicko Kraljević iz Graba kod
Ljubuškog, Slavoljub Kuljanin iz Donjeg Sela kod Konjica, Branko Kuljić iz
Trusine kod Stoca, Milan
Matović iz Bogojević Sela (Zubci) kod Trebinja, Asim Mujkanović iz (1.
bataljona), Bozo Milićević iz Hrguda kod Stoca, Bogdan Milišević iz Koleškog
kod Nevesinja, Bozo Lero iz Čepelice kod Bileće, Dušan Luburić iz Divina kod
Bileće, Asim Mujkanhodžić iz Sarajeva, Slavko Mutabdžić iz Ušivka kod Hadžića,
Ivica Pavlović iz Brankovića kod Zavidovića, Radoslav Samardžić iz Slata
kod Nevesinja. Istog dana, kad je, 3. maja kapitulirao njemački garnizon o Opčinama,
njemački 97. armijski korpus krenuo je u proboj preko Ilirske Bistrice prema
Postojni i Ljubljani. Po izvršenju zadatka u Trstu, 10. brigada je 4. maja bila
na maršu u sastav glavnine Divizije. Na putu prema Postojni (preko Pivke) štab
Brigade je neposredno od načelnika Generalštaba JA dobio zadatak da skrene
prema Ilirskoj Bistrici i angažuje se prema njemačkom 97. armijskom korpusu,
koji je, nakon besmislenih žrtava kod Rijeke u samostalnom proboju prema
Ljubljani, prethodnog dana bio izbio u Ilirsku Bistricu. Već istog dana, u
blizini Ribnice, Brigada se sukobila sa njegovim prednjim dijelovima i bila odbačena
nazad. U kratkom okršaju poginulo je petnaestak boraca,** a više ih je
ranjeno. **) Redžep (Redžo) Pejto iz Hunkovića kod Foče,
Gojko Rupar iz Trusine kod Nevesinja, Milisav Šević iz Budimaca kod Našica
(SR Hrvatska), Adem Šukrović iz Jablanice kod Trnova, Vladimir (Vlado)
Tabaković iz Mrežice kod Bileće, Petar Tomić iz Ustikoline kod Foče, Mustafa (Mujo)
Turčinović iz Dragovića kod Hadžića, Danilo Vujičić iz Kruševa kod
Nevesinja, Ivan Zovko iz Pologa kod Mostara i, možda, još nekoliko boraca.15 Petog maja Brigada je dobila zadatak da odsiječe i uništi neprijateljev
klin koji je izbio do s. Harije, zapadno od Bistrice. Zbog neopreznosti štaba
2. bataljona dogodila se, međutim, tragedija, slična onoj 5. bataljona u
Dolinama novembra 1943. godine. Neprijatelj je u toku noći ubacio jedan
bataljon u pozadinu fronta i napao neosiguranu brigadnu rezervu (2. bataljon), u
selu Brdce. Intervencija malobrojnog Izviđačkog voda Brigade spriječila je
potpuni poraz i omogućila proboj ostatku Bataljona. Ni jedan zadatak u toku
postojanja Brigade nije plaćen sa više gubitaka od ove — neopreznost. U
njemu su svoje živote izgubili 54 borca i starješine. Ranjenih je bilo možda
dva puta toliko.16 Izvjestan broj ranjenih kasnije je podlegao
povredama, pa je broj žrtava prešao 60. Među ostalima, poginuli su: Božo
Kovač iz Zovog Dola kod Nevesinja i Jovan Šuletić iz Zaloma kod Nevesinja, te
Marko Skoro iz Baćevića, komandir čete, Dušan Ivković iz D. Drežnja, kod
Nevesinja, politički komesar čete, Tatjana
Rebić iz Sarajeva, referent saniteta bataljona, Lazar Baćina iz Udrežnja, kod
Nevesinja i Zulfikar (Zulfo) Jaganjac iz Bileće, komandiri vodova, Ratko Kovač
iz Zovog Dola, zamjenik komandira čete.* *) U borbi su također poginuli: Mušan Alihodžić
iz Zukića kod Konjica, Rade Bovan iz Vrapčića kod Mostara, Dušan Balajić iz
Šehovine kod Nevesinja, Muharem Drkenda iz Madžara kod Pljevalja (SR Crna
Gora), Mustafa
(Mujo) Bučan iz Rotimlje kod Stoca, Rade Cerovina iz Tmuše kod Uloga
(Kalinovik), Murko Čabrilo iz Zuberina
kod Nevesinja, Drago Dilber iz Lijetova kod Visokog, Mirko Draskovic
iz Vlasača kod Trebinja, Mehmed Isić iz Gnojnica kod Mostara, Husein (Huso)
Isić iz Gnojnica kod Mostara, Ćetko Ivković iz Drežnja kod Nevesinja, Lovro
Jerković iz Borovaca kod Opuzena (SR Hrvatska), Hamid
Jusufbegović iz Repovaca kod Konjica, Murat Karović iz Slatine kod Foče,
Galib Kazić iz Vrbljana kod Konjica, Džafer Klinac iz Vikoča kod Foče,
Abdulah (Avdo) Klipo iz Zagrada kod Rudog, Ostoja Knojelac iz Boškovića kod
Ustikoline (Foča), Jure Kožul iz Mokrog kod Listiće, Ljubo Kljakić iz Udrežnja
kod Nevesinja, Srećko Koprivica iz Draževića kod Fojnice, Milovan Kosović iz
Miholjača kod Gacka, Vasilj (Vaso) Kovačević iz Koleškog kod Nevesinja,
Petko Kuljanin iz Donjeg Sela kod Konjica, Sava Kuljanin iz Donjeg Sela kod
Konjica, Nikola Lojanica iz Dola kod Hadžića, Milorad Marić iz Strujića (u
Popovom polju) kod Trebinja, Ante Martinović iz Janjine na Pelješcu kod
Dubrovnika (SR Hrvatska), Mihovil (Miho) Miličević iz Dubrave kod Fojnice,
Bajro Novalić iz Vrdolja kod Konjica, Veljko Pušara iz Ušivka kod Hadžića,
Slavko Radovanović iz Hatelja kod Stoca, Radoslav Samardžić iz Slata kod
Nevesinja, Danilo Samardžić iz Potoka kod Stoca, Mustafa
(Mujo)
Spiljak iz Sunja kod Stoca, Mirko Spremo iz Biograda kod Nevesinja, Salko Škuljić
iz Rabine kod Nevesinja, Janko Šaško iz Jesenjskog Brda kod Krapine (SR
Hrvatska), Jovan (Jovo) Skoro iz Bačevića kod Mostara, Marko Skoro iz Bačevića
kod Mostara, Savo Skoro iz Bačevića kod Mostara, Miloš Sošić iz Vina kod
Ustikoline (Foča), Mate Šušić iz Graba kod Ljubuškog, Alija Turčinović iz
Pazarića kod Hadžića, Petar (Pero) Vladičić iz Grandića kod Foče, Risto
Vuković iz Dragoljevića kod Foče, Stanko Zovak iz Vitine kod Ljubuškog,
Vlado Zubac iz G. Drežnja kod Nevesinja i Risto Zubac iz Grabovice kod
Nevesinja, svi iz 2. bataljona te Rade Antunović iz Kazanaca kod Gacka, iz Izviđačkog
voda Brigade.17 Napad na 2. bataljon poremetio je napad Brigade, pa je počeo sa izvjesnim
zakašnjenjem. Ogorčenje zbog gubitaka, kao i snažna tenkovska i artiljerijska
podrška, doprinijeli su uspjehu napada kome su sadejstvovali i dijelovi 13.
