Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

V DIO

U ZAVRŠNIM OPERACIJAMA JA

XIX Glava

U NAPADU ZA OSLOBOĐENJE SARAJEVA

Potrebe usklađivanja napada, tako, inače, brojnih jedinica koje su međusobno razdvojene snažnim prirodnim preprekama nije bilo lako otvariti. Isto tako snabdijevanje potrebnim količinama municije, popuna jedinica iz dopunskih centara, i neophodna pregrupisavanja, te usklađivanje čitave akcije sa partizanskom Komandom odbrane Sarajeva* bila je otežana istovremenom aktivnošću odbrane njemačkog 21. armijskog korpusa i ispadom neprijatelja »Berggajst« (Šumski duh) u pravcu štaba 2. udarnog korpusa. Zato je, u pripremanju i razrađivanju planova za odlučujući udar sarajevske grupe korpusa JA, koji je planiran od 16 do 23. marta 1945. godine, odložen.

*) Raspolažući brojnim naoružanim, udarnim grupama, raščlanjenih u petorke i objedinjenih po gradskim kvartovima pod rukovodstvom iskusnijih »ilegalaca«, te veoma razgranatom mrežom društveno-političkih organizacija narodnooslobodilačkog pokreta — prema izvještaju sekretara Mjesnog komiteta KPJ i komandanta snaga NOP-a u gradu Sarajevu, Valtera Perića — snage su obuhvatale ukupno 15.000 pripadnika. Sa početkom napada za oslobođenje Sarajeva, one su digle ustanak i, prije ulaska jedinica JA, oslobodile veći dio grada.

Njemačka obavještajna služba otkrila je, početkom treće dekade marta, »zavjeru da Sarajevo prepadom padne u ruke komunista«. U vezi s tim, okupacione vlasti su provele masovan teror nad pripadnicima NOP-a u gradu. Cilj je bio da se osujeti unutrašnji otpor i, bar djelimično, spriječi sve masovnije osipanje kolaboracionističkih formacija.** Uhapšeno je više stotina građana i preko 200 pripadnika oružanih snaga (od čega 25 njemačkih oficira i vojnika) i većina je obješena, strijeljana ili na druge načine, prije svega mučenjem, ubijena.¹

**) Od 12 — 23. III 1945. iz ustaškog 1. zdruga pobjegao je 225 ustaša, a i Kapulicin »zeleni kadar« — 5. bataljon ustaškog 9. zdruga, raspao se i, većinom, razbježao kućama.

Tek pošto je 25. marta razjašnjena dilema oko učešća 2. armije, čiji Štab je za to tražio po jednu pješadijsku diviziju i artiljerijsku brigadu iz rezerve Generalštaba JA, Operativni štab sarajevske grupe korpusa JA definitivno se odlučio za skromnije ciljeve operacije — odnosno samo za udar po glavnini 21. korpusa, u širem rejonu Sarajevskog polja, i njihovo postupno potiskivanje dolinom Bosne. Sjutradan, 26. marta 1945., on je izdao zapovijest za opšti napad na liniju spoljne odbrane, sa ciljem da jedinice dovedu na neposredne prilaze Gradu. Operativni štab Grupe korpusa, nije, međutim, znao da je komanda 21. korpusa, neposredno prije toga, dobila Hitlerovo odobrenje (dato 20. III 1945) da napusti Sarajevo i, u vezi s tim, odustala od plana odbrane, čijom osnovom (original plana odbrane grada Sarajeva) Operativni štab je raspolagao. Zbog toga je, polazeći od (prvobitne, sada već izmijenjene) namjere neprijatelja da odusdno brani Sarajevo, smatrao da će se ishod operacije odlučiti u narednoj etapi — opštim jurišom na grad i uličnim borbama.

Početak odstupanja bio je uslovljen početnim uspjesima na pravcu Brčkog i Doboja, (operacija Majgeviter« (Maigewitter) te evakuacijom oko 3.000 ranjenika iz Sarajeva i bar dijela preostalog materijala i mogućnostima izvlačenja iz borbe ostale dvije divizije 21. BAK.²

Zapovijest Operativnog štaba sarajevske grupe korpusa JA od 26. marta 1945. godine faktički je pokrenula opšti napad na jedinice 21. korpusa. Treći udarni korpus i 37. divizija 2. korpusa na Romaniji krenuli su u napad 28. marta u 4 sata ujutru. Četiri sata kasnije, u napad kreće 29. udarna divizija na Ivan-sedlu, a, s padom mraka, sa padina Jahorine kod Fojnice — i Operativna grupa 5. udarnog korpusa kreće prema Kaknju.^2a

Štabu 29. divizije zapovijest je djelimično prenesena radiom,³' pa je njena 14. brigada, već 27. marta u 4 sata, krenula na marš.⁴⁾ Zadatak joj je bio: da na prostoru Kreševo — Lepenica smijeni dijelove 5. udarnog korpusa, koji treba da se, forsiranjem Bosne kod Kaknja, prebace u rejon Vogošće — radi neposrednog napada na Sarajevo sa sjevera. Po dobijanju zapovijesti, štab Divizije je 27. marta predložio Operativnom štabu Grupe korpusa da, zajedno sa napadom 3. korpusa i 37. divizije na Romaniji, i sam započne već pripremljeni napad na Ivan-sedlo. Po dobijenoj saglasnosti, on je izdao u 12 sati zapovijest za napad »u cilju poboljšanja polaznih položaja«.⁵ Osnovna zamisao napada je bila: snažnim frontalnim udarom, masovno podržanim artiljerijom i obostranim bočnim pritiskom sa Ivan-planine prema Raštelici i od Korče prema Tarčinu, ovladati neprijatelj evim položajima: Rudno brdo — Mali Ivan — Ivan-sedlo — Vihor, bez obzira što ga neprijatelj namjerava braniti »po svaku cijenu«.

Štab Divizije, ni poslije gotovo mjesec dana neposrednog dodira, nije bio razjasnio detaljan raspored i jačinu neprijatelja pred svojim frontom. Pretpostavljalo se da prvi položaj, od Zeljakova Dola do Raštelice, brane po dva bataljona 7. SS i 369. divizije, te tri ustaška bataljona iz 1. i 9. zdruga, a pominju se samo 4 topa. U dolini Zujevine, od Tarčina do Raskršća i Han-ploče, pretpostavljan je ostatak 369. divizije — 4 bataljona, oslabljeni domobranski 2. gorski zdrug i po jedan bataljon ustaškog 1. i 9. zdruga, kao i 226. landesšicen bataljon. Ukupna jačina cijenjena je na 6 — 7.000 vojnika.⁶

U stvari, prvi položaj neprijatelja imao je oblik potkovice, koja je počinjala na Rebrima (tt. 867), zapadno od Raštelice, a završavala na Zeljakovu (k. 979), odnosno na Lupoglavu; njeno čelo su predstavljali položaji na Vihoru, Ivan-sedlu, Malom Ivanu i Rudnom brdu. Podijeljen na tri pukovska odsjeka, položaj su, s desna na lijevo, branili:

— 909. tvrđavska pješadijska brigada sa Talijanskom fašističkom legijom »San Marko« — tri čete (greben Rebra, tt. 867 — Medanovac, k. 984) i svojim 880. landesšicen bataljonom (Vihor — k. 1287);

— 370. grenadirski puk sa svojim Prvim (k. 1174 — Ivan-sedlo, k. 967) i 3. bataljonom (na Malom Ivanu), te 3. bataljonom ustaškog 1. djelatnog stajaćeg zdruga (Rudno brdo);

— na odsjeku: Korea — Dragalj — Zeljakovo — Lupoglav, najvjerovat-nije su se nalazila dva bataljona ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga.

Na međupoložajima Raštelica — k. 768 (izlaz želj. tunela) — Vukovići — Vijenac (k. 977) — Odžak — Budmalići nalazile su se pukovske rezerve, po 1 bataljon 909. tvrđavske pješadijske brigade 370. grenadirskog puka i ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga.

Greben Drozgometve, u međurječju Lepenice i Zujevine, obezbjeđivao je oslabljeni domobranski 2. gorski zdrug, ojačan jednim bataljonom ustaškog 1. zdruga i 226. landesšicen bataljonom, dok su, Tarčin, Pazarić, Hadžiće i važnije objekte u dolini Zujevine, duž želj. pruge prema Sarajevu, posijedale uglavnom prištapske jedinice 369. i 9. divizije. Njihova su se (isturena) komandna mjesta nalazila u Pazariću, a snabdjevačke ustanove u Sarajevu.

Rezerva komande 369. divizije, 369. izviđački bataljon i 3. bataljon ustaškog 1. zdruga, u vezi sa ispadom započetim 26/27. marta, nalazili su na Malom Ivanu, s ciljem da poboljšaju prednji kraj odbrane, a što bi, takođe, osiguralo neopažen početak izvlačenja iz borbe.