(primorsko-goranske) udarne divizije. Njemačka borbena grupa »Rajndl« (Reindel),
ostaci njemačke 392. pješadijske divizije, (sa preko 2.000 vojnika) bila je
opkoljena u s. Harije. U toku noći, paralelno sa pregovorima sa komandom 97.
korpusa (čija je glavnina bila stiješnjena gotovo u samoj Ilirskoj Bistrici,
na površini manjoj od 15 kvadratnih kilometara), vođeni su pregovori o predaji
i ove odvojene grupe, iako borbe nisu bile prestale. Komanda korpusa je konačno
bila prinuđena da potpiše kapitulaciju. Ujutru 7. maja 10. brigadi se predalo
1.800 vojnika sa cjelokupnim naoružanjem i opremom. U borbama za selo Harije 6.
i 7. maja 1945. godine poginulo je 12** boraca i starješina 10. brigade, a nekoliko desetina ih je ranjeno.18 **) Poginuli su: Mehmed (Meho) Duraković iz Biletića
kod Čitluka, Ahmed
Đajić iz Đajića kod Konjica, Franjo Jažić iz Zabočkog Pavlovca, Zabok (SR
Hrvatska), Mehmed Kisto iz Ostrožca kod Konjica, Ismet Klepo iz Blagaja kod
^Mostara, Abdulah (Avdo) Kovačević iz Rodica kod Ostrožca (Konjic), Đuro
Kratušić iz Mlina kod Dubrovnika, Slavko Mandić iz Sarajeva, Ibrahim
Muminović iz Drež-nice kod Mostara, Gojko Pušara iz Medanića kod Gacka,
Miroslav Rikalo iz Dodanovića kod Trebinja, Salih (Salko) Skuljić iz Žulja
kod Nevesinja.19 Predajom 97. armijskog korpusa operacije u Slovenačkom primorju i Istri su
bile završene. Preko Pivke i Postojne Brigada je, naveče 7. maja, krenula u
sastav Divizije, prema još neoslobođenoj Ljubljani. Za sedam dana ona je
prokrstarila Slovenačkim primorjem i dijelom Istre, uostalom kao i ostale
jedinice Divizije, svuda dočekivana oduševljenim prijemom naroda. Oba zadatka
izvršila je na najbolji mogući način. U oba slučaja, po završenim borbama,
postrojavane su hiljade zarobljenika i — jedina sjena na ovim uspjesima bila
je neopreznost 2. bataljona, plaćena sa više od polovine gubitaka 10. brigade
u borbama kod Trsta i Ilirske Bistrice oni su iznosili ukupno 103 poginula i
preko 150 ranjenih boraca i starješina).20 Oslobođenje
Ljubljane U međuvremenu, prethodno stupivši u međusobnu vezu, štabovi 29. divizije i 7. udarnog korpusa JA počeli su, 6. maja, pripreme za oslobođenje Ljubljane. Jedinice 7. udarnog korpusa, nastupajući iz Dolenjske, izbile su, u toku tog dana, na jugoistočnu ivicu Ljubljanskog barja. Petnaesta divizija preko Grosuplja, a 18-ta preko Velikog Lašča i Iga. Ranije je bilo planirano da se u širem rejonu Ljubljane, gdje se već
nalazilo pet većih grupacija (Srpski dobrovoljački korpus, Ruski zaštitni
korpus, Rupnikovo Slovensko domobranstvo, Kokaljev Slovenski narodni varnostni
zbor i Đujićeva četnička Dinarska divizija), koncentrišu sve
kolaboracionističke formacije iz Jugoslavije, koje su odstupile na zapad. Uz
pomoć 7. SS divizije i zatečenih njemačkih policijskih jedinica one su, između
ostalog, trebale osigurati prihvat njemačkog 97. armijskog korpusa. Obuhvatnim
manevrom 4. armije preko Snežnika ove su, međutim, razdvojene. Sada, kada su jedinice Jugoslovenske Armije (7. korpus i 29. divizija)
izbili na južnu i zapadnu ivicu Ljubljanskog polja, u njemu su se nalazili samo
manji dijelovi Slovenskog domobranstva (dva pokretna bataljona i desetak
posadnih četa), Operativna grupa (2, 3. i 4. puk) Srpskog dobrovoljačkog
korpusa, jedan puk Ruskog zaštitnog korpusa i nešto četnika, ali — bez nade
da bi tu mogli sačekati pridolazak ostataka ustaša, domobrana (NDH) i
crnogorsko-hercegovačkih četnika (Crnogorske narodne vojske). Oni su tek
izbijali u rejon Krškog i u Sevnice i bili udaljeni — najmanje tri dnevna marša.
Očigledno je bilo da je otpao i dolazak angloameričkih trupa, pošto su se,
izuzev prodora 2. novozelandske divizije u Trst, već bile zaustavile na Soči.
Od njemačkih jedinica u Ljubljani i Ljubljanskom polju nalazilo se najviše 4
do 5 SS-policijskih bataljona (iz sastava 10, 19. i 25. puka), sa 5
artiljerijskih baterija i SS-podoficirska škola. Cjelokupnom odbranom rukovodio
je pukovnik Zeler (See1er). Tih dana je, pod njemačkim okriljem, u Ljubljani formirana i »vlada«
samostalne Slovenije, koja je ovim njemačkim jedinicama preko »svoje«
teritorije odobrila slobodan prolaz sa oružjem radi povlačenja prema Austriji.21 Kako je 18. (slovenačka) divizija bila dobila zadatak da dijelom snaga
izbije u Borovnicu, štab 29. divizije je odmah naredio 13. udarnoj brigadi da
se sa desnog divizijskog krila prebaci na lijevo, u rejonu Horjula, sa zadatkom
da, nastupanjem dolinom r. Šujice prema Sent Vidu, nastoji
presjeći neprijatelju odstupnicu iz Ljubljane prema Kranju. Štab Divizije je
istovremeno sa dva bataljona 11. brigade pokušao ovladati Logom, kako bi
polazne položaje što više približio Ljubljani. Bez artiljerijske podrške,
usamljeni i uz to sukcesivno angažovani 2. i 3. bataljon 11. brigade, nisu
mogli izvršiti zadatak. Trinaesta brigada ovog dana je, nastavljajući
gonjenje, oslobodila desetak sela na padinama Srobotnika (tt. 780) i izbila u
Kamnik i Preserje, dok se neprijatelj, uz artiljerijsku podršku, povukao preko
Ljubljanice i u 16 časova uništio željeznički most na njoj. Po prijemu Divizijske zapovijesti, Brigada je, usiljenim noćnim maršem iz
Preserja preko Verda, Vrhnike i Loginje, do svitanja čelom kolone stigla u
rejon Horjula. Začelje kolone bilo je u selu Vrhzdenec. Brigada se kretala
drumom u koloni po dva. Bočnih i čelnog obezbjeđenja nije bilo. Maršovala je
u stvari neposredno ispred prednjeg kraja odbrane Operativne grupe Srpskog
dobrovoljačkog korpusa (ojačane sa nešto Rupnikovih domobrana, pa i nešto
hercegovačkih četnika) i tako se, čitavom dužinom kolone, izložila bočnom
udaru ukopanog i maskiranog neprijatelja sa veoma bliskog odstojanja. Naime, Operativna grupa SDK (2, 3. i 4. puk), u namjeri da se povuče na
sjever, noću 5/6. maja posjela je topografski veoma pogodan greben između
rijeka Sujice i Gradaščice, da bi, 7. maja pred veče, preko Medvoda i Kranja,
krenula prema Radovijici i dalje, na sjever. Zahvaljujući činjenici što je čelna
zasjeda na raskrsnici ispred s. Podolnice rano otvorila u jutarnjoj izmaglici
dosta nepreciznu vatru po čelu kolone, omogućila je borcima Brigade da bočne
plotune i rafale neprijateljeve zasjede dočekaju uglavnom zaklonjeni. Čete i bataljoni su se vrlo brzo snašli. Kolona se odmah pretvorila u
streljački stroj, koji je, po dijelovima, sa druma krenuo uz greben. Dobro
organizovana vatra sa ivice šume i artiljerijska podrška sa vrha grebena
onemogućili su im da se dočepaju svega stotinu do dvjesta metara udaljene šume.
Poslije nekoliko pokušaja, Brigada se, otkrivenim zemljištem, morala povući
preko Sujice. Sa padom mraka Brigada je ponovo pokušala napad. Samo 2.
bataljonu je uspjelo da ovlada Samotoricom.22 Ostale jedinice
Divizije ovog dana nisu vodile borbu, sem što su 2. i 3. bataljon 11. brigade,
kao i prethodnog dana, demonstrirali prema Logu. Ovog dana pokrenuta je prema frontu i glavnina 14. brigade, koja je do tada
činila opštu rezervu Divizije. Nju su, međutim, na maršu između Vrhnike i
Loga napali saveznički lovci, koji su se sada, poslije više od pola godine,
prvi put* pojavili iznad bojišta Divizije. Od mitraljeskih rafala među prvima
je poginuo komandant Brigade, major Radovan Šakotić, iz Orahovca (Lastva) kod
Trebinja, narodni heroj.22 *) Premda je bilo dogovoreno, savezničko
vazduhoplovstvo nije 4. armiji pružilo podršku ni u najtežim okršajima sa
97. korpusom, pa nije teško dokučiti zbog čega su se sad ovdje, na ulazu u
Ljubljansko polje, pojavili njihovi avioni. Osmog maja počeo je zajednički napad 7. korpusa i 29. divizije, koja mu je
za ovaj zadatak bila potčinjena. Po slamanju položaja na liniji spolj-ne
odbrane Ljubljane trebalo je goniti neprijatelja i, što prije, upasti u Grad.
Dvadeset deveta divizija je napadala sa tri brigade u liniji: — na desnom krilu 14. brigada, u zahvatu glavnog druma Vrhnika —
Ljubljana, sa zadatkom da se slomi neprijateljski otpor u Logu i, brzim
nastupanjem, upadne sa zapada u Ljubljanu; — u centru 11. brigada, niskim grebenom između ovog druma i doline
Sujice, zahvatajući i naselja u njoj (Podolnica, Brezje, Dobrova) i sa zadatkom
da ovlada sjevernim izlazom iz Ljubljane; — na lijevom krilu 13. brigada, u međuvremenu pomjerena do izvora Gradaščice,
po ovlađivanju grebenom između Šujice i Gradiščice, imala je da oslobodi
Polhovgradec i Dvor i, najkraćim pravcem, izbije u Sent
Vid; — težište napada Divizije bilo je izraženo plasiranjem cjelokupne
artiljerije na desnom krilu, radi brzog slamanja neprijatelja u Logu. Deseta hercegovačka brigada, u vrijeme izdavanja Divizijske zapovijesti,
bila je tek oslobođena zadataka u Ilirskoj Bistrici, od Ljubljane udaljena
punih 90 km. Na njeno učešće nije se moglo računati, sem ako se borbe oduže
preko dva dana. Za svaki slučaj, ona je, pred veče 7. maja, maršem krenula
preko Pivke, Postojne i Logateca prema Vrhniki i Ljubljani. Ulogu divizijske
rezerve preuzeli su Zaštitni i Inžinjerijski bataljon Divizije.2S) Uz snažnu artiljerijsku i minobacačku podršku, sve tri brigade su, rano
ujutru 8. maja, krenule u napad. Samo Artiljerijska brigada je ispalila 2.625
granata, ali napori u toku dana nisu krunisani uspjehom. Sa padom mraka napadi
su ponovljeni. Trinaesta brigada, kojoj je ovog dana iz divizijske rezerve u
Logatecu stigao njen 3. bataljon, uspjela je da na krajnjem lijevom krilu ovlada
Koži jakom, poslije čega su pukovi Srpskog dobrovoljačkog korpusa naglo
odstupili. To je dalo podstreka i ostalim jedinicama, kojima je, nekako u to
vrijeme, saopštena vijest o kapitulaciji Velikonjemačkog trećeg rajha.
Jednaesta brigada je ovladala selom Brezje, a 14. konačno slomila uporni otpor
neprijatelja u Logu. Neprijatelj se nigdje više nije zaustavio, tako da su
bataljoni 14. i 11. brigade, nešto iza pola noći, upali u već napuštenu
Ljubljanu. Naime, poslije potpisivanja prethodnog akta o bezuslovnoj kapitulaciji u
Remsu 7. maja 1945. godine, u 2.41 sat saveznici su se dogovorili da se zvanični
akt o tome potpiše 8. maja u Berlinu, prema čijem slovu su sve njemačke oružane
snage — i one koje se nalaze pod njihovom komandom — morale istog dana u
23.01 sat po srednjoevropskom vremenu obustaviti borbena dejstva na svim
frontovima.24 Sedmog maja u 12.45 novi njemački predsjednik vlade Sverin
fon Krozik, u ime takođe novog šefa države Denica (Dönitz),
obavijestio je njemački narod o bezuslovnoj kapitulaciji, a u 22, takođe preko
radija, general-pukovnik Jodl izdao posljednju zapovijest Vrhovne komande
da »svi vidovi oružanih snaga, svih bojišta, sve oružane organizacije i
pojedinci« 9. maja 1945. godine u 00 minuta prekinu borbena dejstva.25
Vijesti o tome su munjevito obišle zemljinu kuglu. Ravnajući se prema tome — i pošto je glavni položaj spoljne odbrane
Grada na pravcu 29. divizije bio izgubljen, a na pravcu 18. divizije načet —
neprijatelj je morao svoj položaj u Ljubljani smatrati izgubljenim. Shvatio da
je najbolje ne čekati opšti napad 7. korpusa i 29. divizije, i da je to
posljednja šansa da se bar oni motorizovani dočepaju Austrije. Zbog toga je iz
svih raspoloživih oruđa otvorio snažnu artiljerijsku vatru i, u 23 sata 8.
maja, počeo tako žurno da se povlači, da je čitav grad u roku od dva i po
sata bio slobodan.26 Prema izvještajima 11. i 14. brigade njihovi
bataljoni su ušli u Ljubljanu u 3.00. 9 maja 1945. godine.* Goneći
neprijatelja, one su ujutru oslobodile i Medvode, dok je 13. brigada, istog dana
u 17 sati, oslobodila Sent Vid. U toku dana u Ljubljanu je stigla i Artiljerijska brigada, a potom i
štab Divizije sa prištapskim jedinicama i 10. brigada. U borbama za oslobođenje
Ljubljane, od 6. do 8. maja 1945. godine, Divizija je neprijatelju nanijela teške
gubitke (520 mrtvih, 700 zarobljenih, zaplijenjeno je 5 tenkova, 125 topova i
haubica, 110 minobacača 81 i 46 mm, 500 mitraljeza i puškomitraljeza, 5.000 pušaka,
400 automata, 25 kamiona, 30 traktora, nekoliko putničkih automobila, 40
motocikla i 7 vojnim materijalom natovarenih željezničkih kompozicija, kao i
velike količine municije, hrane i opreme u skladištima).27 Gubici
Divizije su bili minimalni. Poginulo** je dvadesetak, 1 nestao, a ranjeno preko
tridesetak boraca i starješina. *) Istovremeno ili nešto ranije, sa drugih pravaca
u grad su ušle i jedinice 7. korpusa. **) Među ostalim: Hasan
Bećirović iz Ljubuškog (u Logatecu) iz čete za vezu; Pero Bačina iz Udrežnja
(kod Drahomera) iz 11. brigade; Dževad Demirović iz Mostara (kod Loga) i Ivan
Mandarić iz Višnjice kod Čitluka (u Ljubljani), oba iz 14. brigade; Radovan
Parović iz Biograda kod Nevesinja (u Postoj ni) iz 10. brigade i Josip Perić
iz Sinja (kod Mliništa) iz štaba Divizije, te bar 10 neidentifikovanih boraca
iz 13. brigade. Nestao je Borislav Lučić iz Beograda iz 13. brigade. Borcima Divizije duboko su se urezali u sjećanje oduševljeni pozdravi i
cvijeće građana Ljubljane kojim su razdragano zasipali kolonu. Na zidovima
ulica vidjele su se mnoge parole i plakati: »Živeo Vrhovni komandant, maršal
Tito«! »Živela Jugoslovanska armada!«,
»Živela 29. divizija, ki je prva vkorakala v Ljubljano!«. Na svečanom mitingu, održanom 10. maja u oslobođenoj Ljubljani,
predsjednik prve vlade Federalne Slovenije, Boris Kidrič, odajući
priznanje borcima i starješinama 7. korpusa i 29. divizije za oslobođenje
Ljubljane, izrazio je suštinski najznačajniji rezultat jednomjesečnog napora
i zalaganja Divizije, u toku kojeg je pređeno blizu hiljadu kilometara, da bi
se iz geografskog centra zemlje, u neprekidnim marševima i borbama, stiglo na
sjeverozapadne granice Jugoslavije. On je, između ostalog, rekao: »Želio
bih da naglasim da je dolazak Dvadeset devete divizije u Ljubljanu najbolji
dokaz pravog bratstva medu jugoslovenskim narodima, bratstva koje se učvrstilo
u zajedničkoj borbi i koje će se manifestovati u obnovi naše domovine
Jugoslavije.«29 Stab 4. armije naredio
je da se neprijatelj energično goni prema sjeveru, a da Divizija, preko Kranja,
što prije izbije na odsjek Tržič — Jesenice. Već 10. maja jedinice su sustigle odstupajuće kolone, koje su se jedva više
i osiguravale. Trinaesta brigada, ojačana baterijom brdskih topova iz 2.
diviziona i vodom protivavionskih topova 20 mm, u 16 sati oslobodila je Kranj.