Neprijateljeva artiljerija sastojala se od oslabljenog 369. artiljerijskog puka, sa svega dva diviziona. Jedan se sastojao od dvije baterije brdskih topova 75 mm, M-15 i baterije lakih poljskih haubica 75 mm M-16. Drugi divizion se sastojao od po jedne baterije lakih poljskih (65 mm) i brdskih (100 mm) haubica. Poslije mostarske operacije, puk je bio ostao sa svega 11 oruđa, pa ni sada, uz eventualnu popunu, nije mogao imati više od 15 oruđa, jer inače, ne bi držao jednu bateriju bez oruđa. S obzirom na blizinu velikih skladišta, puk nije oskudijevao u municiji, ali je njegova 6. baterija (brdske haubice 100 mm) tek od 27. marta i sa nevelikim uspjehom počela da vrši kontrabatiranje. Od njene vatre nije uništeno ni jedno naše oruđe, poginulo je 6 i ranjeno nekoliko artiljeraca. Protiv tenkovski 369. divizion je, već početkom marta, detašovan prema Zenici i Busovači, pa se i nije vraćao u sastav Divizije.⁷'

Štab 29. divizije je očigledno potcijenio neprijatelja. Uz to, ni pravilno ocijenjenu namjeru, da će položaje na Ivan-sedlu braniti odsudno (»po svaku cijenu«), nije ozbiljno uzeo u obzir. Ovu brzopletost je teže objasniti, tim prije što se i u izvještaju od 1. aprila uporno insistira na navodno potvrđenom prisustvu 13. SS brdskog lovačkog puka u Tarčinu i učešću SS-jedinica u borbi.⁸ Njemački izvori, međutim, to kategorički isključuju*

*) Iz akcije prema Trnovu u Hadžiće su se vratili dijelovi 13. SS puka, a ostali dijelovi Divizije na Ilidžu. Od 26. do 28. marta čitava 7. SS divizija je vozom transportovana u Vareš, radi učešća u akciji »Osterglocke« (Ostergloke — uskršnja zvona).⁹

Nasuprot ovom, Divizijskom zapoviješću zadaci jedinica bili su precizno utvrđeni:

— 11. hercegovačka brigada, sa polaznih položaja na sjeverozapadnim padinama Bjelašnice, vrši bočni napad duž grebena Dragalj (k. 1227) — Ragalj (tt. 1134) — na neprijateljeve utvrđene položaje od Zeljkova Dola do Korče. Izviđačkim vodom na Djevojačkim stijenama obezbijediće svoj desni bok, dijelom snaga iz Korča-potoka sadejstvovati 13. brigadi u ovlađivanju Rudnim brdom;

— 13. hercegovačka brigada, sa polaznih položaja Trebulje (k. 1162) — padine Malog Ivana iznad sela Bradine, frontalno napada neprijateljeve utvrđene položaje na Rudnom brdu i Malom Ivanu i, zahvatajući prostor do druma, obezbjeđuje spoj sa 10. brigadom;

— 10. hercegovačka brigada, ojačana 2. baterijom 1. protivtenkovskog diviziona Artiljerijske brigade, sa polaznih položaja Ječmeno brdo — Mrkajić — D. Bradina, frontalno napada neprijateljeve utvrđene položaje na prevoju Ivan-sedlo (k. 967), kod k. 1174 i na Vihoru (k. 1287). Istovremeno, jednim bataljonom sa Ječmenog brda obilazi bok neprijatelja na grebenu Ivan^planine i iz rejona Pale — Raskršće, vrši bočni pritisak na Raštelicu;

— Artiljerijska brigada, sa šest baterija na vatrenim položajima Jasen (k. 1190) — Bradina — Kraljevac — Sunji i Zukići, dobrim dijelom i neposrednim gađanjem, poslije dvosatne artiljerijske pripreme, podržava napad 13. i 10. hercegovačke brigade, sa izrazitom koncetracijom vatre ispred 10. brigade.

— U divizijskoj rezervi ostavljena je 12. hercegovačka brigada, u rejonu Borci — Konjic. Njen pravac upotrebe nije preciziran. Pošto je zadržana na takvom odstojanju, jasno je da nije bila namijenjena za ovlađivanje položajima na grebenu Ivana.

Težište napada bilo je na pravcu 10. brigade, što je izraženo brigadnom rezervom od dva bataljona, njenim ojačanjem baterijom p/t topova i izrazitom koncentracijom (još 5 baterija) artiljerijske podrške. Artiljerijsku pripremu, koja je 28. III trajala od 6 do 8 sati, devet bataljona prve linije trebalo je iskoristiti za podilaženje na jurišno odstojanje, a inžinjerijski vodovi brigada i Minerska četa divizijskog Inžinj arijskog bataljona — za dovršenje, razminiranja i pravljenje prolaza u žicanim preprekama. Po ovladavanju napadnim objektima, brigade su imale energično goniti neprijatelja prema Raštelici i Tarčinu.

— Manje precizan je zadatak, 14. brigade upućene u dolinu Lepenice. Ona je trebalo, »čim stigne u rejon Kreševo da ispolji dejstvo pravcem Ševik — Tarčin. To, međutim, 28. marta nije bilo ostvarljivo.

Pošto je 14. brigada 27/28. marta prenoćila u izvornom dijelu r. Neretvice (Dobriševići, Jasenik, Čažanj, Požetva), 28. marta je, »usljed velike daljine a malog vremena«, preko prevoja planine Pogorelice, pravcem Dusine — Deževice — Kojšino, prebacila u rejon Kreševa samo 2. i 3. bataljon, i ne pomišljajući da dejstvuje prema Tarčinu. Tako je Brigada, tek 29. marta, prikupljena u Kreševu i selima (Bjelovići, Mratinići, Vidosavići, Ratkovići i Kojšino) oko njega, ne pomjerivši se odavde ni sutradan.

U zapovijesti, tafcođe, nema ništa nii o dva bataljona na Igmanu, u rejonu Grkarice, iako bi ovih šest bataljona, u usklađenom napadu, moglo odigrati značajnu ulogu.

Pada u oči i to što je cilj napada označen kao napad za »poboljšanje polaznih položaja«, kao i da će, u ovakav napad, krenuti dan prije početka ranije dodijeljene aviopodrške.

Po izvršenoj artiljerijskoj pripremi, čija je vatra ocijenjena kao precizna,¹⁰) napad je počeo po planu, u 8 sati. Ü prvom naletu samo je 2. i 3. bataljonu 13. brigade uspjelo da ovladaju k. 1011 na Malom Ivainu, ali je neprijatelj i nju u protivnapadu povratio. Juriš je bio silovit, upornost boraca velika, ali je, dobro organizovani sistem vatre, omogućavao neprijatelju da na svim pravcima spriječi upad naših jedinica u njegov prednji kraj odbrane. Pojedini bunkeri i rovovi su (na Rudnom brdu, Ivanu, Vihoru i kod Korče) više puta prelazili iz ruku u ruke. Napad je okončan time što je samo 4. bataljon 13. brigade održao nekoliko bunkera na Rudnom brdu, a njen 2. i 3. bataljon, prethodnog dana izgubljenu, k. 1011 na Malom Ivanu. U toku dana izvršena su još dva uzaludna napada. U napadu 10. brigade s početkom u 16 sati, koja je tog dana imala 15 poginulih i po 50 ranjenih, kao i njenom 3. bataljonu uspjelo je da na Vihoru zauzme nekoliko bunkera; oni su, međutim, pod pritiskom bočne vatre napušteni. Ni tri noćna napada nisu donijela uspjeh. U jednom od proti vnapada neprijatelju je uspjelo da ponovo ovlada položajima na Malom Ivanu kod k. 1011, dok je, na desnom krilu, 11. brigada zauzela Mah Lupoglav i podišla Korči. Ovog dana (zajedno sa neprijateljevim ispadom prethodnog dana) Divizija je imala 40 poginulih i 167 ranjenih boraca. Među poginulim nalazilo se 16 rukovodilaca, a teško su ranjena i 2 komandanta bataljona. Istovremeno, neprijatelj je imao 316 mrtvih i 3 zarobljena.

Naredna tri dana, 29, 30. i 31. marta, vršeni su novi dnevni i noćni juriši, ali su sva nastojanja brigada, da se ukline u prednji kraj neprijateljske odbrane, uglavnom ostala bez uspjeha.

Dvadeset devetog marta Divizija je koncentrisala napore da ovlada izuzetno značajnim Vihorom, na pravcu 10. brigade. Zbog toga je i artiljerijska vatra oba diviziona* uglavnom bila sasređena na Vihor. U tom cilju ispaljeno je 1683 granate 75 mm, 642 granate protivtenkovskih topova 37 — 57 mm i 1180 metaka za PA top 20 mm (flak), od toga — dobar dio iz streljačkog stroja i neposrednim gađanjem. Napad je počeo u 12 sati. Brigada je ovladala prvom linijom rovova ovog, bataljonskog čvora odbrane, a neprijatelj je imao 55 mrtvih, ali se od daljnjih napada moralo odustati, jer su i gubici 10. brigade bili visoki — 12 poginulih (i 32 ranjena. Ni artiljerijska podrška, ni sadejstvo 13. brigade, koja je vršila pritisak na Mali Ivan i Sedlo, nisu bili dovoljni za uspjeh.

*) Pošto je 3. divizion već prvog dana ostao bez municije, on se ovog dana sa Jasena vratio u s. Zukiće.

Tridesetog marta, u isto vrijeme i na gotovo identičan način, obnovljen je pokušaj da se ovlada Vihorom (k. 1287). Artiljerijska vatra bila je dvostruko slabija (356 protivtenkovskih granata 37 — 57 mm, 290 metaka za flak 20 mm i 1200 granata iz brdskih topova 75 mm), pa se to moralo nadoknaditi upornošću 10. i 13. brigade. Samo 10. brigada ovog dana imala je 21 poginulog i 81 ranjenog borca. Veliki broj izbačenih iz stroja (i ovdje je bilo nekoliko desetina ranjenih) 13. brigada je nadoknadila ubacivanjem dvije čete 1. bataljona na lijevo krilo 3. bataljona, pa je ostala samo sa jednom četom u rezervi. Ipak je, u prvi sumrak, izdržala jak protivnapad neprijatelja i održala položaje. Slično je bilo i na položajima 11. brigade, kojoj se, u međuvremenu, bio vratio njen 2. bataljon. Tek ovog dana, na veče 30/31. III, 14. brigada je na Tarčin uputila jednu četu. Ona je zauzela Grab iznad sela, ali to nije imalo nikakvog efekta na razvoj situacije kod glavnine Divizije.

Trideset prvog marta težište napora preneseno je na desno od Ivain-sedla (k. 747, k. 967, Mali Ivan), na sektor 13. brigade. Trostruko veći utrošak metaka za flak (999 granata) nije mogao nadomjestiti dalje smanjenje vatrene podrške brdskog diviziona (684 granate 75 mm) i, još veće, ostalih oruđa Protivtenkovskog diviziona (89 granata 40 — 57 mm). Razlika od prethodnog dana bila je ta, što je, sada, neprijatelj vršio dnevni (u 14 sati), a 13. brigada noćni (u 19 sati) napad. U protivnapadu je 1. bataljon ove brigade čak uspio da ovlada s nekoliko bunkera na Malom Ivanu. Međutim, noćni napad čitavom Brigadom ostao je bez uspjeha.

Napad je imao čisto frontalni karakter, uprkos uslova da se to izbjegne.

Ni to — što je 2. bataljon 10. brigade »zabačen zapadno i sjeverno od Vihora prema Raštelici« — ne može se smatrati obuhvatom, pošto je, kao što smo već rekli, prednji kraj neprijateljeve odbrane imao oblik potkovice. Tek u toku marša (u momentu prijema naređenja nalazila se između sela Čažanj i Dobričevići) prema Kreševu, pošto su u napadu pretrpljeni neuspjesi, 14. brigadi je precizirano da dejstvo preko Sevika na Tarčin ispolji noću 28/29. marta. Drugi bataljona 11. i 12. brigade, koji su se još bili zadržali u rejonu Grkarica, i preko Igmana, mogli su bar demonstrirati prema Hadžićima.¹²

Na kraju je, pored položaja na k. 1011 (Mali Ivan), u rukama Divizije ostao samo poneki neprijateljev bunker ili rov. Inače, brigade su se, u toku same borbe, bile utvrdile na dostignutoj liniji (jurišnom položaju) i — sa njih se nisu dale zbaciti. Najteži gubici, 97 poginulih,* 333 ranjenih i do 20 nestalih, a s obzirom da je utrošena gotovo i sva raspoloživa artiljerijska municija, prisilili su, ovog dana, Operativni štab sarajevske grupe korpusa da Diviziji sugeriše obustavljanje daljih napada.

*) Poginuli su: Obrađ Andrijašević iz Lukavca kod Nevesinja, Milan Anđić iz Fojnice kod Gacka, Hamdija Bajrović iz Mostara, Hidajet Bajrović iz Mostara, Tomislav Bebić iz Prologa kod Ljubuškog, Mirko Barzut iz Požarnog kod Ravnog, opština Trebinje, Mirko Bilić iz Humca kod Ljubuškog, Vlado Bošković iz Tasov-čića kod Čapljine, zastavnik Rajko Bratić iz Vlaške (Ljubomir) politički delegat voda u 3. bataljonu, Stanko Bošnjak iz Drinovaca kod Ljubuškog, Gojko Crnogorac iz Tulja kod Trebinja, Petar Čabak iz Kifina Sela kod Nevesinja, Hajdar Čolakhodžić iz Presjeke kod Nevesinja, Salih Corović iz Konjica, Ilija Dangubić iz Zvijerine, kod Bileće, Meho Dedić iz Kružnja kod Mostara, Murat Dedić iz Kružnja kod Mostara, Alija Duvnjak iz Džepa kod Konjica, Berthodld (Berto) Frančić iz Rečice kod Čazme (SR Hrvatska), Branko Gutić iz Zovog Dola kod Nevesinja, Ivan Hogonjec iz Markovca kod Našica (SR Hrvatska), Milan Kapor iz Mirilovića kod Bileće, Hasan Karić iz Vrbljana kod Konjica, Savo Kazović iz Todorića kod Bileće, Mijo Kokot iz Kržvođa kod Varaždina (SR Hrvatska), Branko Komad iz Hrguđa kod Stoca, Ljubo Kovač iz Zovog Dola kod Nevesinja komandir voda, Anton (Tonči) Kresan iz Metkovića (SR Hrvatska), Stevo Kurteš iz Zimalja kod Mostara, Gojko Lučić iz Kruševice kod Ljubinja, Mehmed (Meho) Maksumić iz Kružnja kod Mostara, Ivo Martinović iz Lihovića kod Srebrenika, Ahmed Mamić iz Kružnja kod Mostara, Đorđo Mićić iz Cepelice kod Bileće, Jovo Milićević iz Hrguda kod Stoca, Marko Milićević iz Zvijerine kod Bileće, Alija Pirija, iz Vrbljana kod Konjica, Radovan Prodanović iz Podkraja (Zubci) kod Trebinja, Risto Radoičić iz Kifina Sela kod Nevesinja, Muhamed (Jusufov — rođ. 1922) iz Seljana kod Rogatice, Muhamed (Mustafin — rođ. 1921) iz Sunja kod Konjica, Đorđe Samardžić iz Batkovića kod Nevesinja, Šalim Sikirić iz Konjica, Bozo Stajčić iz Obzira kod Ljubinja, Osman Sultanić iz Vrbljana kod Konjica, Branko Šinik iz Cerića kod Konjica, Hubert Štajner iz Olomovca (Čehoslovačka), Salih Subara iz Konjica, Rade Tabaković iz Mrežice kod Bileće, Mirko Tica iz Konjskog kod Trebinja, Husein (Huso) Torlo iz Gubavice kod Mostara, svi iz 10. brigade; Veljko Boljanović iz Danica kod Gacka, Nikola Buntić iz Mostara, Hasan Čolakhodžić iz Presjeke kod Nevesinja, Čamil Halimić iz Blagaja, Danilo Kurdulija iz Njivica (Korita) kod Bileće, Mitar Maljević iz Gračanice kod Gacka, Milan Mandić iz Gradine kod Kalinovika, svi iz 11. brigade; Ljubomir Arsić iz Banušinca kod Požarevca (SR Srbija), Branko Čučković iz Dubočana kod Bileće politički delegat voda u 4. bataljonu, Sava Delić iz Simijova kod Bileće, Hamza Derviš, Hatidža Fazlinović iz Mostara, Nada Janjić iz Mostara, Halil Karić iz Šunja, kod Konjica, Bećir Kevrić iz Dragalj-Sela kod Ostrošca, Osman Lizde iz Rečice kod Stoca, Stjepan Prelac iz Martinske Vaši kod Križevaca (SR Hrvatska), Hadžo Selimić iz Pješivca kod Stoca, Husein (Huso) Šahinović iz Čelebića kod Konjica, Dušan Šinik iz Berkovića kod Stoca, Adem Šteta iz Duboke kod Stoca i Ilija Telebak iz Ravnog Polja kod Mostara, svi iz 13. brigade; Stjepan Koler iz Kapana kod Virovitice (SR Hrvatska), Ilija Prodanović iz Zaloma kod Nevesinja i Borisa Vukoje iz Pađena kod Bileće, sva tri iz Artiljerijske brigade.¹¹

Za ilustraciju intenziteta i žestine borbi u ova četiri dana može poslužiti i obim artiljerijske vatrene podrške. Razumljivo je da je ona bila najintenzivnija u toku prvog dana napada — 28. marta. Tog dana Artiljerijska brigada je iz 21 oruđa na neprijateljeve utvrđene vatrene tačke na Rudnom brdu, Malom Ivanu, Ivan-sedlu, k. 1174 i Vihoru ispalila 6.515 granata raznih kalibara, od 20 — 75 mm. Dvadesetak srednjih minobacača 81 mm u sastavu pratećih četa 14 pješadijskih bataljona moglo je izbaciti dvije, a možda i tri hiljade mina, a oko 50 lakih minobacača (42 — 60 mm) pješadijskih četa prve linije moglo je izbaciti još tri do četiri hiljade mina. Tako je prvi dan cjelovitog angažovanja Artiljerijske brigade bio istovremeno i dan najmasovnije vatrene podrške na čitavom njenom borbenom putu.

Iduća tri dana artiljerijska vatra je takođe bila intenzivna, ali je, već sjutradan, 29. marta, 3. divizion ostao bez municije.* U toku čitavog napada divizijska artiljerija je utrošila ukupno 14.127 topovskih granata.¹³' Svi minobacači Divizije u ova četiri dana mogli su (s obzirom na oskudicu) utrošiti oko 6.000 mina, tako da se može reći da su »na glavu« svakog neprijateljskog vojnika na Ivanu u ova četiri dana ispaljene približno 4 granate.

*) Tog dana ispaljeno je 3.495 artiljerijskih granata. Tridesetog marta ispaljeno je 2.345 a 31. marta 1.772 granate.

Četverodnevni napadi Divizije za konačnu likvidaciju neprijateljevih položaja na Ivan-sedlu, uprkos visokog elana i zalaganja jedinica i uprkos do tada nezabilježenog intenziteta vatrene podrške, kao i obostrano visokih gubitaka, nisu postigli osnovni cilj. Tome je, pored neprijateljeve izvanredne upornosti i žilavosti u borbi kao i drugim razlozima, detaljno razrađenom i precizno organizovanom sistemu vatre sa dobro utvrđenih i duboko ešeloniranih, čak i na zadnjim padinama postavljenih položaja, kombinacija sa energičnim kratkim protivnapadima i svim drugim vidovima aktivne odbrane, doprinijelo i neadekvatno angažovanje raspoloživih snaga Divizije i samo djelimična usklađenost napora svih elemenata njenog borbenog poretka. Štab Divizije je pokušao da položaje na Ivan-sedlu likvidira sa samo tri pješadijske brigade, iako, istim snagama, ni u prvoj polovdci mjeseca nije ništa postigao. Značajna artiljerijska podrška nije mogla sve nadoknaditi.

Osnovnom zamisli izražena ideja o dvostranom obuhvatu, plitko ostvarena značila je samo frontalni napad na potkovičasti prednji kraj odbrane neprijatelja. Angažovanje za obilazak Bitovnje upućene 14. brigade, nije bilo precizno regulisano. Umjesto da se za neposredan napad na Tarčin obaveže istovremeno sa početkom napada na prednjem kraju, ona je to učinila tek noću, uoči posljednjeg dana napada (30/31. marta). Tada je neuspjeh bio očigledan. Sem što je na ovom dosta širokom prostoru zamijenila 10. diviziju 5. korpusa, učinak ove odmorene brigade, u vrijeme kada je trebalo iskoristi svaku četu, bio je minimalan. Ona se samo jednom četom približila do na dva-tri kilometra od Tarčina (ovladala je selom Grab) i, u odbijanju dva neprijateljeva izviđačka ispada patrolama, imala jednog ranjenog borca. Ostavljanje 12. brigade u divizijskoj rezervi, u Konjicu i južno od njega, u ovoj situaciji značilo je njenu imobilizaciju, pa, sem koncentracije artiljerijske vatre na k. 1278, 1174 i 967 od Vihora do prevoja i jače brigadne rezerve na ovom pravcu, težište napada nije bilo jasno izraženo.