Zarobila je 93 vojnika, a zaplijenila 1 tenk, nekoliko vozila, 93 puške, te
nekoliko skladišta sa opremom i hranom. Četrnaesta brigada je, istog dana, bez
dodira sa neprijateljem, oslobodila Škofju Loku. U oba mjesta tvornička
postrojenja su bila neoštećena. Jedanaestog maja 13. brigada je produžila prema Bledu, a 14. prema Tržiču. jedanaesta brigada u drugom eželonu prebacila se u Kranj. Oko deset sati na željezničkoj stanici Otoče 13. brigada je naišla na tri njemačka transporta jednog protivavionskog puka sa blizu 2.000 vojnika. Do 12 sati im je ostavljen rok za predaju. Brigada je u međuvremenu posjela povoljne položaje, a jedan bataljon, upućen je prema Radovljici i željezničkoj stanici Lesce — Bled. Nešto kasnije stigla je i jedna baterija 3. diviziona, pa se razvila višesatna borba. Tek oko 19 sati, poslije nekoliko bezuspješnih pokušaja proboja i gubitaka od 400 mrtvih, njemački laki protivavionski puk se predao. Zarobljeno je 1.100 njemačkih vojnika, podoficira i oficira, a zaplijenjeno je 30 protivavionskih topova 37 i 40 mm, 100 dvocjevnih i četverocjevnih protivavionskih topova 20 mm, cjelokupno lično i ostalo kolektivno naoružanje puka, 5 lokomotiva i 310 vagona, 15 kamiona, te velike količine municije, opreme i drugog, a između ostalog, i 2.000 pari novih odijela. Ova odjeća je Brigadi — a i drugim jedinicama Divizije — pomogla da se za svečane proslave konačne pobjede nad okupatorom i definitivnog oslobođenja zemlje i okončanja rata u Evropi dobro obuju i zamijene na marševima i u borbama dotrajalu odjeću. Tog dana brigada je oslobodila Radovljicu i Bled.30 Četrnaesta brigada, ispred Tržiča, na položajima Zganja Vas — Kovor
— Brezje, naišla je takođe, na otpor. Ljubeljski prevoj je komorama još bio
zagušen. Za podršku napada pristigao je i 3. divizion Artiljerijske brigade i
zauzeo vatrene položaje kod s. Duplje. Kratka snažna artiljerijska vatra omogućila
je da neprijatelj bude brzo savladan, a Tržič oslobođen. Brzim
paralelnim gonjenjem i bočnim udarima kolona prema Ljubelju je ispresijecana na
više dijelova i zaustavljena. Brigada je potom do 20 sati izbila na Ljubeljski
prevoj i tu uspostavila kontakt sa savezničkim trupama u Austriji. U ovoj,
posljednjoj borbi koju su jedinice Divizije vodile u drugom svjetskom ratu,
neprijatelj je imao 170 mrtvih, a zarobljeno je 314 njemačkih vojnika, četnika
i slovenskih domobrana. Cjelokupna komora, koja se vukla od Tržiča prema
Ljubelju, zaplijenjena je. U njenom sastavu nalazilo se mnogo zaprežnih kola,
motornih vozila i oruđa.31 Ovog posljednjeg dana, (11. maja) i 11.
brigada koja je, nastupajući u drugom ešelonu Divizije izbila u Kranj,
zarobila je 30 njemačkih vojnika sa 4 kamiona.32 Dok je
Artiljerijska brigada pratila i podržavala 13. i 14. brigadu, štab Divizije,
sa 10. brigadom i prištapskim dijelovima, zadržao se u Ljubljani. Na sektoru Divizije ovim je, 11. maja, prestao organizovani otpor
neprijatelja. Slijedeća dva — tri dana radilo se samo o hvatanju pojedinaca
ili malih grupica, ali su i neke od njih pružile otpor. Posljednjeg dana
organizovanog otpora neprijatelja (11. maja) u borbama za oslobođenje Tržiča
i Radovljice poginulo je pet boraca 29. divizije* i dvadesetak ih je ranjeno. *) Poginuli su: Bozo Čavar iz Listiće (Liše),
Drago Kljakić iz Udrežnja kod Nevesinja, Ibrahim
Nezirović iz Lišana kod Mostara, Alija Mehić iz Podgorana kod Mostara i
Mihajlo Vilić iz Fatnice kod Bileće. Izbijanjem na Karavanke, 29. divizija je u potpunosti izvršila svoje
zadatke u sastavu 4. jugoslovenske armije. U tom okviru ona je, u Sloveniji i
Hrvatskoj, više od dvadeset dana na teritoriju gotovo 30 opština vodila
svakodnevne borbe; u njima je preko 700 boraca i starješina izbačeno iz stroja
(tačnije: 196 poginulih,**) 488 ranjenih i 10 nestalih). Za to vrijeme
oslobodila je devet opštinskih mjesta: Postojna, Cerknica, Logatec, Vrhnika, Škofja
Loka, Domžale, Kranj, Tržič i Radovljica, a učestvovala u oslobođenju još
deset: Trsta, Ilirske Bistrice, Ljubljane (5 opština) i Jesenica, te vodila
odbranu za Prezid i Čabar. **) Pored ovih, koje smo već imenovali, u manjim
okršajima, na posebnim zadacima i u nesretnim slučajevima, poginuli su još
— ili podlegli ranama: Danilo Ivković iz Drežnja — intendant 14. brigade,
Radoslav Kokotović (oba 1. maja u rejonu Pivke), Ramadan Zelihić iz Trebinja borac 14. brigade (ranjen 2. V kod Postojne, podlegao ranama u bolnici u Zagrebu), Alojz
Bole iz s. Slavina kod Postojne (10. maja u Svetju kod Medvoda), oba iz 11.
brigade, te Ramiz Brković iz Plje-valja (4. maja kod Trsta) i Radovan Parović
iz Biograda kod Nevesinja (8. maja u Postojni) oba iz 2. bataljona 10. brigade.34 Neprijateljski gubici najbolje govore o rezultatu tih borbi. Ubijeno je više
od 3000 neprijateljevih vojnika, a zarobljeno 5.709, što je više od ukupnog
brojnog stanja jedinica Divizije. Plijen je, takođe, bio veliki i srazmjeran
ovako velikim gubicima neprijatelja: 5 tenkova, 223 topa i haubica, 155 minobacača,
77 mitraljeza, 628 puškomitraljeza, 8.630 pušaka, velike količine municije za
sva oruđa i svih kalibara, 85 kamiona, 17 putničkih i specijalnih automobila,
20 pontonskih čamaca, 16 željezničkih kompozicija natovarenih hranom, odjećom,
municijom i drugim materijalom.33 Takve uspjehe mogle su postići
samo jedinice visokog borbenog morala. Entuzijazam iskazan u borbi doprinio je
slamanju fašizma i definitivnom oslobođenju zemlje. U tim borbama istovremeno,
stvoreni su uslovi za skladan, bratski razvoj svih naroda i narodnosti i razvoj
novih socijalističkih odnosa. Gorenjsko je, sredinom maja, bilo impresivno zeleno i predivno. Sa
prestankom borbenih dej stava, kao da su prestale i kiše, inače obavezni
pratilac vojnika. Valjda se zbog toga suncem okupano zeleno Gorenjske još
dublje dojmilo boraca Divizije, koji — kao da su tek sad i tek ovdje ugledali
i zelenilo i ljepotu bratske Slovenije. Tome je svakako doprinio prisan i
neskriveno iskren doček stanovništva slovenačkih gradova i sela, u kojima su
jedinice divizije, poslije 16 mjeseci (a možda je bolje reći poslije četiri
godine ratovanja) imale pravi predah. Na odmoru je Divizija bila razmještena
ovako: 10. brigada — u Ljubljani i selima zapadno od nje, 11. brigada — u
rejonu Dubrava — Zrnovnica — Potoci, južno od Radovljice, 13. brigada u
Radovljici, Lescu i Bledu, 14. brigada — u Tržiču i selima Lajba i Sv. Ana,
Artiljerijska brigada — u Radovljici, na Bledu i Tržiču — štab Divizije,
Zaštitni i Inžinjerijski bataljon, Četa za vezu, Bolnička četa i Muzika u
Ljubljani. Ovakav raspored Divizija je zauzela 12. maja i, kasnije, nije bilo većih
pomjeranja, osim što su ovog dana dva bataljona 13. brigade bila upućena u
Jesenice, radi uništenja neprijatelja koji je oklijevao da se preda, ali su se,
isti dan, vratili: 5.000 tamo zatečenih njemačkih vojnika u toku noći predalo
se Motorizovanom odredu 4. armije, pa su Jesenice oslobođene. Predah je bio kratak, svega četiri dana. Za to vrijeme jedinice su se
odmorile, očistile, obuća i uniforma je okrpljena i, djelimično, iz plijena
zamijenjena; sa naoružanjem i opremom to je već ranije bilo učinjeno. Našlo
se vremena i za intenzivan politički rad, a počelo se i sa stručnom obukom.
Petnaestog maja po brigadama (odnosno bataljonima) izvršene su smotre.