Konačno: obilazni manevar

Poučen ovim iskustvom — i na zahtjev Operativnog štaba sarajevske grupe korpusa — štab Divizije je 1. aprila u dolinu Lepenice prebacio 10. i 11. udarnu brigadu. Sada je tamo, na neprijateljevom boku imao tri brigade, dok je za frontalni pritisak na Ivan-sedlo ostavio Trinaestu i — iz rezerve angažovanu — 12. brigadu. Ove dvije brigade podržala je gotovo čitava Artiljerijska brigada, ali koja sada raspolaže vrlo oskudnim količinama municije za sva oruđa. Angažovanje glavnine pješadijskih snaga u dolina Lepenice bio je veoma dobar i efikasan potez, koji bi, da je primijenjen još početkom mjeseca, dao mnogo bolje rezultate od onih koji su postignuti uzaludnim pokušajima frontalnog proboja preko Ivan--sedla. Manevarski način ratovanja na manje pošumljenom zemljištu daleko više je odgovarao mentalitetu i navikama boraca Divizije,pa ni uspjeh sada nije izostao.¹⁴

Pretposljednjeg dana marta, gotovo istovremeno kada je pala odluka da se frontalni napadi na Ivan-sedlu obustave i glavnina Divizije zabaci preko Bitovnje u obuhvat dolinom Lepenice, pala je — i na neprijateljevoj strani — za ishod operacije značajna odluka. Naime, u situaciji kada je 7. SS divizija iz Vareša bila pokrenuta preko Olova prema Tuzli (poduhvat »Osterglocke«), a njemački napadi od Doboja i Brčkog počeli jenjavati, komandat 21. brdskog armijskog korpusa bio je u velikoj dilemi — da li da produži taj pokret.

Odlučio je da od tog odustane i 7.SS diviziju pocijepa na dva dijela, upućujući 14. SS puk od Olova preko Knežine prema Romaniji, u cilju spašavanja tamo okruženog puka 181. divizije, a 13. SS puk prema Kaknju — radi ponovnog uspostavljanja bar one jedine odstupnice dolinom Bosne. U toku dana i sutradan jedinicama su saopšteni detalji plana povlačenja. Prema njima je Ivan^sedlo trebalo napustiti 4/5, a Sarajevo 7. aprila 1945. godine, dok je u zaštitnicu Korpusa određena ojačana 181. pješadijska divizija. Za dalju evakuaciju materijala i pljačke više nije bilo vremena, pa je apsolutni prioritet dat evakuaciji ranjenika i, 2. aprila, iz sarajevskih bolnica evakuisano je preostalih 1.050 njemačkih ranjenika.¹⁵

Tako su, istovremeno sa njemačkom pregrupacijom u cilju obezbjedenja odstupnih komunikacija dolinom Bosne* i posijedanja zaprečnih položaja »Bären« na zapadnoj ivici Sarajevskog polja, na boku ovih odstupnih komunikacija i prvih zaprečnih položaja, u rejonu Kreševo — Lepenica — Zabrđe od 1. do 3. aprila grupisane tri hercegovačke brigade. Njihov rad je od 4. aprila objedinjavao poseban Operativni štab grupe brigada u sastavu: Rako Mirković komandant, Slavo Skender zamjenik komandanta, Mirko Ignjatić politički komesar i Hrvoje Tičinović načelnik štaba. U dolinama rijeka i na brežuljcima ispod 600 m bilo je već okopnilo, a prvi dani aprila su bili sunčani. Zbog toga su pokreti 10. i 11. brigade bili mnogo brži i lakši. Sa neprijateljem uglavnom nije bilo dodira, pa je bilo svega nekoliko manjih sukoba, bez većih gubitaka. Trećeg aprila sve tri brigade, oslonjene na Kreševo, izbile su prednjim dijelovima duž lijeve obale Lepenice od Tmor-planine (tt. 1315), čije strme padine su pružale dobar oslonac desnom krilu do sela Višnjice, 2 km zapadno od Kiseljaka, ali greben (Međuvršje — (tt. 1195) — Volujak (tt. 1005) — Čubren (tt. 1097) — Ljetovik (tt. 934), između slivova Lepenice i Kreševčice, još nije bio čvrsto u njihovim rukama. Na njemu će se sutradan, još od samoga jutra, sukobiti sa jedinicama koje je objedinjavala komanda 369. divizije.

*) Drumovi Sarajevo — Visoko — Kiseljak i Sarajevo — Kiseljak — Busovača — Zenica — željeznička pruga Sarajevo — Visoko — Zenica.

Pošto se u toku noći premjestila iz Pazarića u Kiseljak, ova komanda je preuzela i započela posijedanje povijenog desnog krila prvog korpusnog prihvatnog položaja, »Berenštelungen« (Bärenstellungen — medvedi položaj) i to privremeno, do dolaska 181. divizije. Međutim, njen osnovni zadatak bio je: da na Fojničkoj rijeci izgradi drugi korpusni prihvatni položaj (»Pantherstellungen«), sa bočnim oslonim tačkama u Visokom i Kiseljaku. Preuzimajući pod svoju komandu 1. bataljon njemačkog policijskog puka »Nagel«, ona je, od Hadžića i Blažuja do Kiseljaka, angažovala 3. bataljon 370. grenadirskog puka, 909. tvrđavsku brigadu i dijelove ustaško-domobranske 9. gorske divizije, ali se konkretan raspored ovih jedinica nije mogao utvrditi.¹⁶) Ove jedinice su, zbacivšd 4. bataljon 14. brigade ovladale Čubrenom a, onda, i Volujakom, sa koga su, u susretnoj borbi, potisle 2. bataljon 11. brigade. Jedanaesta brigada je, međutim, u protivnapadu ponovo ovladala Volujakom, dok je Čubren ostao u rukama neprijatelja.

Čim se okupio, Operativni štab Grupe brigada je, u duhu primljenih radio instrukcija, već prije podne izdao Zapovijest za napad.¹⁷ Izvršavajući ovu zapovijest, Deseta hercegovačka brigada, ojačana vodom brdskih tovarnih topova 75 mm, od s. Vidasovića i Gunjana, podišla je u toku noći Tarčinu i u 01 sat ušla u Tarčin, kojega je neprijatelj bio evakuisao. Jedanaesta hercegovačka brigada sa Volujaka krenula je u 17 sati u napad prema Drozgometvi i, u prvim večernjim časovima, ovladala važnim visovima Oštrik (k. 944), Pleševac (k. 937) i Batalovo brdo (tt. 934), sjeverno od Drozgometve. Ovi položaji će idućih dana biti značajne oslone tačke za napad na odstupajućeg neprijatelja. Četvrti bataljon 14. brigade ovladao je Čubrenom i tako — i na ovom dijelu — osigurao dominiranje neprijateljevom osnovnom odstupnom komunikacijom.

Drugog aprila, koristeći i Uskrs kao povod, u Pazarić je došao komandant 21. korpusa, general pješadije Lejzer; cilj njegovog dolaska je bio podizanje borbenog morala ostataka 369. divizije. On je, zato, na širem sastanku oficira precizirao detalje povlačenja. Kako je tek ovog dana i »oružanim snagama Nezavisne Države Hrvatske« saopšten njemački plan povlačenja, sa Ivan-sedla je noću 2/3 skinut 9. ustaški zdrug i prebačen na osiguranje komunikacije prema Kiseljaku. Na Ivan-sedlu je ostao samo ojačani 370. grenadirski puk. Njegovo povlačenje je trebalo da počne 4. aprila u 19.30 sati. Međutim, u 16 sati počela je artiljerijska priprema u toku koje je, do 17 sati, 2. divizion Artiljerijske brigade na Mali Ivan, Ivan-sedlo — Vihor, te s. Korču i vis Dragalj ispalio 150 granata 75 mm, a 3. baterija 1. diviziona na k. 748 iznad same Bradine 84 protiv-tenkovske granate i 198 granata iz četverocjevnog protivavionskog topa 20 mm. Prve juriše 12. i 13. hercegovačke brigade, koje su sada napadale na širem frontu, neprijatelj je uspio da odbije, ali su napadi nastavljeni. U 19 sati 1. bataljon 13. brigade ovladao je Malim Ivanom. U 20 sati brigada je, uz podršku artiljerije (35 protivtenkovskih granata 40 i 57 mm), konačno ovladala Vihorom, a, istovremeno, i 3. i 4. bataljon brigade, Rudnim brdom i Korčom. Njemački 1. bataljon 370. grenadirskog puka i 369. izviđački bataljon odstupili su u redu, ali su se dva krilna (neidentifikovana) bataljona u mraku izgubila i na most Vrbanja, na izlazu iz Raštelice, stigli sa dva sata zakašnjenja.

Noćno gonjenje, koje su preduzele 12. i 13. brigada, bilo je otežano minskim poljima, pa je, iz tih razloga, i 1. divizion Artiljerijske brigade zanoćio na Ivan-sedlu. Dvanaesta brigada je u Tarčinu uspostavila vezu sa 10. brigadom, nešto poslije pola noći, pa su njeni dijelovi — i dijelovi 13. brigade — do zore oslobodili Pazarić i, do podne, izbili pred Hadžiće na liniju Crepljani — Zovik — Ormanj. Tu su one sačekale da pristignu prve artiljerijske jedinice, koje će podržati organizovani napad za oslobođenje Hadžića. Držanjem Hadžića neprijatelj je osiguravao ulaz u Rakovički tjesnac kod Raskršća, kao uslov za povlačenje bar polovine snaga preostalih u Sarajevskom polju.¹⁸

Dolina Zujevine, uzvodno od Hadžića, bila je tako oslobođena i — čitava Divizija (Artiljerijska brigada je bila u pristizanju) — našla se po podne 5. aprila 1945. godine pred komunikacijom Blažuj — Kiseljak. Tako je, uostalom, i bilo predviđeno zapoviješću Operativnog štaba sarajevske grupe korpusa JA od 4. aprila 1945. godine.¹⁹ Zadatak Divizije je bio da, vezujući se kod Vrela Bosne sa 3. udarnom divizijom, ovlada svim neprijateljevim uporištima na drumu Blažuj — Kiseljak, spriječavajući odstupanje neprijatelja tim pravcem. To se moglo ostvariti samo likvidacijom »medveđih« položaja, koje je neprijatelj, u toku prethodna dva dana, već bio dobrim dijelom posjeo.

U zoni napada 29. divizije ovi položaji su počinjali neposjednutim (valjda zbog snijega, visine i teško prohodnih strmih padina) Stupnikom (Crni Vrh — tt. 1248) i nastavljali se prvim visovima jugozapadno od druma Raskršće — Kiseljak. Obezbjeđenje Blažujske kotline, koja sa Raskršćem predstavlja ulaz u usku dolinu Rakovice (gdje je ovu komunikaciju i najlakše zatvoriti), iziskivalo je ovdje nešto veću dubinu, pa su u položaje uključeni i Hadžići. Prednji kraj odbrane je zbog toga pomjeren na sutjesku Zujevine, južno od ovog naselja. Početak opšteg napada bio je zakazan za 15 sati 5. aprila 1945. godine.

Za razliku od napada izvedenog 28. marta, ovaj napad imao je daleko bolju idejnu zamisao. Napad je, međutim, zakasnio, a angažovanje Grupe brigada u dolini Lepenice nije bilo adekvatno stanju pred frontom Divizije. Prije svega, Grupa brigada je razvučena duž komunikacije od Tarčina do Kiseljaka u dužini od oko 40 km, pa, ni na jednom od tri odsjeka, nije mogla ostvariti potrebnu nadmoć. A drugo — 10. brigada je u dolinu Zujevine upućena sama, uz to i u plitak obuhvat. Zbog toga ona i nije mogla zahvatiti ni presjeći snage 370. granadirskog puka koji se, kao posljednji, noću 4/5. dolinom Zujevine povukao sa Ivan-sedla. To je omogućilo da se snage njemačkog 21. brdskog armijskog korpusa na ovom pravcu planski povuku i blagovremeno posjednu dobar dio položaja kojima je, inače, Divizija trebala ovladati.

Brzo pomjeranje snaga, koje su se iz Sarajevskog polja povlačile ovim pravcem, otežava preciznije utvrđivanje snaga koje su se po podne 5. aprila našle pred Divizijom. Nesumljivo je jedino: da se u dolini Rakovice i na Kobiljoj glavi našla — i tu ostala — oslabljena 909. tvrđavska pješadijska brigada. U toku dana u Han-Ploču je stigla komanda 181. pješadijske divizije sa prvim jedinicama i preuzela rukovođenje odbranom »medveđih položaja«. Dok su njena glavnina (334. i 359. pješadijski puk posjeli za odbranu ostatak medveđih položaja (Blažulj — Rajlovac), ovim pravcem se, sjutradan, povlačio njen 363. streljački puk i 964. tvrđavska pješadijska brigada, sa dijelom artiljerije. U rano jutro ovuda je prošao i general Lejzer sa dijelom operativnog štaba i minimaLnom zaštitnicom, dok je komanda 181. divizije iz Han Ploče, radi veće sigurnosti, prešla u Rakovicu.

Naravno da štab 29. divizije nije u takvoj situaciji mogao imati ni približnu predstavu o snagama ispred sebe, niti je bilo kakvo drugačije grupisanje od zatečenog dolazilo u obzir. Sve što je mogao učiniti bilo je pomjeranje 11. brigade na Čubren i Ljetovik, radi stvaranja prostora za 10. brigadu, ali bi bolje učinio da je, privlačenjem na taj odsjek 14. brigade, obezbijedio svoju nadmoć. Očigledno nije dovoljno uočen značaj prevoja Kobiljače, čijim ovlađivanjem je komunikacija mogla biti definitivno presječena.

Opšti napad je počeo u 16 sati 5. aprila. Nastupajući desnom (Trinaesta) i lijevom (Dvanaesta brigada) obalom Zujevine uz podršku dvije baterije 1. diviziona i jednog topa 2. diviziona Artiljerijske brigade (utrošili su 55 topovskih granata 40 — 75 mm i 560 metaka 20 mm), brigade su ovladale kosom, koja se od Stupnika i k. 985 spušta prema Žunovici, Tinovim brdom (k. 825) i Šupljom stijenom (k. 804) i, do 19 sati, oslobodile Hadžiće. Poslije toga su demoralisanog neprijatelja gonile do samog Raskršća.

Trinaesta brigada je, uz to, svoj 4. bataljon, preko igmanskog prevoja Brezovače (k. 989), uputila na Vrelo Bosne i Ilidžu, radi obilaska Stupnika i uspostavljanja veze sa 3. udarnom divizijom u Sarajevskom polju.

Skrenuvši preko Pazarića, Deseta brigada se ispela na Ormanj (Repišta — tt. 1143 i Ormanj — k. 1000), oslobodila Drozgometvu, ovladala visom Liševac (k. 847) i Batalovim brdom (tt. 934), smijenila bataljon 11. brigade. U borbama kod Zovika, na Ormanj u te na položajima Liševac — Batalovo brdo, Brigada je ubila 40, a zarobila 46 neprijateljskih vojnika, i ujutro 6. aprila držala liniju Dugi Do (k. 797) — Rudnik (k. 676) na padinama Batalova brda i Pleševca, odakle je pod pješadijskom vatrom držala drum u dolini Rakovice.

Po predaji položaja na Batalovom brdu, 11. brigada je, ostavljajući na Pleševcu (k. 937) 3. bataljon, u 16 sati krenula u napad sa linije Oštrik (k. 944) — s. Žeželjevo — «. Volujak, s ciljem da ovlada grebenom Čubren (tt. 1097) — Ljetovik (tt. 934) radi pritiska na komunikaciju. Dok su 2. i 4. bataljon uspješno ovladali Ljetovibom i — kod Podgaja — izbili na drum u neposrednoj blizini Kiseljaka, 1. bataljon je, tek poslije pet sati oštre borbe, ovladao Čubrenom.

Ovog dana izveden je prvi jači napad 14. brigade na garnizon u Kiseljaku ali — nije imao izgleda na uspjeh, s obzirom na jačinu posade i značaj ove važne raskrsnice za neprijatelja.

Tako je čitava Divizija do mraka 5. aprila 1945. godine zajašila na komunikaciju Blažuj — Kiseljak, stavljajući je gotovo na čitavoj dužini od 20 km pod vatru automatskih oruđa. Premda su manji dijelovi bili mjestimično i na samom drumu, Divizija nije bila ovladala ni jednim objektom koji bi garantovao definitivan prekid neprijateljevog saobraćaja. Ali, ona je taj saobraćaj u toj mjeri usporila, da je, već u jutru, došlo do zagušenja i gomilanja trupa i vozila u Blažujskoj kotlini.

Šestog aprila ujutru, dok su se u Sarajevu oko Marindvora i željezničke stanice vodile posljednje borbe za oslobođenje grada, 4. bataljon 13. brigade se, kod izvora Bosne, spustio u Sarajevsko polje. Do 5 sati on je jednom četom oslobodio Ilidžu, gdje mu se predalo nešto domobrana, a drugom, kod crkve (k. 496) u selu Vrelo Bosne, izbio na komunikaciju Sarajevo — Blažuj, gdje se kretalo nekoliko pojedinačnih od prethodne kolone zaostalih vozila. Za to vrijeme njen 1. i 3. bataljon, sa kosa Stupnika iznad same željezničke stanice Blažuj, zasipali su vatrom mnogobrojne konje, vozila i kolone, koje su se u toku noći počele ovdje nagomilavati. Oko podne, snagama od oko 1.000 vojnika i jakom vatrenom podrškom iz Blažuja, neprijatelj je ovladao Lokvama (k. 1001), na sjevernim padinama Stupnika. Tek uvođenjem 2. bataljona iz rezerve preko Crnog Vrha (tt. 1248), 13. brigada ga je odbacila u kotlinu.

Pred naletom tenkova, dijelovi 4. bataljona sklonili su se s druma kod Vrela Bosne i bataljon se, u nastojanju da se prema Blažu ju veže za glavninu Brigade, dokopao strmih kosa Igmana. Od tog momenta ovih dvadeset kilometara puta od Vrela Bosne do Kiseljaka svaka kolona je prolazila gotovo pod neprekidnom vatrom 29. divizije, i morala je, zato, protivnapadima osiguravati dionicu po dionicu puta. Nailazak rezerve 21. brdskog armijskog korpusa, koju su sačinjavali 14. SS brdski lovački puk, ojačan 105. SS izviđačkim bataljonom, jednim divizionom 7. artiljerijskog puka — a izgleda i jednim protivavionskim divizionom, koja je tog jutra na mostobranu Stup — Ilidža, između rijeka Miljacke i Željeznice u Sarajevskom polju prihvatila pukove 181. divizije i 964. brigadu — privremeno je popravio situaciju neprijatelja od Blažuja do Han-Ploče. Snažna vatrena moć ovih jedinica, koje su raspolagale i sa više oklopnih vozila, omogućila mu je da ponovo otvori, između Han-Ploče i Kobilje glave, presječenu komunikaciju i, istovremeno, na Batalovu brdu i Pleševcu, nešto potisne 10. hercegovačku brigadu i 3. bataljon 11. brigade. Za Oštrik (k. 944) se međutim »čitavog dana vodila krvava borba« i 10. brigada ga je ponovo »zauzela u prvi sumrak«. Ovi privremeno zauzeti položaji sa Kobiljom glavom i Crkvicom (tt. 933) činili su solidan prihvatni položaj za izvlačenje preostalih snaga u dolini Rakovice i kod Blažuja. Inače, 11. i 14. brigada su prethodno, u toku noći, ponovo ovladavši Čubrenom i Višnjicom, ovog jutra bile potisle 370. grenadirski puk do samog druma, od Han-Ploče do Kiseljaka. To je navelo komandu 181. divizije da se pomjeri u sada sigurniju Rakovicu. Uz to je 14. brigada izvršila i nov napad na garnizon u Kiseljaku, ali je, odbacivanje naših snaga sa Pleševca, omogućilo neprijatelju da po podne još jednom ovlada Čubrenom. Tako je izgledalo da više neće biti problema oko izvlačenja šarene zaštitnice 21. korpusa dolinom Lepenice, pa je general Lejzer svoju rezervu pomjerio u Bilalovac, prema Busovači.²⁰

Brigade 29. divizije, sve više podržavane vatrom 1. i 2. diviziona Artiljerijske brigade (koji su ovog dana utrošili 153 protivtenkovske granate 37 — 57 mm, 331 topovsku granatu 75 mm i 740 metaka za PA top 20 mm) sa vatrenih položaja u Binježevu i Hadžićima, svaka ina svojoj dionici puta, odnosno odsjeku puta, nastojala je nanijeti odstupa-jućim kolonama što više gubitaka, zbacujući sa kosa iznad druma povremeno neprijateljeva obezbjeđenja.