Analizirale su se protekle borbe. Teško se shvatalo da je rat i stvarno završen,
jer su druge jedinice JA u Štajerskoj još vodile borbe. Povratak u Hercegovinu i uništenje četnika Dok su trajale borbe, niko nije razmišljao o povratku. Sada, kad je rat
završen, javlja se i nostalgija. Razoružavanjem posljednjih ostataka Grupe
armija »E« u rejonu Celja, 15. maja 1945. godine i na jugoslovenskom
ratištu prestale su borbe. Drugi svjetski rat za nas je tek sada završen.35
Već sutradan, štab 29. divizije je, na osnovu naređenja Generalštaba JA,
izdao Zapovijest za povratak divizije u Hercegovinu.36 Željeznički saobraćaj je bio razoren. Naročito nije dolazio u obzir
najkraći pravac Ljubljana — Zidani Most — Zagreb — Bosanski Brod —
Sarajevo — Mostar. Na pruzi Jesenice — Ljubljana — Postojna — Pivka —
Rijeka bilo je više upotrebljivih dionica, ali zbog porušenih mostova i drugih
objekata na više mjesta, kao i različite vuče (parne i električne), saobraćaj
nije bio povezan. Premda Jugoslovenska ratna mornarica nije mogla Diviziju
prihvatiti u razorenoj Riječkoj luci, ona je bila u stanju da joj obezbijedi
prevoz od Crikvenice do Gradca i Metkovića. Zbog toga se i krenulo ovim
pravcem, ali je prevoženje željeznicom trebalo kombinovati prevozom drumskim
vozilima dosta dugim marševima. Na marš su naročito bile upućene komore, pošto
bi njihov prevoz usporio pokret Divizije. Prevoženje jedinica oskudnim brojem lokomotiva i vagona, sa podužim marševima
i prekrcavanjem, do jadranskih luka Rijeke, Crikvenice i Kraljevice, trajalo je
5 — 7 dana. Ukrcavanje na brodove počelo je 23. ili 24. maja u Crikvenici. U
Zadru bi jedinice obično prenoćile i, slijedećeg dana, nastavljale plovidbu
drugim brodovima, tako da su, od Crikvenice do Gradca, prevoženi u dvije rute.
Plovilo se Velebitskim, Zadarskim, Korčulanskim i Neretvanskim kanalom. More je
bilo mirno. Ljudi i konji su iskrcavani u Gradcu, dok je materijal prevožen u
Metković, odakle je mogao biti prihvaćen na željeznicu. Do kraja mjeseca
Divizija se glavninom našla u Hercegovini, a početkom juna — stigli su i
posljednji eše-loni Artiljerijske brigade. Raspored jedinica je u početku bio
sljedeći: štab Divizije sa prištapskim dijelovima — u Mostaru, 10. brigada
— u Mostaru, 11. u Strugama, 13. u Imotskom, 14. u Čapljini i Artiljerijska
brigada u Metkoviću, a potom u Nevesinju37 Tu je, u toku ljeta i
jeseni, Divizija izvršila demobilizaciju starijih obveznika i, poslije završenog
čišćenja preostalih odmetničkih grupa, preuzela mirnodopske zadatke. Njena
teritorijalna funkcija, međutim, nije obnovljena. U toku izvršenja ovog čišćenja
Divizija je takođe imala gubitke. Među ostalima, 6. juna 1945. godine u
zasjedi u Bijelom polju kod Mostara poginuo je komandant 12. udarne brigade
Ljubo Miljanović, narodni heroj, koji je upravo bio preuzeo komandu nad 3.
brigadom narodne odbrane. Divizijska vojna oblast, po odlasku Divizije iz rejona Sarajeva, oslobođena neposredne brige oko svakodnevne popune i snabdijevanja Divizije svim potrebama, neposrednije se posvetila obezbjeđenju teritorije i, posebno, uređenju saobraćaja na njoj. Prikupljanje novih boraca nije više bio akutan zadatak i, preko svojih organa, radila je intenzivno na uspostavljanju potpune evidencije o vojnim obaveznicima, predajući dio poslova u nadležnost narodnooslobodilačkim odborima, a, prije svega, dosta značajnu proizvodnju, koju su obavljale njene radionice. Sanitetsko zbrinjavanje bilo je još uvijek veoma krupan zadatak. Bolnice vojne oblasti u Mostaru, Tre-binju i Stocu imale su više stotina ranjenika i bolesnika. Povrede mnogih ranjenika bile su veoma teške, pa su neki još bili u životnoj
opasnosti. Njih je u 1945. godini, a naročito u ovom periodu, nekoliko desetina
— i pored napora ljekara i dobro organizovane njege — podleglo ranama*;
drugi su ostali teški invalidi. Dok je trajao rat, o ovim invalidima se i dalje
brinula Vojna oblast. *) Među njima i potporučnik Mirko Radonja iz
Poljica (Popovo) kod Trebinja, oficir na službi u štabu 29. divizije,
zastavnik Vidak Kovačević iz Lukavca kod Neve-sinja, komandir prateće čete
2. bataljona 10. brigade, Stevan Koprivica iz Renovca kod Nikšića, oficir na
službi u štabu 29. divizije, Alija Sidran iz Stoca bolničar 13. brigade, Vule
Koljivrat iz s. Sparožića (Površ) kod Trebinja, Rudolf gut, iz
Trave kod Limbla u Njemačkoj, borac Autočete Divizije, Krsto Kapor iz Bileće,
borac Komande mjesta Bileća, Danilo Kurdulija iz Korita kod Bileće, borac 3.
bataljona 11. brigade, Ljubomir Skočajić iz Blagaja kod Mostara, borac 13.
brigade, Omer Buzaljko iz Stoca, borac 13. brigade, Mićo Supljeglav iz Uvjeća
(Zupci) kod Trebinja, borac 5. bataljona 10. brigade, Danilo Sarović iz Bjelimića
kod Konjica, borac 2. bataljona 10. brigade, Ahmed Bakšić iz Trebinja, borac 3. bataljona 14. brigade,
Savo Rundić iz Dračeva (Popovo) kod Trebinja, Ahmed
Šator iz Opličića kod Stoca, borac 2. bataljona 14. brigade i Branko Avdalović
iz Drežnja kod Nevesinja, borac 3. bataljona 10. brigade te Marko Bokun iz s.
Rapti (Bobani) kod Trebinja (podlegao ranama u bolnici u Sarajevu).38 U skladu sa promijenjenim zadacima, promijenjenom situacijom i činjenicom
da su organi narodne vlasti sa svojim organima za zaštitu naroda i Narodna
milicija na čitavoj teritoriji preuzeli svoje funkcije, djeli-mično se smanjio
i obim poslova Vojne oblasti 29. divizije. Prateći reorganizaciju narodne
vlasti, u okviru koje je izvršeno ukidanje okružnih narodnooslobodilačkih
odbora, Vojna oblast je rasformirala i svoje komande vojnih područja (imala ih
je tri, I, II i III), pa je
sada neposredno rukovodila sa 16 komandi mjesta: Mostar, Gacko, Široki Brijeg
(Listića), Posušje, Čapljina, Ljubinje, Ljubuški, Trebinje Stolac, Bileća,
Nevesinje, Konjic, Prozor, Duvno i Livno. U vezi s tim, rasformirani su i
teritorijalni partizanski bataljoni (bilo ih je osam). Mlađe ljudstvo iz ovih
bataljona uključeno je u Streljački i Dopunski bataljon, gdje su završavali
osnovnu obuku, a potom, djelimično, upućeni za popunu operativnih jedinica i
jedinica KNOJ-a. Sa oko 800 boraca popunjene su, na primjer, 12. hercegovačka
brigada i 3. brigada Bosanskohercegovačke divizije narodne odbrane. Dio
ljudstva stavljen je na raspolaganje za obrazovanje Narodne milicije, a ostalo
demobilisano ili raspoređeno prema nahođenju organa narodne vlasti. Kad god je
bilo moguće, jedinice Vojne oblasti i jedinice 12. i 13. brigade pomagale su
narodu u prvoj sjetvi u oslobođenoj Hercegovini. Dvanaesta brigada, odvojena od Divizije, poslednji ratni mjesec provela je u
Hercegovini. Od povratka iz Kiseljaka do početka maja ona je, zajedno sa 3.
brigadom Bosanskohercegovačke divizije KNOJ-a, čistila pojedine dijelove
Hercegovine od ostataka kolaboracionističkih formacija, koji su još nazivani i
škriparima i kamišarima. Njih je u Hercegovini tada bilo oko 2700 - zapravo
toliko ih je Divizija zatekla početkom juna 1945. godine. Premda se njih 2.000
u divizijskom Dnevniku tretiraju kao četnici, a 700 kao ustaše,38a
moramo reći da su, u najvećem broju, u pitanju bili zavedeni seljaci, koji su
se prije mogli tretirati kao vojni bjegunci. Neki od njih nisu bili ni naoružani.