Uništenje lijeve zaštitnice 21. korpusa i oslobođenje Kiseljaka

Po prolasku 14. SS puka i 116. izviđačkog bataljona, 6. aprila* 10. i 11. hercegovačkoj brigadi uspjelo je ponovo da, kod Han-Ploče, presijeku komunikaciju. Zbog toga se ugrožena komanda 181. divizije vratila u Rakovicu. Kako je komunikacija ovog dana bila zakrčena i — dejstvom avijacije uništenim vozilima i oruđima — komanda 181. divizije se sa svojim 363. pukom i 964. brigadom našla odsječena u dolini Rakovice, od Kobilje glave do Blažuja. Pristizanje 7. crnogorske brigade 3. udarne divizije, koja je od s. Osijeka i Butila angažovana prema Crkvini, zaprijetilo im je gotovo potpunim okruženjem. Do tada se 909. tvrđavska pješadijska brigada već bila uglavnom istopila, dok je 370. grenadirski puk još odolijevao na, u međuvremenu povraćenom, Čubrenu i Ljetoviku. U ranu zoru 7. aprila 13. brigada je krenula u odlučan napad na neprijatelja, koji je još pokušavao da iz Blažu ja evakuiše bar dio nagomilanih vozila i oruđa. Svi njegovi pokušaji u tom pogledu bili su ometani snažnim napadima 13. i pritiskom 12. hercegovačke brigade, koji su podržavani jakom artiljerijskom vatrom. Tome je doprinio i pritisak 7. brigade 3. udarne divizije od Osijeka i Butila. Jaka artiljerijska vatra po Raskršću ubijedila je Nijemce da su napori u tom pravcu uzaludni, pa su, ostavljajući vozila, sve teže naoružanje pa i konje, pješadijskim kolonama odstupili uz Vino-brdo i Debelom kosom prema Vlakovu i Kakrinju. Snažnim noćnim napadom 6/7. aprila 12. brigada je, poslije trosatne žilave borbe, u 23 ovladala drumom od Raskršća do k. 529 u dolini r. Rakovice, ali su je, dva sata kasnije, tenkovi i oklopni automobili odbacili. Oslobođenje Blažuja prinudilo je neprijatelja da se i sa Raskršća počne užurbano povlačiti dolinom Rakovice prema Kobiljoj glavi. Dvanaesta brigada, podržana vatrom i pokretom Artiljerijske brigade, gonila ga je u stopu.

*) Na prolazu kroz Raskršće (između 10 i 12 sati) oni su zasuti snažnom artiljerijskom vatrom, a da bi se dokopali Kiseljaka, morali su ponovo ovladati Čubrenom.

Tenkovi koji su ovdje zadržani i oklopni automobili omogućili su neprijatelju da, pred zoru 7. aprila, na Kobiljoj glavi ponovo otvori drum prema Kiseljaku. Komanda 181. divizije, zajedno sa dijelom Okruženih jedinica, iskoristila je tu posljednju šansu. U povlačenju prema Kiseljaku, tenkovi, za koje od Raskršća na ovamo nije bilo protivsredstava, omogućili su neprijatelju da i posljednji put ovlada Čubrenom i prokrči put ka Kiseljaku. Pri tome je, u borbama sa 10, 11. i 14. brigadom, pretrpio teške gubitke.

Konačnim ovlađivanjem Kobiljom glavom, 10. brigada okreće put prema okruženim ostacima neprijatelja u dolini Rakovice, što je ubrzo dovelo do njihovog potpunog uništenja. Samo manje grupe, ostavljajući ranjenike, naoružanje i opremu probile su se do Crkvice.*

*) Uz gubitak 6 poginulih i 12 ranjenih, 10. brigada je tu zaplijenila 10 topova, 3 flaka, 5 minobacača, 25 puškomitraljeza, 10 kamiona, oko 50 zaprežnih kola, oko 100-konja i mnogo municije i opreme.

Dok su se njemačke jedinice na osiguranju druma od Han Ploče do Kiseljaka uglavnom mogle i uključiti u ovu posljednju kolonu, značajni ostaci 363. pješadijskog i 220. artiljerijskog puka 181. divizije, 964. i 909. tvrđavske pješadijske brigade, vezani u borbi upornim naletima hercegovačkih brigada ili zakrčenosti ceste i ometani u izvlačenju oruđa i vozila, od jutra 7. aprila nisu više imali šanse da se organizovano povuku. Demoralisani izvlačenjem komande 181. divizije sa glavninom i tenkovima, oni su, ostavljajući vozila, ranjenike i sva teža oruđa, pokušavali da se od Blažuja, sa Raskršća, iz Gladnog polja i doline Rakovice, po manjim grupama i jedinicama i bez osiguravajućih dijelova, kosama i potocima izvlače na greben Oštrik (tt. 840) — Crkvica (tt. 983). Kako se to sve odvijalo kao na dlanu, pred očima streljačkih strojeva 13. i 12. brigade — koje su njemačke odbrambene linije potisle sa podnožja kosa Stupnika i Liševca — uslijedio je i posljednji juriš, kome se više nije moglo odoljeti. Već oko 8 sati 13. brigada oslobodila je Blažuj.**

**) U njemu je zaplijenjeno mnoštvo vozila, većinom oštećenih, po jedan brdski (75 mm), protivtenkovski (37 mm) i protivavionski (20 mm) top i minobacač 81 mm, (tri laka minobacača), 2 puškomitraljeza, 9 automata, 117 pušaka, 28 pištolja, preko-60.000 puščanih metaka i velike količine opreme, hrane i druge municije.²¹)

Oko 10 sati i 12. brigada je ovladala Raskršćem i dijelom komunikacije do k. 529, što joj je omogućilo da, izvlačenjem na drum po jednog protivtenkovskog i protivavionskog topa, za dva sata očisti čitavu dolinu Rakovice; pri tom zarobljeno je oko 300 njemačkih vojnika.²² Kako je i 10. hercegovačka brigada u međuvremenu bila ponovo ovladala Kobiljom glavom i komunikacijom od s. Stanjevca do Han-Ploče, kuda je prije podne ovog dana posljednja veća grupa iz odsječene grupacije uspjela da umakne, Divizija je po podne 7. aprila izbila na liniju Oštrik (tt. 840 iznad Vlakova) — Crkvica (tt. 933) — Grahovo — Han-Ploča — padine Čubrena i Ljetovika — Borina — Višnjica. Na toj liniji je i zanoćila.

Osmog aprila ujutru, poslije kraćeg noćnog predaha jedinica, planirano je da 10. i dva bataljona 11. brigade, sa Cubrena i Ljetovika i od Han-Ploče, unište dijelove 370. grenadirskog puka u dolini Lepenice do Kiseljaka, a da 14. brigada, ojačana sa dva bataljona 11. brigade, oslobodi Kiseljak. Po proboju ostataka zaštitnice sa »medveđih položaja« (964. i 909. tvrđavska pješadijska brigada, 363. streljački puk, 116. izviđački bataljon i nešto artiljerije) i, zbog toga što je lijevu bočnu oslonu tačku Visoko izgubila još 6. aprila organizovanim otporom građana kojima se pridružio jedan domobranski bataljon, njemačka 369. divizija nije imala zadatak i namjeru da i dalje drži Kiseljak i lijevu obalu Fojničke rijeke. Štaviše, ona se žurila da sa svojim ojačanjima, u koja su ulazili i ostaci ustaško-domobranske divizije, što prije napusti »panterske položaje« i definitivno se odvoji od 29. divizije sa kojom se čitavu godinu dana tako bezuspješno hrvala. U toku noći, iz doline Lepenice povukla je sve snage osim borbenih obezbjeđenja i — odstupnim kolonama — uputila se na nove prihvatne »lisičje« (Fucksstellungen) položaje.

U rano jutro jedinice Divizije su krenule u napad i Kiseljak je, već u 4 sata, bio slobodan; gonjenje neprijatelja prema Busovači nastavile su 11. i 14. brigada. Neprijatelj, međutim, ni na »lavljim položajima« (Löwenstellungen) na razvodu potoka Kozice i Mlave, koje je do prethodnog dana držao 14. puk 7. SS divizije, nije sačekao naše jedinice. U tom rejonu 11. i 14. brigada uspostavile su kontakt sa jedinicama 5. udarnog korpusa, koje su nastavile dalje gonjenje neprijatelja dolinom Bosne.

Time je za 29. diviziju učešće u sarajevskoj operaciji bilo završeno. Borbe koje je Divizija vodila od 4. do 8. aprila od Ivan-sedla do Kiseljaka, na frontu koji je u početku bio duži od 40 kilometara, nesumnjivo spadaju u najuspješniji njen poduhvat. Posljednjih 108 sati svih njenih šest brigada provele su bez odmora i bez smjene i u gotovo neprekidnim okršajima. Ponesena elanom boraca, inspirisanih posljednjim jurišem za oslobođenje glavnog grada Bosne i Hercegovine, Divizija se razlila dolinama Zujevine i Lepenice, dospjevši i u Sarajevsko polje. Tamo je dala oduška tjeskobi koja je njenu udarnu snagu sputavala u klanicama kanjona Neretve i Trešanice i čitav mjesec na ledenom Ivan-sedlu. Ubirajući plodove i prethodnih napora, brojnog porasta i povećane vatrene moći u tih 108 sati, bez obzira što neprijatelj sada nije bio ni slabiji ni manje brojan od onog na Ivan-sedlu, Divizija je oslobodila Tarčin, Pazarić, Hadžiće, Ilidžu i Kiseljak.

Štab Divizije je procijenio da je neprijatelj pred frontom Divizije imao 2.500 mrtvih,²³ a izbrojeno je preko 500 zarobljenika, u šta nisu uračunati u jedinice uključeni zarobljeni ili prebjegli domobrani i milicioneri — njih tri do četiri stotine. Njemački dokumenti pokazuju da je, u odlučujućih 48 sati između 5. i 7. aprila, na komunikaciji Blažuj — Kiseljak gotovo potpuno uništena 909. tvrđavska pješadijska brigada, da su |se sa Kobilje glave probili samo ostaci 363. streljačkog puka i 964. tvrđavske pješadijske brigade i da je — u rejonu Blažuja i Rakovice — ostala gotovo cjelokupna artiljerija 181. pješadijske divizije. Prema izvještaju štaba 29. divizije od 16. aprila zaplijenjeno je: 6 haubica 105 mm, 5 brdskih topova 75 min, 6 protivtenkovskih i 3 protivavionska topa, 9 minobacača 81 mm, 6 minobacača 46 mm, 10 mitraljeza i oko 60 puškomitraljeza, 615 pušaka, 30 automata i 80 pištolja, 40 kamiona i putničkih automobila, 20 motocikla i 100 zaprežnih kola, oko 500.000 puščanih i mitraljeskih metaka, te nekoliko hiljada artiljerijskih i minobacačkih granata. Brojna, totalno uništena ili spaljena vozila i oruđa, nisu registrovana. Zbog velike gustine vatre više stotina konja je pobijeno, pa [je samo desetak zdravih zaplijenjeno.

Istovremeno, Divizija je imala 126 poginulih, 325 ranjenih i 3 nestala. Od nagaznih mina uništeni su po jedan protivtenkovski top, kamion i putnički automobil.²⁴ Među 126 poginulih boraca i starješina nalazili su se: kapetan Hamid (Hamo) Kebo iz Bivoljeg Brda kod Čapljine, politički komesar 3. bataljona 14. brigade, Vasilj (Vaso) Derikučka iz Veličina u Popovu polju kod Trebinja, komandant 3. diviziona Artiljerijske brigade; poručnik Nikola Samardžić iz Grada kod Sinja (SR Hrvatska), zamjenik komandanta 5. bataljona, Đorđo Bjelica iz Bogdašića kod Bileće, zamjenik komandanta 2. bataljona Jovo Vulešević iz Jušića (šuma) kod Trebinja, Danilo Kovač iz Zovog Dola kod Nevesinja i četko Tamindžija iz Udrežnja kod Nevesinja, komandiri četa, Rade Hrnjez iz Vranjske kod Bileće i Vlado Brčić iz Podgorja kod Bileće, komandiri vodova svi iz 10. brigade; poručnik Dušan Miloj ević i zastavnik Lazo Vujović iz Zasade kod Bileće komandiri četa, poručnik Radoslav Gaćina, politički komesar čete, potporučnik Drago Kovač iz Zagore kod Trebinja, pomoćnik političkog komesara čete, Gligor Milosevic iz D. M. Grude kod Bileće intendant bataljona, stariji vodnik Radovan Popadić iz Vranjske kod Bileće i vodnik Vaso Grk, komandiri vodova, zastavnici Luka Čurić iz Željeva kod Trebinja Obren 'Miskin iz Cerovca bod Trebinja i Ivan Skero, politički delegati vodova Janko Kujačić iz Klobuka kod Trebinja, te Radovan Prođanović, i Gojko Supljeglav iz Uvjeća kod Trebinja, desetari, svi iz 12. brigade te Gojko Stamenković iz Slavogostića (Šuma) kod Trebinja, komandir čete i Nikola Pašajlić iz Lukavca kod Nevesinja, komandir voda u 14. brigadi.*

*) Podaci o ostalim poginulim još manje su potpuni. Navodimo raspoložive:

— Iz 10. brigade poginuli su Rajko Belović iz Stavića kod Foče, Alija Bešlić iz Čelebića kod Konjica, Đoko Đokić iz Krtinja kod Trebinja, Ramo Čamo iz Tarčina kod Hadžića, Vitomir Đukanović iz Prnjavora, Janko Došlo iz Vrapčića kod Mostara, Risto Zubac iz G. Drežnja kod Nevesinja. Ibrahim Dudo iz Mrežice kod Foče, Petar Haralović iz Griča kod Jastrebarskog (SR Hrvatska), Enver Jusufović iz Konjica, Đorđo Kisić iz Bijeljana kod Bileće, Salih Lukavac iz Lukova Dola kod Foče, Čedo Mičeta iz Čavaša u Popovom polju kod Trebinja, Tomo Pović iz Otoka (Veletovac) kod Koprivnice (SR Hrvatska).

— Iz 11. brigade poginuli su: Salih (Salko) Ahatović iz Golubića kod Kalino-vika, Ramadan (Ramo) Boškailo iz Svinjarine kod Mostara, Aćim Buha iz Domrka kod Gacka, Ibrahim Bujačić iz Sarajeva, Abdulah (Avdo) Đukas iz Cuhovića kod Konjica, Hamid Elezović iz Umoljana kod Konjica, Milutin Drvendžija iz Rilja kod Nevesinja, Omer Plavčić iz Plavuza kod Konjica, Ćamil Duvnjak iz Džepa kod Konjica, Bajro Eškija iz Tušila kod Konjica, Đorđo Govedarica iz Miholjača kod Gacka, Vlado Jeremić iz Sli vi ja kod Nevesinja, Milan Jović iz Doljana kod Otočca (SR Hrvatska), Jovan Kljajić iz Zaloma kod Nevesinja, Milorad Knežević iz Sarajeva, Dragutin Kočenko iz Maruševca kod Ivaneca (SR Hrvatska), Nenad Krulj iz Pocrnja kod Ljubinja, Mehmed (Meho) Kurtović iz Višnjeva kod Gacka, Jovo Lojpur iz Džepa kod Konjica, Kamilo Medić iz D. Breze kod Makarske (SR Hrvatska), Vejsil Nurikić iz Gračanice kod Gacka, Marko Marijana Sutalo iz Brštanice kod Čapljine, Nazif Tasun iz Gacka, Nikola Tolja iz Klobuka kod Ljubuškog, Ljubomir (Ljubo) Tomić iz Ziljeva kod Nevesinja, Stipe Topić iz Muća kod Sinja (SR Hrvatska), Slavko Kovačević iz Srđevića kod Gacka, Mileva Višnjevac iz s. Višnjeva kod Gacka, Branko Vuković iz Strana kod Uloga i Halil Zlomušica iz Banj-Dola kod Mostara.

— Iz 12. brigade: Alija Nikšić iz Ljubuškog, Đorđo Kisić iz Bileće, Vlado Damjanac iz Šipačna kod Nevesinja, Radovan Tomanović iz Domaševa (Ljubomir) kod Trebinja, Ilija Puja iz Gomiljana kod Trebinja, Obren Papić iz Vukovića (Šuma) kod Trebinja, Anđelko Stojić iz Krekavice kod Nevesinja, Grujo Savić iz Slata kod Nevesinja, Ljubo Tomindžić iz Ziljeva kod Nevesinja, Anđelko Bender iz Velje Međe (Popovo) kod Trebinja i Nikola Vučić iz Dvrsnice (Popovo) kod Trebinja, Ivo Vukičević iz Belenića (Popovo) kod Trebinja i Ivan Škegro.²⁵

— Iz 13. brigade su poginuli: Milan Abramović iz Čelebića kod Konjica, Gojko Artuković iz Klobuka kod Ljubuškog, Petar (Pero) Bubalo iz Ljubuškog, Ljubomir (Ljubo) Butulija iz Moska kod Bileće, Ahmed Demirović iz Hodbine kod Mostara, Todor (Tošo) Dojić iz Ortiješa kod Mostara, Branko Drljan iz Ziljeva kod Neve-sinja, Mirko Dumandžić iz Ravnog Potoka (?) kod Koprivnice (SR Hrvatska), Ramadan (Ramo) Džemo iz Mrežice kod Foče, Halil Džonko iz Bivolja Brda kod Čapljine, Gabrijel (Gabro) Hajduk iz Proševa ili Novog Nasipa kod Novog Marofa (SR Hrvatska), Salih (Salko) Idriz iz Trijebnja kod Stoca, Spasoje (Spaso) Ivanisevic iz Ortiješa kod Mostara, Ibrahim Mulić iz Konjica, Milan Novokmet iz Dubočice kod Ljubinja, Tahir Obradović iz Borojevića kod Stoca, Anton (Ante) Primorac od Ljubuškog, Gojko Ružić iz Jasenice-Lug kod Trebinja, Ahmed Selimić iz Aladinića kod Stoca, Mustafa (Mujo) Šemić iz Nevesinja, Osman Šuta iz Borojevića kod Stoca i Murat Tufo iz Tarčina kod Hadžića.