Velik dio se sakrivao u neposrednoj blizini svojih kuća i nije imao međusobnih
kontakata. Ipak je, približno jedna trećina, bila organizovana u manje i veće
grupe, ponekad sa nazivima ranijih formacija, bataljona i četa. Najkompaktniju
od njih, na primjer, predvodio je Stipica Sićaja u rejonu Vran-planine, a
brojala je oko 150 odmetnika sa jednim minobacačem i dvadesetak automatskih oruđa.
Veće četničke grupe kretale su se u konjičkom, nevesinjskom i ljubinjskom
srezu. Pošto su nagovaranja pukovnika američke vojne obavještajne službe (OSS)
Roberta Mekdauela (R.
Mac Dowel) konačno učvrstila
u uvjerenju Dražu Mihailovića da će u Antihitlerovskoj koaliciji doći do
rascjepa i da će ishod sukoba sa Sovjetskim Savezom odlučiti činjenica da
zapadni saveznici posjeduju atomsko oružje, četnička glavnina je, umjesto
povlačenja na zapad, 20. aprila 1945. godine, kada je već bila stigla na
Vrbas, iz rejona Hrvaćana (kod Prnjavora) naglo skrenula na jug prema Vlašiću.
U rejonu sela Jošavke jedinice su, rasterećene (od svih ranjenika, bolesnih i
iznemoglih, zaprežnih kola, težih oruđa i svega što bi moglo ometati brz
pokret planinskim bespućima na maršruti dugoj više stotina kilometara, do
Srbije. Tamo je trebalo »samo« dići ustanak i uslijedila bi angloamerička
intervencija.* Na licu mjesta, po odvajanju crnogorskih i hercegovačkih četnika,
Draža je raspolagao sa oko 15.000 vojnika. Pokret prema Srbiji počeo je 22.
aprila 1945. godine u tri kolone. U prvoj etapi trebalo se, preko planina
Uzlomca i Borje, te Očauša, Vlašića i Mahnjače, prebaciti do Zavidovića,
gdje je trebalo forsirati Bosnu i dokopati se Ozrena. Zbog toga su prethodnicu
sačinjavali Ozrenski i Trebavski korpus, dok je glavnina Bosanskokrajiškog
korpusa na Cemernici trebalo da predstavlja neku vrstu zaštitnice od jedinica
JA iz doline Vrbasa, koncentrisanih radi napada za oslobođenje Banja Luke.39 *) Na Dražinu odluku da krene prema Srbiji nisu
bili bez uticaja i lažni radio-izvještaji o razvoju »gerile« u Srbiji, što
mu ih je upućivala OZN-a. Podaci o snazi i kretanju četnika, kojima su raspolagali štabovi JA, bili
su vrlo oskudni, opasnost nije odmah uočena, pa su, po oslobođenju Banja Luke
i Kotor Varoši, prema njima angažovane male snage. Po oslobođenju Kotor Varoši
dobili su još i nepredviđeno pojačanje, jer im se pridružilo 700 ustaša,
koje su iz njega umakle. Ipak je 18. brigadi, 53. i 20. brigadi 27. udarne
divizije uspjelo da u borbama 26. i 27. aprila kod Zavidovića razbiju četničku
prethodnicu i odvoje je od glavnine, koja je na Vlašiću čekala da od Američke
armije bude snabdjevena vazdušnim putem jer — više nije bilo njemačkih
magazina. Kad su to američki četvoromotorni avioni, koji su u nekoliko navrata
noću 27/28. i 28/29. dolijetali u parovima i padobranima bacali neophodnu
municiju, lijekove i opremu, konačno učinili40 za pomoć
prethodnici bilo je kasno, pa se od planiranog forsiranja moralo odustati. Ne insistirajući više ni na pokretu zaštitnice, Draža Mihailović je, sa
preostalih oko 10.000 uglavnom srbijanskih četnika, uoči 1. maja pregazio Lašvu,
4. maja zauzeo i spalio Fojnicu i, sutradan, prednjim dijelovima izbio na
Bitovnju — s namjerom da obiđe čitav tok rijeke Bosne i — preko sjeverne
Hercegovine i jugoistočne Bosne — stigne u Srbiju. Već 2. maja štab 3. udarnog korpusa preduzeo je prve mjere za uništenje
ove grupacije i, uz štab Bosanskohercegovačke divizije narodne odbrane,
preuzeo rukovođenje operacijom u svoje ruke. Za operaciju mu je na raspolaganju
stajalo 6 — 7 brigada, a prvobitna zamisao bila je — uništenje četnika na
Bitovnji. Sa sjevera i zapada četnike je gonila glavnina (18. i 19.
srednjobosanska brigada) 53. udarne divizije i glavnina 1. brigade
Bosanskohercegovačke divizije narodne odbrane u rejonu Sarajeva nalazila se
glavnina (18. hrvatska i 21. tuzlanska brigada) 38. udarne divizije, dok je, po
naređenju Generalštaba JA, 4. maja od 12. hercegovačke brigade, 3. (hercegovačke)
brigade narodne odbrane i jednog (1.) bataljona 1. brigade Bosanskohercegovačke
divizije narodne odbrane na sektoru Ivan-sedla formirana Operativna grupa, čiji
je štab imao naziv »Operativni štab Zajednice na sektoru Ivan-sedla«. Stab su sačinjavali: Jovan Andrić, komandant 3. brigade Bosanskohercegovačke
brigade KNOJ-a, Petar Mišeljić, politički komesar 12. hercegovačke brigade i
Radivoje Bronzić, načelnik štaba 12. hercegovačke brigade. Već sutradan jedinice su bile prikupljene u selima Uzdol, Solakova Kula,
Repovci, Raštelica i Tarčin, ali samo 6 bataljona. Drugi bataljon 12. i tri
bataljona Hercegovačke brigade narodne odbrane bili su u pokretu, ali još nisu
bili stigli. Četnici su se već bili dokopali grebena Vraniće, Pogorelice i
Bitovnje, pa je Operativna grupa bila u veoma nepovoljnom položaju. Ostavljajući
2. bataljon Hercegovačke brigade narodne odbrane u Bradini u rezervu,
Operativni štab je bataljone 12. brigade angažovao na lijevom krilu, od brda
Tjeme (k. 1343) iznad s. Sipe preko Kruščice — Džanića i Gobelovine do
Tuhobića, na padinama Zec-planine, Pogorelice i Bitovnje, orijentisući po
jedan bataljon prema svakoj od ove tri planine. To znači da ih je razvukao na
preko 25 km fronta. Slično je bilo i sa prvim bataljonima obje brigade narodne
odbrane, koji su posjeli liniju od Vihora (k. 1287) na Ivan-planini, preko Raskršća
(k. 915), do sela Graba u podnožju Tmor planine.41 Jedinice su uskoro stupile u kontakt sa četničkim izviđačkim dijelovima.
Pošto se na njenom pravcu radilo o manjim snagama, 12. brigada je na lijevom
krilu ove dosta lako odbacila i, 6. maja u 13 sati, u selu Crni Vrh, na Zec
planini uspostavila vezu sa dva bataljona 19. srednjobosanske brigade, koji su
ovdje, preko s. Voljevca, izbili iz Gornjeg Vakufa.42 Snage i
raspored Operativne grupe nisu mogle garantovati zatvaranje obruča na ovoj
liniji. Daleko je bilo sigurnije posjesti cjelokupnim snagama željezničku
prugu između Konjica i Tarčina i tako iskoristiti, u toku rata izgrađene,
talijanske i njemačke bunkere i drugu fortifikaciju. To se, uostalom, pokazalo,
dobrim pri nailasku prethodnice četničke desne kolone, i manje snage uspjele
su da nanesu četnicima velike gubitke (tako je zarobljen i komandant Požeškog
korpusa, koji je činio tu prethodnicu). Za vazdusnu podršku jedinica 3.
korpusa i Bosanskohercegovacka divizija narodne odbrane u početku su
raspolagali samostalnom Mostarskom eskadrilom od 5, u Mostaru i Rajlovcu
zaplijenjenih, aviona raznih tipova.43 Osmog maja na aerodrom
Rajlovac doletila je grupa od 15 aviona 421. jurišnog puka 42. vazduhoplovne
divizije JRV i bila potčinjena štabu 3. korpusa, koji je operacijom rukovodio
iz Sarajeva.44 Polijećući u parovima, avioni su od 6. do 17. maja
gotovo neprekidno »visili« nad bojištem, omogućujući štabu Korpusa jasan
pregled situacije, a mitraljiranjem i malim bombama, oni su zbijenim marševskim
kolonama, u blizu stotinu borbenih zadataka, nanijeli neprijatelju znatne
gubitke, što je porazno djelovalo na njegov moral. Pred mrak 6. maja četnici su sa Bitovnje krenuli opet u tri kolone: Desna kolona: Rasinsko-toplička grupa korpusa (Rasinsko-Toplički korpus sa
ukupno 6 brigada), ojačana Avalskim korpusom (5 brigada), pod komandom
potpukovnika Dragoslava Keserovića, nastupa sa Bitovnje preko s. Tuhobića i
Repovaca; kod sela Dragočaja prelazi željezničku prugu i — tu obezbjeđuje
prelaz Srednje kolone sa Vrhovnom komandom; Lijeva kolona: Cersko-majevička grupa korpusa (Cerski i Majevički korpus
sa ukupno 7 brigada), ojačana Grupom korpusa majora Neška Nedića
(Posavsko-tamnavski i Valjevsko-moravski korpus, te Rudnička brigada, ukupno 7
brigada), pod komandom potpukovnika Dragoslava Račića, sa Bitovnje nastupa
preko Ivan-planine; na Ivan-sedlu i kod Bradine prelazi željezničku prugu i,
sa sjevera, obezbjeđuje prelaz Srednje kolone; Srednja kolona: Grupa korpusa gorske garde (Kosmajski, Oplenački i
Zlatiborski korpus, te Javorska i Ajdačićeva brigada, svega 8 ili 9 brigada),
ojačana Šumadijskim jurišnim korpusom (3 brigade), pod komandom majora Nikole
Kalabića, obezbjeđuje Vrhovnu komandu, koja se kreće u njenom sastavu i, do
prelaska željezničke pruge, nastupa za desnom kolonom.45 Štabu 3. korpusa nije bilo teško prozreti da će četnici, baš između
Tarčina i Konjica — pokušati da pređu željezničku prugu, pa su željezničke
stanice i drugi objekti sa, u toku rata izgrađenom fortifikacijom i betonskim
bunkerima, posjednute izvjesnim snagama, kasnije pristiglim bataljonima 12.
hercegovačke i 3. brigade narodne odbrane. Operativna grupa nije mogla spriječiti
noćni proboj četničkih kolona, premda su četnici i kod Dragočaja, na
Ivan-sedlu i kod Bradine pretrpili vrlo visoke gubitke. U početku
ispresijecana, Operativna grupa se 7. maja našla pozadi četničke grupacije,
koja se u toku dana još zadržala u potplaninskim selima Preslice. Za to
vrijeme 4. bataljon 12. brigade, zajedno sa bataljonima 19. srednjobosanske
brigade, prešao je Neretvicu kod s. Čažanj, te su se na Bitovnji našle i
glavnina 53. divizije i Operativne grupe, nailazeći na razbacano oružje i
opremu, nesahranjene mrtvace i ostavljene ranjenike. Shvativši da je četnička
grupacija već na pruzi, jedinice su se, preko Lisina, Ivan-planine i prema Raštelici,
sručile za njima. Najteži okršaji su se vodili kod Bradine, gdje je izginulo
više stotina četnika. Osmog maja je umjesto 1. bataljona 1. brigade narodne odbrane u sastav
Operativne grupe uključena 19. srednjobosanska brigada. Po zapovijesti Štaba
3. korpusa, Grupa je sutradan, 9. maja, uz podršku avijacije sa željezničke
pruge Konjic — Bradina trebala početi frontalno gonjenje četnika.* Sa čela
je sada četnike napadala 38. udarna divizija, ojačana jednom brigadom 37.
divizije, postavljena na greben Treskavice i kod Kalinovika. *) Sada je svim snagama narodne odbrane, 29. i 53.
udarne divizije neposredno koordinirao novi Operativni štab, u koji su ušli:
komandant Bosanskohercegovačke divizije NO, pukovnik Danilo Komnenović i
politički komesar 53. divizije, Radoš Raičević. Noću 8/9. maja 12. brigada je krenula iz Podorašca pravcem Džepi —
Vrdolje — Blaca, 3. brigada narodne odbrane iz Brđana pravcem Lapov Do —
Vukovo polje — Čuhovići, a 19. brigada, iz Bradine, pravcem Megara — Opančak
— Golo brdo.46) Operativna grupa je već sa svitanjem bila u
kontaktu sa neprijateljem i, u toku dana, snažnim frontalnim pritiskom i
avijacijom je rastrojene četničke kolone nabacila na jedinice 38. divizije.
Diviziji je ipak uspjelo da četnike, koji su namjeravali da grebenom Treskavice
prodru prema Goraždu, skrene u kanjon Neretve i njenih pritoka, Ljute i
Jezerice. Potiskujući četnike, 10. maja je Operativna grupa izbila u Bjelimiće, a
11. su se borbe vodile u kanjonu Ljute. Dvanaesta brigada je od Blaca, preko
Dubočana, skrenula u preticanje četničke desne kolone prema Gla-vatičevu.
Dvanaestog maja čelo četničkih kolona izbilo je na drum Trnovo — Kalinovik
— Ulog, ali su njihovi redovi već uveliko bili prorijeđeni. Vazdušno
snabdijevanje je bilo nemoguće, pa je ponovo nastala oskudica u municiji.
Samovoljni Račić uz to, odvojio je svoju Cersko-majevičku grupu korpusa (sa
1.500 četnika) kod Dobrog Polja i krenuo preko Jahorine prema Romaniji. Tako je
sada sa Dražom ostalo nešto više od 3.500 četnika. Zauzevši noću 11/12.
maja Obalj, oni su, preko Lelije, izbili na Zelengoru, nadajući se da će južno
od Foče preći Drinu. Treći korpus je sada, angažujući još više snaga, stvorio novi,
posljednji obruč. Ovoga puta bilo je to na Zelengori. Sa sjevera kompletna 38.
udarna divizija, sa istoka duž Drine i Sutjeske 37. udarna divizija i Sandžačka
brigada narodne odbrane, te dva bataljona 10. crnogorske brigade u izvornom
dijelu Sutjeske. Crnogorska brigada narodne odbrane posjela je Pivu (linija Sćepan-polje
— Mratinje — Stabna — Izgori, u slučaju da se četnici probiju i preko
Sutjeske. Operativna grupa, u kojoj su sada ostale samo dvije hercegovačke
brigade (12. i Narodne odbrane), jer je 53. divizija, upućena za Cersko-majevičkom
grupom korpusa, dobila zadatak da frontalno potiskuje četničke zaštitnice i
ovaj obruč zatvori sa juga. Ona je 12. maja u 3 časa krenula u više kolona od
Obija i Uloga grebenom Zelengore i, dolinom Neretve, prema Vrbnici i izvornom
dijelu Sutjeske.47 Zapostavljajući zaštitu bokova, Draža je sve usmjerio prema Sutjesci i
Drini. Već 13. maja 3. sandžačka proleterska brigada, je u dolini Sutjeske od
Popova Mosta do Ćureva, vodila ogorčene borbe i odbijala juriše u talasima.
To je ostalim jedinicama 3. korpusa omogućilo da okruženje suze na prostor
koji rijeka Sutjeska i Drina zatvaraju sa linijom selo Trbušće (na Drini) —
Ljubina — Vrbnica — Zamršten — Popov Most (na Sutjesci). Pritisak
glavnine 37, kompletne 38 divizije i Operativne grupe sa bokova i u leđa omogućili
su da obruč na Sutjesci i Drini, još više suzi. Dva dana kasnije, 15. maja
1945. godine, prestao je organizovan otpor, ali su se borbe na Zelengori vodile
još dva dana.48 Dokumentacija ne omogućava izdvajanje rezultata 12. brigade, a naročito
nema podataka o gubicima*. Učesnici su zapamtili da su bili znatni i da su bili
adekvatni visokom zalaganju njenih boraca i starješina, te njihovoj svijesti o
značaju zadataka u kome je brigada, od Bitovnje do Sutjeske, bez predaha i
odmora bila angažovana. Uništenje četničke grupacije Draže Mihailovića, međutim,
prevazilazi okvire ove Monografije, pa je o tome ovdje bilo riječi samo toliko
da se u odgovarajući okvir stave zadaci i angažovanje 12. brigade. *) U mogućnosti smo samo navesti imena Šućrije
Karadže iz Gorice kod Trebinja (poginuo 5. V
iznad s. Šćita) i Miša Topalovića iz Huđova kod Neuma (ranjen 6. V,
a sutradan podlegao ranama u bolnici u Mostaru) iz 12. brigade, kao i Luka
Krstović iz Začula (Šuma) kod Trebinja — sva tri borca 12. brigade.49 NAPOMENE (glava XXI): 1) Sveto Kovačević, Deseta u napadu na Trst, u
zborniku Hercegovina u NOB,
str. 849
— 851. 2)
Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941 — 1945, knj. 2, str. 620. 3) Zapovijest štaba 29. divizije za napad u cilju
oslobođenja Postojne. 4) Relacija Artiljerijske brigade 29. divizije za
maj 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 1147-B, reg.
br. 4/1. 5) Operativni izvještaj štaba 29. divizije za
Operativni dnevnik štabova 29. divizije i 13. brigade, te relacije štabova 11,
13, 14. i Artiljerijske brigade za maj 1945. godine. 6) AVII, ANOP-a, k. 40, reg.
br. 134, 153 — 154, 157, 161, 231, 289, 337, 345, 386, 598,
779, 882, 899, 993, 1062, 1064, 1070, 1261 i 1266. S. Stijačić, n. dj. str.
20. 7) Operativni dnevnik štaba 13. brigade. AVII,
ANOP-a, k. 1152-B, reg. br. 2/5.
Relacije 11, i Artiljerijske brigade 29. divizije za maj 1945. godine. Isto, k.
1147-B, reg. br. 4/1 i 1150-B, reg.
br. 8/4. 8) AVII, ANOP, k. 40. Spisak br. 2, red. br: 441,
597, 602, 941, 971, 999, 1002, 1136, 1268 i 1271. S. Stijačić, n. dj. str. 23. 9) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. br. 123
— 127, 129 — 130, 184, 226, 256, 273 — — 274, 296, 336, 381, 471, 563,
564, 733 — 740, 777 — 778, 875, 1012 — 1014, 1116, 1061, 1096, 1111 —
1112, 1169 i 1159. S. Stijačić, n. dj. str. 56 i 86. 10) Isto, red. br. 21, 978 i 1272. S. Stijačić, n.
dj. str. 16 i 84. 11) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. br. 185,
338, 565, 566, 614, 1034, 1086, 1126. S. Stijačić, n. dj. str. 82. 12) U. Kostić, n. dj. str. 13) Führerbefehl betr. Befehlsgliederung im
getreuten denloschen Nordund Südraum, od 15. aprila 1945. godine. W.
Hubatsch, Hitlers Weisungen für die Kriegführung 1939 — 1945, str. 308 — 310. 14) Operativni dnevnik štaba 10. brigade. AVII,
ANOP-a, k. 1149-A, reg. br. 1/2.
S. Kovačević, Deseta u napadu na Trst, u zborniku Hercegovina u NOB, str. 849 — 850. 15) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. br. 81,
82, 91, 189, 393, 410, 452, 485, 489, 490, 520, 623, 633, 698, 716, 720, 723,
724, 829, 835, 925, 1038, 1039, 1043, 1152, 1163, 1211 i 1212. S. Stijačić, n.
dj. str. 55. 16) Operativni dnevnik štaba 10. brigade. AVII,
ANOP-a, k. 1148-A, reg. br. 1/2.
S. Kovačević, Deseta u napadu na Trst, u zborniku Hercegovina u NOB, str. 851. 17) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. br: 7,
11, 87, 99, 101, 195, 196, 298, 300, 314, 412, 413, 434 — 437, 455 — 457,
501 — 502, 505, 507 — 517, 629, 707 — 709, 794, 855, 915, 918, 959, 960
— 961, 1044, 1114, 1193 i 1216 — 1222. S. Stijačić, n. dj. str. 85, 54 i
75. Materijal za spomenicu poginulih Nevesinjaca. 18) ... Oslobodilački rat naroda Jugoslavije
1941 — 2945, Vojnoistorijski institut, Beograd 1965, knj. II,
str. 616 — 618. Operativni dnevnik štaba 10. brigade,
AVII, ANOP-a, k. 1149-A, reg. br.
1/2. S. Kovačević, Deseta u napadu na Trst, u zborniku Hercegovina u
NOB, str. 851. 19) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. br: 308,
371, 453, 481, 491 — 492, 496, 699, 721, 836, 920, 975. 20) Operativni izvještaj štaba 10. brigade od V
1945. godine. AVII, ANOP-a. 21) Šire o dejstvima 7. udarnog korpusa u borbama
za oslobođenje Ljubljane, vidi: Uroš Kostić, Završne operacije 4.
jugoslovenske armije. 22)
Operativni (dnevnik štaba 13. brigade, AVII, ANOP-a, k. 1152-B, reg.
br. 2/5. 22a) Zbornik narodnih heroja Jugoslavije, Institut
za savremenu istoriju Beograd 197,
knjiga II.
S. Stijačić, n. dj. str. 94. 23) Zapovijest štaba 29. divizije od 7. V
1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1150-B, reg.
br. 44/1. 24) Drugi svetski rat, Vojnoistorijski institut,
Beograd 1970, knj. 5, str. 385, 388. 385, 388. 25) D. M. Projektor, Agresija i katastrofa, Vuk Karadzic,
Beograd
1975, str. 566. 26) U. Kostić, n. dj. str. 709 — 710. 27) Operativni izvještaj štaba 29. divizije štabu
4. armije od maja 1945. godine, Operativni dnevnici štabova 29. divizije, 10. i
13. brigade, relacije štabova 11, 14. i Artiljerijske brigade za maj 1945.
godine, AVII, ANOP. 28) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, redni br.
163, 185, 366, 651, 791, 825 i 859. 29) K. Dabović, R. Mirković, Na granicama
domovine, Hercegovina u NOB, str.
854. 30) Operativni dnevnik štaba 13. brigade, AVII,
ANOP-a, k. 1152-B. 31) Relacija štaba 14. brigade za maj 1945. godine.
AVII, ANOP-a. 32) Relacija štaba 11. brigade za maj 1945. godine.
AVII, ANOP-a. 33) Operativni izvještaj štaba 29. divizije od 4.
juna 1945. godine, AVII, ANOP-a, u 1146-B, reg.
br. 2/7. 34) Spisak poginulih boraca Divizije AVII, ANOP-a k.
4a, 2/1 i r. br. 100, 128, 825 1200 i S. Stijačić, n. dj. str. 38. Materijal
za spomenicu poginulih Nevesinjaca. 35) Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941 —
1945, knj. 2, str. 638. 36) Zapovijest štaba 29. divizije od 1. V
2945. AVII, ANOP-a, k. 1146-B. 37) Operativni dnevnik štaba 29. divizije i 13.
brigade AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6/7,
k. 1152-B, reg. br. 2/5. Relacija štabova 11, 14 i Artiljerijske brigade za
maj 1945. godine. Isto, k. 1147-B, reg. br. 4/1 k. 1146-B i k. 1150-b, reg
br.
8/4. 38) Spisak umrlih vojne oblasti 29. divizije, AVII,
ANOP-a, k. 1715, reg.
br.
12/3, r. br. 19, 23, 28, 35 — 36, 40. Spisak poginulih boraca 29. divizije br.
2, r. br. 519, 1003, 1004, 1214, 1237, 1281, S. Stijačić, n. dj. str. 15, 19,
47, 72 i 76. 38a) Operativni dnevnik štaba 29. divizije. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6/7, list 91. 39)
Nikola Milovanović, Krvavi noževi Nikole i Milana Kalabića, dr.
Vladimir Dedijer, Draža u mrežama velikih sila, feljtoni u »Politici«. 39) M. Vukosavljević i D. Karasijević, Pedeset
treća NOU srednjobosanska divizija, Zadrugar, Sarajevo, 1969, str. 172 —
178. 40) Izvještaj štaba 3. udarnog korpusa o podacima
dobijenim saslušanjem zarobljenih četničkih oficira. AVII, ANOP-a, k. 409, reg.
br. 19/9. 41) Zapovijest Operativnog štaba Zajednice na
sektoru Ivan-sedlo od 5. V 1945.
godine, AVII, ANOP-a, k. 223, reg. br. 1/5. 42) M. Vukosavljević — D. Karasijević, n, dj.
str. 183. 43) Izvještaj Komande aerodroma Mostar od 2. VII 1945. godine o borbenim dejstvima Mostarske eskadrile
(nazivane i Eskadrila Krešimira Borasa) od 6 — 13. maja 1945. godine. Zbornik,
tom X, knj.
2. dok. 217. 44) Završni operativni izvještaj Operativne grupe
421. jurišnog puka 42. vazduho-plovne divizije od 21. VI
1945. godine. Zbornik, tom X,
knj. 2, dok. 216. 45) Vidi napomenu broj 39. 46) Zapovijest Operativne grupe. 47) Naređenje štaba Hercegovačke brigade narodne
odbrane od 12. V 1945.
god. AVII, ANOP-a, k. 223, reg. br. 3/5. 48) Vidi napomenu broj 39. 49) Spisak umrlih boraca Vojne oblasti 29. divizije. AVII, ANOP-a u 1715, reg. br. 12/3, r. br. 38. S. Stijačić, n. dj. str. 44 i 50.
|