— Iz 14. brigade su još poginuli: Mirko Andrić iz Pijesaka kod Mostara, Rade Bojović iz Baljaka kod Bileće, Ibrahim (Ibro) Bubalo iz Potoka kod Mostara, Hasan Mačić iz Prigrađana kod Mostara, Nikola (Niko) Matičević iz Čibače (Čibor) kod Dubrovnika (SR Hrvatska) Arif Gešlan iz Rabine kod Nevesinja, Gospava Vukašinović iz Podkraja kod Trebinja, Alija Pitić iz Kruševljana kod Nevesinja, Simo Sekulović iz Oraha (Suma) kod Trebinja, Omer Šaran iz Šarana (Brda) kod Trebinja, Slavko Nadaždin iz Bjelojevića kod Stoca, Mirko Svorcan iz Korita kod Bileće, Hazim Šabić iz Konjica i Ibrahim Vežić iz Gnojnice kod Mostara;

— Iz Artiljerijske brigade još su poginuli: Vojislav Milenković iz Kostolca kod Požarevca (SR Srbija) i Mihovil (Miho) Vinkler iz Kukujevaca kod Sida (SAP Vojvodina).²⁶

Tridesetodnevno učešće Divizije u sarajevskoj operaciji (5. III do 8. IV 1945), koja je inače trajala od 1. marta do 12. aprila 1945. godine, (počela je samo nešto prije i nešto kasnije se završila) ima nekoliko jasno izraženih perioda. U njima su se radikalno mijenjali kako zemljišni i klimatski uslovi za borbu i opstanak, tako i karakter i intenzitet borbene aktivnosti. Upravo u toku ove operacije Divizija je tri puta dostizala stepen maksimalnog ulaganja svih napora, što je rezultiralo brojnim žrtvama (sa po tri do četiri stotine izbačenih iz stroja), ali na žalost, ne i uvijek adekvatnim rezultatima. Dok su, na primjer, žrtve u borbama od 5. do 8. marta bile neizbježne za održanje Divizije na tako ključnim položajima kao što je Ivan-sedlo, to ne možemo reći za uporne pokušaje frontalnog proboja već dobro utvrđenih položaja neprijatelja na tom istom sedlu od 28. do 31. marta. To je veoma upečatljivo pokazao uspjeh ispoljen čim se Divizija oslobodila zabluda o »prelasku« na »moderno« frontalno ratovanje, koje se jedinicama NOVJ počelo uporno nametati od kraja 1944. godine vraćajući se manevru, kao višestruko isprobanom obliku u praksi pretežno partizanskog ratovanja.

U toku operacije Divizija je uspješno prošla kroz školu frontalnog ratovanja, naučila se ukopavati i koristiti artiljerijsku vatrenu podršku, detaljnije i određenije precizirati sadejstvo kako pojedinih dijelova vlastitog borbenog poretka tako i sa susjedima. Njene jedinice stekle su dragocjena iskustva, kako u upornoj odsudnoj odbrani, čak i na položajima lociranim na zadnjem nagibu (koji su prosto »visili« iznad Bradine), tako i u savlađivanju žicanim i minskim preprekama ojačanih utvrđenih položaja.

Posebno značajno iskustvo su bili oštri klimatski uslovi na snijegom zavijanom i šumovitom Ivanu i padinama Bjelašnice i Bitovnje. S obzirom na mediteranske navike znatnog broja hercegovačkih boraca, koji se odlično snalaze u kršu, njihov uspjeh u šumi, kada su vidici zatvoreni, bio je tim veći. Tri brigade, koje su za Ivan bile čitav mjesec prikovane (posebno 13-ta, popunjavana iz najnižih južnih krajeva Hercegovine, koja je na Ivanu ostala bez smjene čitavo vrijeme), uspješno su položile i ovaj ispit u savlađivanju prirodne stihije uz postizanje visokih borbenih rezultata.

Iznuravanje i, potom, gotovo potpuno uništavanje i razbijanje neprijateljevih jedinica (čije brojno stanje pred frontom Divizije nikad nije padalo ispod njenog brojnog stanja), kao i impozantan plijen koji je osvojen, najvažniji je rezultat napora Divizije u ovoj operaciji. Premda je i u njoj više od 1.000 boraca i starješina izbačeno iz stroja, procijenjeni gubici neprijatelja pred frontom Divizije u toku operacije — iznose bar tri puta toliko!* To dostiže ukupno brojno stanje Divizije, što i nije čest slučaj u ratnoj praksi i što dokazuje visoku moralnu i vojnu čvrstinu i spremnost boraca Divizije. Na shvatanje koje je razbijeno u mostarskoj operaciji, da je masovnim prilivom novih i posebno mladih boraca opala borbenost jedinica, niko se više i ne osvrće. Naprotiv, u svim izvještajima prisutne su konstatacije o izdržljivosti, upornosti, elanu i borbenom zalaganju i mladih boraca i mladih starješina, koji su, vrlo brzo, dorastali i čak nadrastali svoje funkcije.

*) Samo u mrtvima, dok ukupan broj izbačenih iz stroja (do 3.000 ranjenih, promrzlih i bolesnih), te bar 2.000 nestalih (od čega bar 700 zarobljenih).

NAPOMENE (glava XIX):

1) D. Uzelac i M. Kreso: Sarajevska operacija, »Oslobođenje« Sarajevo,

2) Isto.

2a) Zapovijest Operativnog štaba od 26. III 1945. godine. AVII, ANOP-a.

3) Zapovijest štaba 29. divizije od 26. III 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 16/1.

4) Operativni dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 6/7.

5) Isto.

6) Zapovijest štaba 29. divizije od 27. III 1945. godine. AVII, ANOP-a, k.

7) F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 128. Dnevnik majora Berna, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6. Zabilješka za 18. februar 1945. godine.

8) Izvještaj štaba 29. divizije od 1. aprila 1945. godine. AVII, ANOP, k. 395, reg. br. 13/1.

9) Dnevnik majora Bema, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

10) Izvještaj Artiljerijske brigade. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 48/2. Operativni izvještaj štaba 29. divizije od 11. IV 1945. godine. Isto, reg. br. 17/3.

11) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, redni broj: 4, 10, 25, 71, 77, 80, 89, 90, 95, 102, 103, 119, 121, 244, 257, 306, 307, 312, 313, 349, 350, 472, 479, 484, 487, 488, 500, 506, 521, 525, 562, 575, 596, 601, 622, 646, 655, 706, 710, 718, 719, 725, 726, 748, 749, 754, 831, 896, 898, 912, 916, 917, 956, 962, 972, 973, 1001, 1037, 1046, 1047, 1073, 1088, 1090, 1125, 1133, 1153, 1157, 1162, 1195, 1209, 1210, 1225, 1263, 1264, 1270. Isto, k. 89, reg. br. 15/3. S. Stijačić, n. dj. str. 16, 20, 25, 71, 84, 91 i 92.

12) Izvještaj štaba 29. udarne divizije štabu 2. udarnog korpusa od 1. IV 1945. godine i Operativnom štabu Sarajevske grupe korpusa JA od 11. aprila 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 395, reg. br. 13/1 i k. 1146-B, reg. br. 17/3. Relacije štabova 10, (11, 12, 13, 14. i Artiljerijske brigade za mart 1945. godine (sa priloženim zapovijestima i izvještajima), AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br, 12 — 17/4. Dnevnik majora Berna, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6. F. Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, str. 128 — 129.

13) Relacija Artiljerijske brigade 29. divizije za mart 1945. godine. AVII, ANOP-a. k. 1146-B, reg. br. 17/4.

14) Vidi rezultate na strani 522.

15) Dnevnik majora Bem-a, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

16) Dnevnik majora Bem-a, zabilješka za 4. april 1945. godine. AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

17) Zapovijest za napad Operativnog štaba Grupe brigada od 4. IV 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B.

18) Izvještaji štaba 29. divizije štabovima Sarajevske grupe korpusa i 2. udarnom korpusu od 11. i 16. aprila 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 395, reg. br. 15/1 i k. 1146-B, reg. br. 17/3. Relacija štabova 10, 11, 12, 13, 14. i Artiljerijske brigade za april 1945. godine. Isto, k. 1146-B, reg. br. 1 i 19/4, k. 1150-B, reg. br. 7/4, k. 1151, reg. br. 8/10 i k. 1153-B, reg. br. 2/4. Operativni dnevnik štaba 13. hercegovačke brigade. Isto, k. 1152, reg. br. 2/5.

19) Zapovijest Operativnog štaba sarajevske grupe korpusa JA od 4. IV 1945. godine.

20) Relacije 10, 11. i 14. brigade za april 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 19/4, k. 1150-B, reg. br. 7/4, k. 1153-B, reg. br. 2/4. Dnevnik majora Berna. Isto, NjA, k. 6, reg. br. 1/6.

21) Operativni dnevnik štaba 13. brigade. AVII, ANOP-a, k. 1152, reg. br. 2/5.

22) Izvještaji štaba 29. divizije od 11. i 16. IV 1945. godine, AVII, ANOP-a, k. 395, reg. br. 15/1 i k. 1146-B, reg. br. 17/3.

23) U Izvještaju štaba Divizije Operativnom štabu Sarajevske grupe korpusa JA od 11. aprila 1945. godine broj neprijateljevih mrtvih i zarobljenih nije zaokružen i nešto je manji — 2.102 mrtva i 411 zarobljenih. AVII, ANOP-a, k. 1146-B, reg. br. 17/3.

24) Izvještaj štaba 29. divizije štabu 2. udarnog korpusa od 16. aprila 1945. godine. AVII, ANOP-a, k. 395, reg. br. 15/1.

25) Imena sačuvana zahvaljujući činjenici da su u Izvještaju omladinskog rukovodioca 12. brigade navedeni svijetli primjeri bratstva i jedinstva — zajednička pogibija na položajima na Ivan-sedlu. Zbornik, tom IX, knj. 9, dok. 125.

26) AVII, ANOP-a, k. 40. Spisak br. 2, red. broj: 20, 23, 34, 35, 72, 78, 94, 98, 120, 122, 131, 152, 182, 183, 187, 224, 243, 225, 254, 255, 272, 288, 297, 303, 335, 339, 340, 351, 361, 372, 380, 390, 395, 396, 420, 444, 446, 458, 469, 470, 480, 552, 557, 558, 559, 560, 561, 613, 631, 647, 696, 732, 751, 772, 787, 788, 795, 800, 802, 815, 854, 873 — 874, 897, 905, 943, 974, 1000, 1032, 1033, 1045, 1057, 1058, 1059, 1060, 1072, 1094, 1134, 1164, 1165, 1184, 1206, 1253, 1267 i 1282. Isto, k. 1715, br. reg. 12/3, r. br. 25, 26. i 27. S. Stijačić, n. dj. str. 16, 18, 22, 26 — 28, 35, 46, 49, 61, 71, 76, 78, 81, 84, 87, 94 i 96. Materijal za spomenicu poginulih Nevesinjaca.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument