Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA
Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument


IV DIO

KONAČNO OSLOBOĐENJE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PODRUČJA

(1. IX 1944 — 5. III 1945)

XIV Glava

OSLOBOĐENJE DUBROVNIKA, JUŽNE HERCEGOVINE I HERCEG NOVOG

 

Po oslobođenju Gacka, Nikšića, Bileće i Trebinja snage 2. udarnog korpusa su u tom prostoru zaposjele stabilnu osnovicu za dalje razvijanje operacija prema jadranskoj obali. Konačno su izboreni svi preduslovi za čišćenje već načetih i moralno uzdrmanih posada i garnizona njemačke 181. i legionarske 369. divizije duž bokokotorskog i dubrovačkog primorja. Tome je pogodovao opšti oslobodilački razmah NOV i POJ širom zemlje, koji je, iz dana u dan, dovodio do sve teže krize okupatorov sistem i prouzrokovao rasulo njegovih domaćih saradnika. Sloboda akcije jedinica 2. udarnog korpusa naglo je porasla zbog prethodnih poraza crnogorskih i hercegovačkih četnika.

Vrhovno političko i vojno rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije pridavalo je izuzetan značaj borbi za oslobođenje jadranskog primorja — radi otvaranja pomorskih puteva i svestranijeg povezivanja sa savezničkim frontom u Italiji i u Mediteranu uopšte. U okviru takvog cilja suzbijani su i pokušaji domaćih kolaboracionista da se prikupe i održe u priobalnom pojasu kako bi se, po protjerivanju okupatora i s pomoći izvana, suprotstavili revolucionarnim tekovinama narodnooslo-bodilačke borbe.

Presijecanje odstupnog primorskog puta njemačkoj Grupi armija »E« u njenom već započetom izvlačenju iz Grčke i Albanije bio je bitan zahtjev strategijskog plana Vrhovnog štaba NOV i POJ, postavljen štabovima 2. i 8. udarnog korpusa sredinom oktobra 1944. godine. Tih dana Vrhovni komandant NOV i POJ je svojim direktivama precizirao zadatke i povezao saradnju predviđenih jedinica u napadu za oslobođenje Dubrovnika sa pojasom i komunikacijom od Boke Kotorske do ušća Neretve. U ovu operaciju su uključene glavnine Primorske operativne grupe i 29. divizije 2. udarnog korpusa, s tim da, sa dostignute prostorije Crkvice — Grab — Trebinje — Ljubinje preduzmu napad u Konavle i dubrovački prostor, sa istovremenim izolovanjem neprijateljevih snaga u bokokotorskom zalivu. Odsjecanje zahvaćenog neprijatelja od njegovih snaga u dolini Neretve imale su da ostvare dvije brigade 26. divizije 8. udarnog korpusa — iskrcavanjem sa Pelješca i zauzimanjem rejona Neum — Ston. Nastupanje dijela 29. divizije duž željezničke pruge, sa čišćenjem staničnih posada od Ravnog prema Hutovu i Gabeli,1 obezbijedilo bi se sadejstvo u realizaciji plana. U toku završnih borbi, u izvršenju ove odluke Vrhovnog komandanta NOV i POJ, njemačka Vrhovna komanda Jugoistoka je, 21. oktobra, narednog dana po oslobođenju Beograda, naredila komandantu Grupe armija »E«: da se njen 21. armijski korpus iz Albanije i jugoistočne Crne Gore izvuče na sjever, duž jadranskog pojasa.2 Zahvaljujući, međutim, blagovremenom i odlučnom postupku za oslobođenje dubrovačkog primorja — s čim je počelo njegovo snažno ojačavanje i opremanje iz pomorskih baza NOVJ — 2. udarni korpus je suzbio sve dalje pokušaje njemačkih trupa da prodru od Boke Kotorske i doline Zete prema neretvljanskom prostoru.

Uz tačnu procjenu o pravcu izvlačenja njemačkog 21. korpusa, štabovi NOV su, organizujući napad u dubrovačkom primorju, bili uvjereni da predstoji skora evakuacija neprijateljevih snaga sa istočne obale Jadrana u dubinu ratišta. Ona je stvarno i naređena od strane njemačke Vrhovne komande 10. oktobra.3 Po planu »Jesenja bura« (Herbstgewitter), postepenim pomjeranjem trupa, imao se uspostaviti novi odbrambeni front Njemačke 2. oklopne armije; od Senja, preko Knina — Livna — Mostara — Nevesinja, do Gacka.4 Zapravo, to je bio samo južni dio njemačke odbrane na »Zelenoj liniji«, koja se, dalje, protezala tokom Drine pa, zatim, preko Srema na Dunav. Naravno, ovi planovi njemačkih komandi otkriveni su kasnije, kao i tačno vrijeme evakuacije Dubrovnika naređenog za 20. oktobar).5 Uspostavljanjem »Zelene linije« njemačko komandovanje je prišlo stabilizovanju odbrane na jugoslovenskom ratištu. Pri tome je Adolf Hitler naredio da čvrsto držanje Mostara ima karakter ključnog položaja u novoobrazovanoj odbrambenoj liniji.6

 

Operativno okruženje neprijatelja u prostoru Dubrovnika

 

Vrhovni komandat NOV i POJ je direktnim radio-naređenjem od 10. oktobra postavio zadatak štabu 29. divizije za napad u pravcu Dubrovnika. Takođe, ukazao je da će pri tome sadejstvovati Primorska operativna grupa, istovremenim prodiranjem od Grahova u Konavle; njegova desnokrilna 2. dalmatinska proleterska brigada je svojom glavninom, prodorom od Zubaca, već vodila borbu na prilazima Cilipima i Grudi. Ovim naređenjem je štab 29. divizije bio obavezan da — dijelom snaga iz rejona Zavala — Trnovica — Smokovljani — podrži pomorski desant snaga 26. udarne divizije sa Pelješca na obalu kod Neuma, koji je trebalo da počne noću 14. oktobra.7

Za izvršenje svoga zadatka štab 29. divizije je, 11. oktobra, naredio pregrupaciju svojih jedinica i postavio im zadatke:8

— Južnohercegovačka operativna grupa je pokrenuta iz rejona Trebinja, sa zadatkom da njena 14. brigada sa dva bataljona preuzme vezivanje garnizona u Nevesinju, jednim bataljonom neprijatelja u Stocu, a preostalim bataljonom da osigurava divizijske ustanove u Bileći. Istovremeno, 13. brigada (bez 2. bataljona, koji je zadržan za osiguranje Trebinja) upu ćena je u Popovo polje da bi, do 13. oktobra, zauzela napadni raspored Sedlari — Kijev Do — Gorogaše i oslobodila prugu Zavala — Ravno — Hutovo — D. Hrasno i podržala iskrcavanje snaga 26. divizije kod Neuma;

— 12. brigada (bez 1. bataljona, pridatog 13. brigadi) je do 16. oktobra, na položajima Zaplanik — Bobovište — Radovan ždrijelo održavala borbeni dodir sa neprijateljevom spoljnom odbranom kod Dubrovnika, vršeći pripreme za već najavljeni napad i sa zadatkom koji će se precizirati zapoviješću od 15. oktobra;

— 10. brigada je u toku 15. oktobra pristigla u rejon Zgonjevo — Ljekova — Slivnica — Glavska, sa pridatim Artiljerijskim divizionom. Njeno prikupljanje je bilo uslovljeno prethodnim pristizanjem dijelova 14. bri gade kod Nevesinja i Bileće. U toku istog dana, Brigada će primiti zadatak za napad za oslobođenje Dubrovnika;

— 11. brigada, sa 2. brigadom talijanske partizanske divizije »Garibaldi«, te Konjičkim i Kalinovičkim NOP odredima, raspoređena na prostoru Gacko — Kifino Selo — Kalinovik — Miljevina, zadržana je na ranijem zadatku: osiguranja gornjohercegovačke oslobođene teritorije. Pri tome, ona će se intenzivno angažovati u razbijanju jače četničke grupacije na međuprostoru Kalinovik — Foča — Trnovo;

— Štab 29. divizije se 11. oktobra premjestio iz Bileće u Trebinje, raspolažući telefonskim vezama preko Bileće sa Gackom, Berkovićima i Nikšićem. Ubrzo po oslobođenju Trebinje je postalo središte aktivnosti svih društveno-političkih organizacija NOP-a u Hercegovini.

Snage 29. divizije su bile, dakle, razvučene na šest pravaca u krugu oslobođene teritorije, pa je njena udarna snaga na težišnom, južnohercegovačkom sektoru svedena u najneophodnije okvire. Još od ranije tu prisutna dva bataljona 2. dalmatinske proleterske brigade i Dubrovačkog NOP odreda u prostoru između Dubrovnika, Slanog i Popova polja, i, saradnjom sa jedinicama Divizije, popunjavali su prazninu u rasporedu Brigade u pripremama za napad prema jadranskoj obali.

Uvodne borbe za oslobođenje Dubrovnika trajale su od 13. do 16. oktobra, kad su snage koje su učestvovale iz 2. i 8. udarnog korpusa, shodno direktivi Vrhovnog štaba NOV i POJ, presjekle sve kopnene veze neprijatelj evoj grupaciji u širem prostoru Dubrovnika i, operativnim okruženjem, izolovale je sprečavajući pristizanje pomoći iz bokokotorskog zaliva i neretvljanske kotline.9

Prvo je 13. hercegovačka brigada prešla u napad, 13. oktobra, sa zadatkom da čisti od neprijateljevih posada željezničku prugu Zavala — Gabela i prihvata desantne snage 26. udarne divizije kod Neuma i Stona. Time je ona započela konačni obračun sa desetinom utvrđenih uporišta, među kojima su najotpornija bila u Zavali, Ravnom, Hutovu i D. Hrasnu. U tim uporištima, različito prema njihovoj namjeni, nalazilo se ukupno oko 2.000 branilaca talijanske 49. fašističke legije »San Marko«, 1. bojne 9. ustaškog pohodnog zdruga, sa mjesnim jedinicama ustaške milicije i dijelovima 6. žandarmerijskog puka NDH.10

U periodu od 13. do 15. oktobra 13. brigada (1, 3, 4. i pridati 1. bataljon 12. brigade sa Bobanskom partizanskom četom) je, uz podršku jednog topa 75 mm, oslobodila stanice Zavalu, Čvaljinu i Ravno i, goneći razbijene neprijateljske snage, do 16. oktobra izbila pred željezničku stanicu Turkoviće. Tom prilikom u rejonu Zavale i Ravnog ubijeno je 83 talijanska fašista i 15 ustaša, dok je 218 zarobljeno. Zaplijenjeno je: 2 topa, 3. mitraljeza, 2 minobacača 81 mm, 1 minobacač 60 mm, 8 puškomitraljeza, 207 pušaka, 10.000 metaka i 25 tovarnih grla, mazgi. Jedinice 13. brigade su imale 3 poginula*) i 8 ranjenih. Poslije oslobođenja Zavale 1. bataljon 12. brigade je vraćen u sastav svoje brigade orijentisane prema Dubrovniku.11

*) Kod Zavale, 14. oktobra poginuli su borci 3. bataljona: Veljko Kuzman iz Žitomislića Abdulah Nanić (Avdo) iz Sarajeva i Novica Stajčić iz Vlahovića. Istog dana kod Ravnog je smrtno ranjen borac 3. bataljona Veljko Anđelić iz Duboćana.

Značajnom uspjehu 13. brigade najviše je pridonio obilazni manevar kojim je neprijatelj u Zavali bio taktički okružen, a zatim, u utvrđenoj školskoj zgradi, prisiljen na predaju (neposrednom topovskom vatrom). Oslobođenjem Zavale i Ravnog, otvoren je put taktičkom dodiru snaga 26. i 29. divizije, koji je ostvaren već 16. oktobra u s. Točioniku.12;

Istovremeno sa 13. brigadom, kod Zavale je preduzeo napad i 2. bataljon 2. dalmatinske proleterske brigade — na 4. četu 1. bojne 9. ustaškog zdruga, ojačanu vodom legionara 370. puka, a koja se bila utvrdila u Zavali, bliskom Orahovu Dolu. Ovo uporište je pružalo žilav otpor koji je savladan 17. oktobra, pa je neprijatelj odbačen prema Slanom, pošto su dalmatinskoj jedinici pristigli u pomoć jedna četa 4. bataljona i Prateći vod štaba 13. brigade.

Oslobođenjem Zavale i Ravnog 15. oktobra, sa istovremenim oslobođenjem Grude u Konavlima od snaga 2. dalmatinske proleterske brigade, u toku 16. oktobra dovršiće se potpuno okruženje neprijateljeve grupacije u prostoru Dubrovnika. Tada su i jedinice 26. divizije kod Neuma presjekle još jedini preostali put — od Dubrovnika prema Metkoviću. Pošto su se u toku noći 15/16. oktobra sa Pelješca iskrcali i kod Slivna Ravnog i Neuma savladali otpor ojačanog 1. bataljona legionarskog 370. puka , tri bataljona 1. dalmatinske proleterske brigade ovladali su priobalnim putem kod Neuma i Vukovog klanca. Tu su, koristeći od strane neprijatelja pripremljena minska polja i njihovim aktiviranjem, radikalno porušili putnu komunikaciju. Ova — i 11. dalmatinska brigada — istovremeno su od Šparagovica napale utvrđeni Ston, koji je branio 19. bataljon njemačkog 999. puka tvrđavske pješadije. Napad je podržavan 1. brdskim artiljerijskim divizionom i avijacijom i njim je, do 18. oktobra, savladan otpor neprijatelja i, takođe, stabilizovan položaj naših snaga u rejonu Neum — Duži — Ošlje — Ston.13 Do 19. oktobra izbila je u Hutovo 13. hercegovačka brigada i — iz tog pravca — osigurala snage 1. i 11. dalmatinske brigade, pa su one predstavljale snažnu prepreku izvlačenju neprijateljevih kolona iz rejona Dubrovnika prema Metkoviću. Tako su, na najbolji način, stvoreni svi preduslovi za napad na neprija teljeve snage oko Dubrovnika.

Štab 29. divizije je, svojom zapovješću od 15. oktobra, organizovao — i naredio — početak napada 10. i 12. brigade na dobro utvrđenu odbranu Dubrovnika. U rejonu grada i na njegovim prilazima bilo se prikupilo mnoštvo raznorodnih njemačkih i ustaško-domobranskih jedinica: pješadije, artiljerije, mornarice i alarmni sastavi, čiju jačinu i pripadnost nije moguće tačno utvrditi. Ocjenjivalo se da je neprijatelj u Dubrovniku raspolagao sa najmanje 4.000 vojnika, što je sasvim održivo. Okosnicu je predstavljala glavnina legionarskog 369. puka (3. bataljon, ostaci 1. bataljona i jedinice i ustanove oko pukovske komande) sa slijedećim snagama: bataljonom mornaričke pješadije »Heningsen« (Henningsen), oko 400 pripadnika 9. posadnog i 9. ustaškog zdruga, 1. divizionom 369. artiljerijskog puka, 949. i 612. pukom obalske artiljerije, divizionom mornaričke artiljeri je i dijelom 1. divizije torpednih čamaca.14 Odbranom Dubrovnika koman- dovao je njemački komandant grada, pukovnik Stramer (Strammer), kao zastupnik komandanta 369. pješadijskog puka pukovnika Fišera, koji je, zajedno sa komandantom 370. puka, ppukovnikom Keneom bio odsječen od svoje trupe. Poslije desantnog prodora snaga 26. divizije na put kod Neuma nije se mogao vratiti iz Metkovića, gdje je bio zbog savjetovanja na komandnom mjestu 369. divizije.15

Spoljna odbrana Dubrovnika protezala se kopnenom linijom Oštra glava (tt 615) — Golubov kamen — Uskoplje — Krčetovo (k. 628) — Drijen (k. 678) — Ivanića — Brgat — Dubac, a bila je organizovana po sistemu povezanih čvorišta, uređenih za kružnu odbranu.16

Napad 10. i 12. hercegovačke brigade na već izolovanu neprijateljevu odbranu Dubrovnika preduzet je 16. oktobra u 17 sati.17 Brigade su dobile zadatak da, zajedničkim naporima, razbiju odbrambeni čvor u rejonu Ivanice a, zatim, da prodiru u dubinu odbrane. Dvanaestoj brigadi je dodijeljen pravac Mokošica — Prijevor, s ciljem zahvatanje puta u zalivu Omble; 10. brigada je orijentisana od Ivanice preko Brgata, Srđa (k. 412) i utvrđenje Bosanka.

U toku noći 16/17. oktobra slomljena je odbrana na Drijenu, a čvor Ivanića, sa dominantnom Vlašticom, održao se. Dijelovi obje brigade, u međusobnoj saradnji, odbacili su oko dvije ojačane legionarske čete sa Drijena prema Ivanici i, pri tom, zaplijenile 1 pt top, 1 minobacač 81 mm i 3 puškomitraljeza. Iste noći, jedinice 12. brigade ovladale su Uskopljem, dok je 10. brigada savladala odbranu na Krčetovu. Međutim, neprijateljeva odbrana na Vlaštici, Ivanici i u rejonu Brgata, podržavana zaprečnom vatrom oko dva artiljerijska diviziona, odupirala se sve do podne 18. oktobra. U toku 17. oktobra neprijatelj je evakuisao Cavtat pa se, goneći ove dijelove, u toku toga dana u napad za Dubrovnik uključio, kod Dubca, i 3. bataljon 2. dalmatinske brigade na lijevom krilu 10. brigade.

Ujutru 18. oktobra neprijateljeva dubrovačka grupacija počela je evakuacija prema Slanom, kako putem tako i plovnim sredstvima; to su najavile i eksplozije u rušenju objekata i uništavanju nepokretnih oruđa. Cim je utvrđeno izvlačenje, 10. i 12. brigada su u jutarnjim satima snažnije pritisnule neprijateljeve zaštitnice, koje su se sada, takođe, izvlačile pod zaštitom guste artiljerijske vatre. Do 10. sati je zauzeta Ivanića, u 16,30 Brgat, a ubrzo potom i Dubac. Čim je pao mrak, dvije brigade 29. divizije, sa jednim bataljonom Primorske operativne grupe, ušle su bez daljeg otpora u Dubrovnik. Neprijatelj ga je ubrzano napustio izvlačeći se u pravcu Slanog i s ciljem da se probije prema Mostaru. To je preduzeo dva dana ranije od utvrđenog roka, svakako strahujući od daljeg pogoršanja svoga položaja poslije presijecanja odstupnog puta kod Slanog i Neuma, koje su izvršili 16. oktobra dijelovi 26. udarne divizije.

U borbi za oslobođenje Dubrovnika ubijeno je i zarobljeno oko 160 neprijateljevih vojnika, dok su jedinice 29. divizije imale 17 poginulih i 49 ranjenih. Kod Ivanice, 16. oktobra, poginuo je komandir čete, Gavrilo Savović iz Bijele Rudine, a 18. oktobra tamo je pao i komandir čete, Mirko Aleksić iz Bogdašića; obojica su bili istaknuti rukovodioci 10. brigade.* Po nepotpunim podacima, u rejonu Dubrovnika je zaplijenjeno 14 topova i haubica (u većini onesposobljenih), 3 flaka, 2 srednjokalibarska minobacača, 3 puškomitraljeza, kao i znatnije količine pušaka i municije.18 Oslobođenje Dubrovnika spada u red krupnih uspjeha oslobodilačkih snaga u jesen 1944. godine; on je vremenski ostvaren u etapi velikih pobjeda koje su krunisane oslobođenjem Beograda. Sa oslobođenjem dubrovačke luke uspostavljen je i stalni dotur većih količina naoružanja, opreme i živežnih namirnica iz prekomorskih baza NOVJ. Ovim snabdje-vačkim kanalom ubrzo su pristigle i snažne tenkovske, artiljerijske i motorizovane jedinice koje su znatno podigle udarnu i vatrenu snagu 2. udarnog korpusa.

*) U trodnevnim borbama za oslobođenje Dubrovnika još su poginuli iz 10. brigade: komandir voda Sveto Zečević, iz Zovog Dola, komandir voda Anđelko Terzić, iz Bratača, politički delegat voda Ilija Dragović, iz Udrežnja, kao i borci Blagoje Vučetić iz Odžaka, Vojko Radojčić iz Batkovića, Peko Tomindžić iz Udrežnja, Mirko Ivković iz Podgorja, Savo Delić iz Smijova, Čedo Vujadinović iz Podgorja, Bogdan Samardžić iz Krstače i Milan Miladinović iz Turmenti. Iz 12. brigade su poginuli: komandir voda Neđo Tepačević i borci: Šukrija Šućo Kapidžić iz Bileće, Rade Ratković iz Zeljeve i Žarko Sušić iz Čvarića.

U sferi operativno-taktičkih postupaka u borbama za Dubrovnik nameću se i zanimljiva iskustva. U prvom redu, to se odnosi na nedovoljnu povezanost i koordinaciju dijelova 2. i 8. udarnog korpusa.10 Izostalo je gonjenje odstupajućeg neprijatelja poslije njegovog izvlačenja iz Dubrovnika u pravcu Stona. Dijelu 29. divizije, u prvom redu njenoj 12. brigadi, pružala se prilika da, 18. oktobra, kad se kod Dubrovačke Rijeke našla na leđima odstupajuće kolone, preduzme energično paralelno gonjenje neprijatelja. Sa ovim se dogodio i drugi propust sa odstupnog puta Dubrovnik — Slano, baš sa početkom neprijateljevog odstupanja 18. oktobra, povučena su prema bokokotorskom zalivu dva bataljona 2. dalmatinske brigade.20 Neprijatelj se zato, ničim neometen, mogao svim snagama orijentisati na proboj kod Stona i Neuma; tamo su ga, iako osamljene, teško porazile dve brigade 26. udarne divizije. Nedostajalo je operativno rukovodstvo za koordinaciju između snaga koje su učestvovale (dva korpusa) u momentu kad se Vrhovni štab NOV i POJ baš premještao sa Visa prema Beogradu i bio angažovan operacijom za oslobođenje glavnog grada.

 

Gonjenje neprijatelja prema Mostaru, oslobođenje Stoca, Metkovića, Čapljine i Čitluka

 

Oštra kriza njemačkih snaga na prostoru Dubrovnik — ušće Neretve prisilila je komandanta Jugoistoka da, 19. oktobra, obavijesti Grupu armija »E« kako 5. SS korpus 2. oklopne armije nije u stanju da oslobodi niti osigura put Viluse — Trebinje — Mostar; zato joj je naredio da se ona s njenim 21. armijskim korpusom sama o tome brine.21 S druge strane. Vrhovni štab NOV i POJ je istog dana izdao direktivu 2, 5. i 8. korpusu — radi osiguranja i daljeg razvijanja uspjeha postignutog oslobođenjem Dubrovnika. Štab 2. udarnog korpusa je dobio zadatak da bez odlaganja nastavi gonjenje neprijatelja prema dolini Neretve i bokokotorskom zalivu. Podvučena je važnost osiguranja snabdjevačkog pravca od Dubrovnika prema unutrašnjosti. Najavljeno je skoro pristizanje u Dubrovnik sa Visa jedne tenkovske brigade, 200 kamiona i velikih količina municije. Istovremeno je postavljeno da 8. udarni korpus orijentiše svoju jednu diviziju od makarske obale pravcem Imotski — Ljubuški, a Peti korpus — da odlučno napada komunikacije Mostar — Sarajevo — B. Brod. Četiri dana kasnije Drugi korpus je bio obavješten da će u Dubrovnik ubrzo stići tri britanske artiljerijske baterije, a na aerodrom u Konavlje dvije avioeskadrile NOVJ.22

Izvršavajući dobijeni zadatak, štab 2. udarnog korpusa je odmah naredio da Primorska operativna grupa, ojačana 10. hercegovačkom brigadom, nastavi napad za oslobođenje Boke Kotorske, a 29. divizija da goni neprijatelja prema dolini Neretve i Mostaru.23

Štab 29. divizije je zapoviješću od 20. oktobra naredio da se 10. brigada (bez 4. bataljona, zadržan za osiguranje Dubrovnika) priključi Primorskoj operativnoj grupi u konavolskom prostoru; 12. brigadu je, iz rejona Dubrovnika, orijentisao prema Metkoviću, s tim da jedan bataljon odvoji za osiguranje Trebinja. Ova brigada je imala zadatak da u prostoru Hutovo — D. Hrasno smijeni 13. brigadu Južnohercegovačke operativne grupe, predviđenu inače za napad na garnizon u Stocu.

Za vrijeme borbi za oslobođenje Dubrovnika i, kasnije do 24. oktobra, na prostoru Hutovo — D. Hrasno — Ston — Neum, odigrale su se žestoke borbe; u njima su naneseni poražavajući udarci dubrovačkoj grupaciji njemačkog 5. SS korpusa.

Trinaesta brigada je 18. oktobra, na dan oslobođenja Dubrovnika, nastavila uništavanje neprijateljevih uporišta duž željezničke pruge Hutovo — Gabela s ciljem da osigura mostobran koji su ostvarile snage 26. divizije od 15. do 18. oktobra. Pošto je dan ranije kod Turkovića odbila protivnapad 1. bojne 9. ustaškog zdruga i odbacila ga prema Hutovu (a tom prilikom ubila 7 neprijateljskih vojnika izgubivši jednog borca*, Brigada je 18. oktobra preduzela napad na posade u Hutovu i D. Hrasnu. Dva utvrđena stanična čvora branile su posade u jačini od oko 600 vojnika talijanske 49. fašističke legije »San Marko«, 1. bojne 9. ustaškog zdruga, te priključena mjesna ustaška milicija i žandarme-rijski dijelovi. U D. Hrasno je već bila pristigla i jedna alarmna četa iz pozadinskih ustanova 369. divizije.24

*) Kod Turkovića je poginuo borac 13. brigade Bešir Pervan iz Fatnice.

Prvo su, 19. oktobra, čete 1, 3. i 4. bataljona i Hrašnjanska partizanska četa savladale odbranu u Hutovu. Iste jedinice su, goneći hutovsku posadu, narednog jutra oslobodile i željezničku stanicu D. Hrasno. Za ovo vrijeme 2. bataljon je u rejonu Graca održavao vezu sa 1. dalmatinskom brigadom kod Duži i osiguravao napad na posadu u Hutovu i D. Hrasnu — od neprijatelja koji se probijao od Dubrovnika. Oko 9. sati 20. oktobra neprijatelj se, uz pomoć oklopnog voza, izvukao iz D. Hrasna, prema Gabeli; njegova jačina dostizala je do 1.000 ljudi. Istog dana 3. bataljon je goneći neprijatelja oslobodio stanice Brštanicu i Sjekose na domak puta Metković — Mostar.25

U borbama za oslobođenje rejona Hutovo — D. Hrasno zarobljeno je 10 a ubijeno do 100 neprijatelj evih vojnika. Zaplijenjeno je 20 tovarnih grla, 2 mitraljeza, 60 pušaka, 2 laka minobacača, znatne količine municije i razne ratne opreme. Gubici 13. brigade bili su 5 poginulih** i 10 ranjenih.26

**) Komandir voda 13. brigade Dušan Đurica iz Hatelja u Dabru, te borci Đorđo Carlija iz Kačnja kod Bileće, Stevo Bulut iz Pribilovaca kod Čapljine, Muhamed Ljuković iz Mostara, Đuro Tadić iz Bošnjaka kod Županje i Andrija Pavlović iz Bjelovara (oba SR Hrvatska).

Od 20. do 24. oktobra 13. brigada je, na položajima Kolojan, Dobra-nje, D. Hrasno i Hutovo osiguravala zauzetu prugu i štitila raspored jedinica 26. udarne divizije kod Neuma i Vukova klanca. Odbila je nekoliko manjih neprijatelj evih napada iz doline Neretve prema D. Hrasnu. Izvršenjem svog zadatka, 13. brigada je pomogla svom susjedu da porazi neprijatelja kod Stona i Neuma.

U borbama kod Stona i Neuma, od 15. do 23. oktobra, 1. i 11. dalmatinska brigada 26. udarne divizije, podržane vatrom jednog artiljerijskog diviziona i udarima 1. vazduhoplovne eskadrile NOVJ, postigle su blistav borbeni uspjeh: ubile ili zarobile 3070 neprijateljskih vojnika i zaplijenile 13 tenkova, 60 artiljerijskih i 174 automatskih oruđa, 231 motorno vozilo, 900 pušaka, te 289 zaprežnih i tovarnih grla. Najveći poraz nanesen je neprijatelju u borbama od 21. do 23. oktobra, kada je — snagom od oko 4.500 vojnika — u odstupanju od Dubrovnika prema Metkoviću pokušao da se probije duž priobalnog puta; put je, međutim, bio temeljito porušen i branjen od navedenih dalmatinskih brigada. Samo dio, oko jedne trećine grupisanih njemačkih i kolaboracionističkih jedinica, uspio je da se probije prema Metkoviću ali — u stanju potpunog rasula.27 Poslije učešća u ofanzivi za oslobođenje dubrovačkog primorja, brigade 26. udarne divizije su vraćene prema Braču — da bi nastavile borbu za oslobođenje srednje Dalmacije.

Poslije sloma neprijatelja na dubrovačkoj obali, ostaci njegovih jedinica — sa garnizoniranim dijelovima na prostoru Metković, Stolac, Čapljina, Mostar i uz prihvat ovih, postepeno su se povlačili na odbrambenu »Zelenu liniju« Nevesinje — Buna — Lištica.

 

Oslobođenje Stoca

 

Po pristizanju 12. brigade od Dubrovnika u rejon D. Hrasna, 13. brigada je, 25. oktobra, iz rejona G. Hrasno — Burmazi orijentisana u pravcu Stoca; naporedo je to učinila 12. brigada, koja je preduzela gonjenje neprijatelja preko Gabele i Čapljine i dalje, prema Mostaru.28 U gonjenje su se uključili i dijelovi 14. brigade, koji su od sredine oktobra kontrolisali garnizon u Stocu.

Podstaknut vijestima o snažnom porazu neprijatelja na jadranskoj obali, štab 14. brigade (u s. Berkovići) je naredio napad radi istjerivanja okupatora iz Stoca. Njegov 2. bataljon je 24. oktobra uveče napao sada oslabljeni garnizon u kome su se zadržali dijelovi 369. izviđačkog i 369. protivtenkovskog bataljona, sa ukupno do 200 vojnika. Po pristizanju od Žegulje, dvije čete su prodrle u Stolac, dok je jedna četa presjekla odstupnicu prema Domanovićima. Do 10 sati 25. oktobra vođena je borba za Duvansku stanicu, iz koje se, inače, neprijatelj uporno branio uz podršku vatre oko 20 topova. Tada je u Stolac prodrla, od Aladinića, nadmoćna neprijateljeva kolona i odmah, sa prihvaćenom posadom, odstupila u rejon Maslina; tamo je zauzela položaje za odbranu. U borbi za oslobođenje Stoca ubijeno je 5 neprijateljskih vojnika, a 2. bataljon 14. brigade je imao 2 poginula* uz skroman plijen — 1 mitraljez i 20 pušaka.29

*) Poginuli su borci 2. bataljona 14. brigade Bećko Grebović iz Bahora i Hadžo Bašić iz Bašića.Samoinicijativan napad na stolački garnizon omeo je plan štaba Južnohercegovačke grupe Ljubinje — za potpuno savlađivanje ove posade i zahvatanje njenih brojnih protivtenkovskih topova. Neprijatelj je umakao za jedan dan 13. brigadi, koja je za ovu svrhu pokrenuta od G. Hrasna, a kod Stoca se našla ujutru 26. oktobra.

Komanda 369. divizije evakuisala je posadu iz Stoca procjenjujući da je ne može održati zbog rasula koje je već nastupilo među njenim snagama u dolini donje Neretve. Odlučila se na brzo povlačenje svih snaga na položaje »Zelene linije«, koje su, kod Blagaja i Bune, već posjedali dijelovi njemačke 118. lovačke divizije (1. bataljon 738. puka i 118. izviđački bataljon), s namjerom da tamo prihvate borbeno jako oslabljene i dezorganizovane dijelove u njihovom povlačenju od ušća Neretve i Metkovića.30 U odstupanju je bila borbena grupa »Fišer« (ostaci 369. puka, 369. izviđačkog bataljona, te 19. bataljona 999. tvrđavskog puka) i borbena grupa »Beker« (oko 500 vojnika preostalih od 370. puka). U odstupnim kolonama od Metkovića našao se i mornarički pješadijski bataljon »Vahtel« (Wachtel), jačine oko 500 ljudi, pored drugih — bez oružja ili ranjenih — ostataka poražene dubrovačke grupacije. Isto tako, odstupali su, bez volje za dalju borbu, i ostaci 49. fašističke legije (515 vojnika) i dijelovi 9. posadnog i 9. ustaškog zdruga.31

Prije nego što se iz Blagaja povukla u Bijelo polje, odakle je funkcionisala od 30. oktobra, komanda 369. divizije je orijentisala Grupu »Fišer« na položaje nove odbrambene linije Sretnice — Lištica, Grupu »Beker« je uputila prema Nevesinju (radi ojačanja tamošnjeg garnizona), a 49. fašističku legiju u Grabovicu. Ostali dijelovi imali su se prikupiti oko Mostara, radi reorganizacije a pod neposrednom zaštitom navedenih dijelova 118. divizije kod Bune i Blagaja. Pomoć Grupi »Fišer« u ovom kriznom povlačenju ukazali su dijelovi 6. ustaškog zdruga, koji su, u međuvremenu, povučeni od Ljubuškog prema Čapljini. Na drugoj, lijevoj obali Neretve, u rejonu Dubrava i Domanovića, povlačenje je podržavala borbena grupa »Timel« (Thümmel) skrpljena na brzinu od raznih jedinica i u jačini jednog bataljona. U ovo vrijeme, 28. oktobra, rejon Mostara je napustila i komanda 5. SS korpusa, radi smještaja u Kasindolu kod Sarajeva.32

 

Oslobođenje Metkovića, Čapljine i Čitluka

 

Goneći neprijatelja, 12. hercegovačka brigada je u toku 26. oktobra oslobodila Metković, koga su odmah posjeli dijelovi Neretvijanskog NOP odreda, a zatim i Gabelu i Čapljinu, da bi svoj uspjeh osigurala na položajima Hotanj — Dretelj — Trebižat. Pošto su istog dana kod Tasovčića odbili protivnapad ostataka 1. bataljona 369. puka i, goneći ih, dijelovi 12. brigade su, u noći 26/27. oktobra, stigli pred Domanoviće i time, iz pozadine, ugrozili garnizon; njega će, dan kasnije, napasti i jedinice 13. brigade od Stoca. Tri bataljona 13. brigade, podržani vatrom artiljerijskog odjeljenja, obuhvatnim napadom preko Crnica i Obradovića slomili su odbranu oko 300 vojnika Grupe »Timel« u rejonu Maslina i, u toku 26. oktobra, potisli ih prema Aladinićima. Narednog dana likvidirana je još jača odbrana neprijatelja u rejonu Aladinića, čemu je doprinjeo istovremeni pritisak dijela 12. brigade od Čapljine prema Domanovićima, koji su oslobođeni 28. oktobra. Uklještena borbena grupa »Timel« je odstupila u novi odbrambeni rejon Pijesci — Gubavica — Stanojevići.33

Poslije istjerivanja neprijatelja iz Domanovića, 12. brigada je na desnoj obali Neretve dostigla položaje Šurmanci — Međugorje — Studenci i tamo, 28. oktobra, odbila protivnapad dijelova 6. ustaškog zdruga, usmjeren od Ljubuškog prema Čapljini. Ubijeno je 14 ustaša (dok je, istovremeno, pao jedan borac), a zaplijenjeno je 11 pušaka i 2 pištolja. Štiteći raspored legionarske Grupe »Fišer«, dijelovi 6. i 9. ustaškog zdruga ponovili su protivnapad prema Čapljini, 30. oktobra. Ovog puta od Čitluka prema Međugorju ali — bez uspjeha. Odbačene su na polazne položaje uz gubitke od 15 ubijenih i 20 ranjenih. U borbi kod Međugorja poginula su 3 borca 12. brigade, a 4 su ranjena. Ovog dana Brigada je uspostavila neposrednu vezu sa Zapadnohercegovačkim NOP odredom koji je osiguravao Ljubuški, inače oslobođen 29. oktobra.34

U daljem nastupanju prema Mostaru, 12. brigada je, 31. oktobra, napala oko 1.000 ustaša u rejonu Krehin Gradac — Hamzići i, njihovim gonjenjem, oslobodila Čitluk, 1. novembra.* Toga dana je odbijen snažan protivnapad neprijatelja kod Čitluka, pa su jedinice Brigade izbile na položaje Slipčići — G. Blatnica — Čerin. U dvodnevnim borbama kod Čitluka izbačeno je iz stroja još 17 ustaša a zaplijenjena su i 4 mitraljeza.351 Dalji prodor 12. brigade prema Mostaru onemogućila je odbrana borbene grupe »Fišer«, na liniji Sretnice — Lištica, čije su posjedanje i uređenje štitile isturene jedinice 6. i 9. ustaškog zdruga.

*) U borbi za oslobođenje Čitluka, između ostalih, poginuli su: Pero Bašić iz Rupnog Dola kod Trebinja, Blagoje Vidačić iz Ljubomira kod Trebinja, Muhamed Duraković (podlegao ranama u bolnici) iz Čičeva kod Trebinja, borci 2. bataljona 12. brigade.

Položaje »Zelene linije« na lijevoj obali Neretve štitila je, od 28. oktobra do 2. novembra, borbena grupa »Timel« i 1. bataljon 738. puka 118. lovačke divizije. Ovih oko 1.000 vojnika, s nekoliko tenkova i uz podršku jake minobacačko-artiljerijske vatre, uporno je branilo rejon Pijesci — Gubavica. Istovremeno je 118. izviđački bataljon svakodnevno preduzimao ispade od Blagaja prema Kamenoj radi podrške snagama kod Pijeska. U petodnevnim borbama sa ovim neprijateljem jedinice 13. brigade su svakodnevno napadale neprijatelja ili odbijale njegove protivnapade. Neprijatelj je 2. novembra odstupio u rejon Bune (Mostarsko polje), pa su jedinice 13. brigade, istog dana, posjele liniju G. Vranjeviće — Gubavicu — Pijeske — Počitelj i, sa jedinicama 12. brigade, preko Neretve kod Slipčića, uspostavila povezan front pred neprijateljevom »Zelenom linijom«. U gonjenju od Stoca do Gubavice 13. brigada je imala 8 poginulih** i 23 ranjena borca.36

**) Poginuli su: Stevo Račić iz Zijemalja, Arif Ribić iz Sarajeva, Ježi Zendiščak (Zenžeičak ?) iz Lođa ili Radoma (Poljska), Salko Kara iz Lokava, Mirko Kojović iz Dživara, Filip Medić iz Ljubuškog, Tomo Medan i Branko Milosevic, iz Brestica kod Bileće.

Za vrijeme dok su 12. i 13. brigada gonile neprijatelja dolinom Neretve i približavale se Mostarskom polju, sadejstvovala im je 14. brigada, svojim pritiskom na garnizon u Nevesinju (dijelovi legionarskog 369. dopunskog bataljona i 2. i 3. bojna 9. posadnog zdruga) i njegov putni saobraćaj sa Mostarom. Po oslobođenju Stoca, njen 2. bataljon je, 27. oktobra, pristigao u Rabinu sa zadatkom da tuče neprijateljeve transporte na putu kroz Bišinu. On je 28/29. oktobra, napao na nepri-jateljevu posadu u žandarmerijskoj stanici Bišina, ali je bio odbijen. U borbi je poginuo Vukan Ružić, politički komesar čete 2. bataljona, rodom iz Poplata i još jedan borac.*** Isti bataljon je kod Rabine, 29. oktobra, vodeći borbu cijeli dan, odbio neprijateljevu kolonu koja je pokušala da se od Blagaja probije prema Nevesinju.37

**) U Bišini je 29. oktobra poginuo borac Simo Vujović iz Vranjskih, a 31. oktobra borac Mirko Kovačević iz Mostara.

Izvršavajući svoj zadatak, 14. brigada je sa svojim 3. i 4. bataljonom i jednim bataljonom 11. brigade i dalje održavala stalan pritisak na neprijateljev utvrđeni garnizon u Nevesinju, ojačan pristiglim ostacima legionarskog 370. puka. Pritisak na garnizon vršen je prepadima od 29. do 31. oktobra s ciljem da se olakša i podrži gonjenje neprijatelja uz dolinu Neretve koje su ostvarile jedinice 12. i 13. brigade. Već 31. oktobra u Nevesinje je iz Mostarske kotline stigao njemački 369. protivtenkovski bataljon kao pojačanje. Podržani vatrom dva artiljerijska oruđa, udarni bataljoni su u ovim napadima savladali pojedine otporne tačke gradske odbrane i izbacili iz stroja 25 neprijateljevih vojnika i zaplijenili 25 pušaka i 2 mašinke. Istovremeno, palo je 5 boraca* Brigade, a 22 je ranjeno.

*) U ovim borbama, kod Nevesinja poginuli su 30. oktobra borci: Petar Ilić iz G. Dola i Martin Bregović iz Ivaneca, a 31. oktobra na Vilenjaku — Ignjac Pintarić iz Farkaševca (Bjelovar), Žarko Belović iz Hrguda i desetar Osman Osmanović, iz Viteza. Ranjeni Ragib Arslanagić iz Arslanagića Mosta kod Trebinja podlegao je ranama sutradan u bolnici Stolac.

Sa položaja Šehovina — Bukurić — Rabina 14. brigada je nastavila i dalje pritisak na garnizon u Nevesinju i presjecala njegovu putnu vezu sa Mostarskom kotlinom. Posjedala je dio novouspostavljenog fronta Divizije pred neprijatelj evom odbranom na »Zelenoj liniji«, vezujući se za raspored ljevokrilne 13. brigade i sarađujući sa dijelovima 11. brigade u Nevesinjskom polju.38

I za vrijeme borbi za oslobođenje Dubrovačkog primorja i daljeg gonjenja neprijatelja, 11. hercegovačka brigada je osiguravala oslobođenu teritoriju u gornjoj Hercegovini i time dala značajan doprinos neometanom razmahu jedinica Divizije u južnoj Hercegovini i Primorju. Za ovo vrijeme ona je, uz sadejstvo 2. brigade partizanske divizije »Garibaldi«, Konjičkog i Kalinovičkog NOP odreda, čistila i razbijala četničke i milicijske jedinice na prostoru gornjeg Nevesinjskog polja, Bjelimića, oko Kalinovika prodirući dublje u istočnobosanski prostor do Tjentišta, Miljevine, Jabuke i prema Trnovu. U mnogim akcijama ovog razdoblja uništila je ili zarobila 110 kolaboracionista, uz sljedeće sopstvene gubitke: 3 poginula i 17 ranjenih boraca. Politički komesar čete, Miroslav Milosevic iz Davidovića, poginuo je 8. oktobra u Krekovima. Pao je kod Nevesinja i komandir čete Obrad Vukoje, iz Pađena.** U stečenom plijenu najznačajnije je bilo: 1 mitraljez, 5 puškomitraljeza i 73 puške. Istovremeno, prikupljeno je oko 500 novih boraca.39

**) Bolničarka čete Obrenija Vukoje iz Pađena kod Bileće, Ilija Kovačević iz Koleškog kod Nevesinja, Josip Gradin iz Šibenika (SR Hrvatska) Milan Ignjatić iz Slivalja kod Nevesinja.

Početkom novembra 11. brigada je, sa dva bataljona i Kalinovičkim i Konjičkim NOP odredom, kontrolisala kalinovički prostor, a sa dva bataljona zatvarala pravac od Nevesinja prema Gacku i Kifinu Selu. Time je osujetila sve pokušaje neprijatelja da zatvori brešu koja je zjapila u njegovoj odbrambenoj »Zelenoj liniji« — od Nevesinja do Foče: brešu su trebali da zatvore četnici i ustaško-domobranski dijelovi. Održavanje ovog otvora u neprijatelj evoj odbrani u daljem najkorisnije je poslužilo za prodor jedinica 2. udarnog korpusa prema Sarajevu; posmatrana u tom svjetlu, uloga 11. hercegovačke brigade može najbolje da se ocijeni.

Drugoj talijanskoj brigadi nisu povjeravani teži borbeni zadaci. Prvenstveno je zaduživana za osiguranje oslobođene teritorije i rukovodećih organa društveno-političkih organizacija, kao i pozadinskih ustanova. Najduže je u oktobarskom periodu štitila gatačku teritoriju i nesmetanu funkciju aerodroma u gatačkom polju. Prikupljena je u Bileći, 21. oktobra i, poslije njenog obilaska od strane predstavnika talijanske vlade, vraćena je u Gacko. Jedan njen bataljon osiguravao je divizijsku intendantsku i bojnu komoru u Jasenu kod Trebinja.

 

Konačno oslobođenje Herceg Novog

 

Po oslobođenju Dubrovnika 10. hercegovačka brigada (bez 4. bataljona) je, od 20. oktobra do početka novembra, bila pretpočinjena štabu Primorske operativne grupe — radi njenog ojačan ja za čišćenje dijelova njemačke 181. divizije iz Boke Kotorske. Ova brigada je tad dobila zadatak da oslobodi rejon Herceg Novog i ostala naselja na zapadnoj obali Boke do Risna, a u naslonu na 2. dalmatinsku proletersku brigadu, istovremeno orijentisanu prema Risanskom zalivu.

U rejonu Herceg Novog nalazili su se u dobro utvrđenoj odbrani dijelovi 2. bataljona 334. puka, ojačani automatskim i artiljerijskim oruđima puka. U Molunatu se branila ojačana 1. baterija 623. mornaričkog artiljerijskog diviziona, dok je, u Oštrom, bila dobro branjena radarska stanica. Neprijatelj je posjedovao sistem objekata stalne fortifikacije opasan minsko-eksplozivnim i žičanim preprekama. Odbranu ovih posada štitila je snažna artiljerija sa poluostrva Luštice, sa brodova i iz tvrđave Arze.40

Četiri bataljona i pridata 2. baterija Artiljerijskog diviziona, pošto su dan ranije zauzeli polazne položaje Vitaline — Sutorina — Sušćepan — Đurinići, prešli su u napad 25. oktobra u 21 sat. Prema Molunatu i Oštrom usmjereni su 5. i 3. bataljon, a 1. i 2. su napali neprijatelja u Herceg Novom. Zadatak je izvršen poslije trodnevne borbe i grad oslobođen 28. oktobra. Neprijatelj se najžilavije branio iz tvrdih objekata sa minskim poljima i žicanim preprekama. Koristio je masovnu zaprečnu vatru trupne i tvrđavske artiljerije, kao i oruđa sa plovnih jedinica uz reflektorsku osvetljavanje predterena.41 Deseta brigada je, noću 27/28. oktobra, ubacila svoj 2. bataljon u neprijateljev odbrambeni raspored u gradu. Time je ubrzan kraj neprijateljevog otpora. Bataljon kojeg je vodio komandant Milan Papić, takođe je spriječio razaranje pristaništa i grada, a zašta je, inače, neprijatelj već bio pripremio oko 3000 kg eksploziva. U borbama je ostvarena dobra saradnja jedinica 10. brigade sa građanima koji su, kao pripadnici NOP-a, prihvatili jedinice, najkorisnije im poslužili, posebno uspješno u ulozi vodiča.

Usljed jakog pritiska 10. brigade a u strahu da mu jedinice mogu biti uništene neprijatelj je 26. oktobra naredio evakuaciju posada iz rejona Herceg Novog, Oštrog, Molunata, Zelenike i Kumbora, prema Luštici i Titvu. Narednog dana plovnim sredstvima izvučena je posada Molunata i Oštrog, 28. oktobra branioci Herceg Novog su se povukli u Zeleniku, pa dalje brodovima, za Tivat.42 Goneći neprijatelja, 3. bataljon 10. brigade je, 29. oktobra, oslobodio Kumbor i Đenović.

U ovim borbama ubijeno je 48 njemačkih vojnika a zaplijenjeno, pored ostalog, 5 topova, 3 minobacača i 2 puškomitraljeza. Jedinice 10. brigade su imale 7 poginulih,* a među njima, pao je i zamjenik komandira čete 3. bataljona Branko Avdalović, iz D. Drežnja, a 25 je ranjeno.43 Oslobođena od daljih zadataka u bokokotorskom zalivu, 10. brigada (bez 3. bataljona) je do 9. novembra upućena u zapadnu Hercegovinu. Tamo se, ispred Mostarskog blata, uključila, u front Divizije, na mjesto 12. brigade; ova brigada je istovremeno rokirana prema Lištici. Treći bataljon 10. brigade je i dalje ostao na prostoru Molunat — Igalo — Kumborr odakle je prebačen u Grbalj i Budvu, da bi, po oslobođenju Risna i Ledenica, bio upućen u Kifino Selo, za ojačanje 11. brigade. Time je, početkom novembra 1944. godine, 29. divizija — sa svojih pet brigada i tri partizanska odreda — stabilizovala front, koji se protezao od Tjentišta, preko Kalinovika pa — južnije — od Nevesinja — Mostarskog polja — Mostarskog blata do Lištice u dužini oko 80 km. Ovako razvučene jedinice ispred neprijateljeve »Zelene linije« imale su manju udarnu snagu i mogućnost manevra. To je bio početak njene nove etape rata, u kome je dominirala frontalna, teža borba; ona je zahtijevala i drugačije, adekvatne metode.

*) U borbama za oslobođenje Herceg Novog, Meljina i Zelenike poginuli su borci: Milosav Milan Obradović iz Ivanice, Božo Salatić iz Bijele Rudine, Gojko Kapor iz Mirilovića, Anđelko Lero iz Baljaka, Bogdan Ivaniš iz Slata, Rajko Bakoč iz Klobuka, i Anđelko Anđelić iz Vrbna kod Trebinja.

Na dan oslobođenja Herceg Novog, 28. oktobra, na uporno insistiranje predsjednika britanske vlade Vinstona Čerčila, u Dubrovnik se iskrcao engleski 211. artiljerijski divizion, a zatim i pješadijski dio komandosa od 500 ljudi.44 Po sporazumu sa Vrhovnim štabom NOV i POJ ovi komandosi su se imali zadržati u rejonu Dubrovnika, za ojačanje odbrane. Međutim, na izraženu želju Britanaca da učestvuju u borbi, štab 2. udarnog korpusa im je izišao u susret, pa su se ove jedinice širile prema Trebinju, Bileći, Nikšiću i Gacku, da bi uspostavljale svoje usputne stanice. Istovremeno, one su plele tajnu mrežu veza sa prikrivenim četničkim elementima. Kada je ovakva aktivnost utvrđena, Britanci su ultimativno povraćeni u Dubrovnik. Do britanskih dijelova u Bileći ilegalno se probio od Foče i Vojislav Lukačević. Međutim plan mu nije uspio i on je, 6. decembra, pao u ruke narodnooslobodilačke vlasti.

U borbenoj saradnji sa susjednim jedinicama 2. i 8. udarnog korpusa NOVJ 29. udarna divizija je dala svoj puni doprinos u oslobođenju Dubrovačkog primorja i herceg-novskog dijela Boke Kotorske. Odlučno se angažovala i potpuno izvršila svoj zadatak u pobjedi nad neprijateljevom dubrovačkom grupacijom. U daljem gonjenju neprijatelja prema Mostaru snage 29. divizije su dovršile oslobođenje teritorije južne i većeg dijela zapadne Hercegovine, sa sreskim centrima Stolac, Metković i Čapljina. Istovremeno ona je uspostavila neposrednu saradnju sa Zapadnohercegovačkim NOP odredom, koji je obezbjeđivao Ljubuški i oslobođena naselja ovog kraja.

Svojom aktivnošću u oktobru 1944. godine 29. divizija je, po sopstvenim podacima, uništila 1.233, a zarobila 509 njemačkih vojnika i kolaboracionista. Istovremeno, sopstveni gubici su bili: 70 poginulih, 194 ranjenih i 26 nestalih boraca. Divizija je zaplijenila velike količine oružja, opreme, hrane, a kao najvažnije: 13 topova, 28 minobacača, 20 mitraljeza,. 58 puškomitraljeza, 16 mašinki, 1.313 pušaka, 13 motornih vozila i preko 150.000 metaka.45

Sa ovakvim ratnim plijenom u toku oktobra znatno je porasla vatrena moć 29. divizije, dok je njena brojnost u ljudima udvostručena — velikim prilivom novih boraca sa novooslobođene teritorije. Na dan 9. oktobra Divizija je formirala i svoj Artiljerijski divizion od 7 oruđa.46 Sa oslobođenjem najvećeg dijela Hercegovine (sem prostora Konjic — Mostar — Lištica) narasli su raznovrsni zadaci narodnooslobodilačkog pokreta, najprije u obnovi privrednog i stabilizaciji političkog života stanovništva. Pod rukovodstvom Komunističke partije brzo se ostvarivao-revolucionarni preobražaj u Hercegovini i, naporedo s takvim dostignućima, narastala je i borbena snaga 29. divizije.

Borbeno jedinstvo svih naroda Hercegovine, svakim danom jače iskivano, odlučujuće je doprinijelo krupnim oslobodilačkim pobjedama širom ove oblasti u ovim oktobarskim danima. To je bio i temeljni preduslov i za dalji trijumf u borbi sa okupatorom i njegovim domaćim slugama svih boja. Zbog pretrpljenog teškog poraza kod Trebinja, Dubrovnika, Neuma legionarska 369. divizija nije bila u stanju da se, po zadatku, vrati od Mostara i Nevesinja prema Trebinju i Bileći radi prihavta njemačkog 21. armijskog korpusa, koji se povlačio iz Albanije i Crne Gore. Takav, jednostrani pokušaj prethodnice ovog korpusa, da otvori odstupni »Plavi put« od Boke Kotorske i Podgorice preko Hercegovine, osujetile su snage 2. udarnog korpusa, pa su neprijateljeve odstupne kolone nabačene prema dolini Lima.

Oktobarski poraz njemačko-kolaboracionističkih snaga na Dubrovačkom primorju i u Hercegovini izazvao je velike nevolje u stvaranju planova i visokog njemačkog komandovanja. To je 29. oktobra 1944. godine konstatovala i Komanda Jugoistoka ističući: »Položaji se sada protežu južno od Mostara, u pravcu predviđenom za glavnu odbrambenu liniju. Time su otpale pretpostavke o efikasnoj podršci proboja 21. brdskog armijskog korpusa. Dalja je nezgoda u tome što su ovdje vezani dijelovi 118. lovačke divizije, koji su predviđeni za odlazak na istočni front (za odbranu Beograda, napomena autora). Razloge što je zatajila 369. pješadijska divizija ispitaće Ratni sud«.47 Sutradan, 30. oktobra, ista njemačka komanda konstatuje: »Rasulo 369. divizije je očigledno, pa su zbog toga morale sve snage, koje su bile predviđene za napad na Livno, da prenesu težište borbe u rejon Mostara. Ispuštene su iz ruku namjere prema Livnu«.48

Dalje osvjetljavanje rezultata ofanzive dijelova 2. i 8. udarnog korpusa u Dubrovačkom primorju i u Hercegovini daje i izvještaj komandanta legionarske 369. divizije od 17. novembra 1944. godine u kome se kaže: »Poslije teških dana sa teškim gubicima oko Trebinja i Neuma, gdje je divizija izgubila 40 oficira, 446 podoficira, 1.736 vojnika, 56 topova, 2.120 pušaka, 135 mitraljeza i puškomitraljeza, 20 minobacača, 134 motorna vozila i 134 zaprežnih kola, vladalo je mišljenje unutar divizije da ona nije više borbeno sposobna...«49 Ovim autentičnim podacima nisu obuhvaćeni svakako ne manji — broj ranjenih pripadnika 369. divizije i gubici u ljudstvu i tehnici ostalih njemačkih jedinica i kolaboracionista pod komandom 5. SS korpusa. Situaciju upotpunjuje izvještaj Glavnostožerskog ureda Ministarstva OS NDH od 5. novembra 1944. godine u kome se navodi: »Prema izvješću III zbornog područja 1, 3, 4, 5. i 6. bojna 9. posadnog zdruga (južnodalmatinska milicija) više ne postoje; 76 časnika; 300 dočasnika i 4.800 momaka toga zdruga, sa svim naoružanjem nestalo, poginulo ili ranjeno.«50 Takođe su se jako osuli 6. i 9. ustaški zdrug, a od 1.000 talijanskih fašista 49. legije do Mostara je stiglo oko 515.

*

Desetodnevna ofanziva šest brigada 2. i 8. udarnog korpusa za oslobođenje Dubrovačkog primorja, započeta 13. oktobra 1944. godine po direktivi Vrhovnog komandanta NOV i POJ, okončana je teškim porazom grupacije 5. SS brdskog korpusa, koja je ukupno imala oko 8.500 njemačkih i kolaboracionističkih vojnika. Jedinice NOVJ uništile su ili zarobile oko 4.500 neprijatelja i zaplijenile sve njihovo teško naoružanje. Sa najmanje još 500 ranjenih, neprijateljevi gubici u ljudstvu penju se na 60%, ili do pune katastrofe tih trupa. Pobjeda je ostvarena sa 10 puta manjim gubicima i upola brojno slabijim jedinicama NOVJ, i njoj su najviše doprinijele dvije brigade 26. udarne divizije. Oktobarska ofanziva za oslobođenje Dubrovačkog primorja spada u red najuspješnijih operacija NOVJ tog ratnog perioda, a njen tok pruža korisna iskustva.

Napad je preduzet sa prethodnim operativnim okruženjem neprijatelja na dubrovačkom pojasu i, vremenski, podudarao se sa njegovim pripremama za povlačenje prema Mostaru. Zastrašena okruženjem i napadom od Trebinja, dubrovačka grupacija je počela izvlačenje prema Metkoviću, dva dana ranije od predviđenog roka. Napuštanjem utvrđene odbrane i u marševskom poretku a na priobalnom putu i sa smanjenom otpornošću doživjela je teški poraz kod Neuma i Stona na zapriječenoj komunikaciji upavši u zasjedu 1. i 11. dalmatinske brigade.

Iako teško poražena, neprijateljeva grupacija od 4.500 vojnika izbjegla je potpuno uništenje na prostoru Slano — Ston — Neum uglavnom zbog toga što nije preduzeto gonjenje od snaga 29. divizije iz rejona Dubrovnika. To je uzrokovano pored ostalog i nedovoljnom koordinacijom i međusobnom informisanošću štabova 26. i 29. divizije.

Oslobođenje Dubrovnika i njegovog obalskog pojasa neposredno je povezalo jugoslovensko ratište sa savezničkim frontom i snagama u Italiji. Uspostavljen je i pomorski snabdjevački kanal velikog kapaciteta sa Bazom NOVJ na Visu; njim su pristizale tenkovske, artiljerijske i motorizovane jedinice, kao i znatne količine naoružanja, pored nevelike pomoći Ujedinjenih nacija (UNRRA). Presiječen je odstupni primorski pravac (»Plavi put«) njemačkom 21. armijskom korpusu, koji je, iz doline Zete, bio nabačen i natjeran da se probija dolinom Lima, daleko neprohodnijim i težim pravcem.

Gonjenje neprijateljevih razbijenih i demoralisanih ostataka od Stoca i Metkovića prema Mostaru koje su preduzele 13. i 12. hercegovačka brigada, nije dovelo i do njihovog potpunog poraza jer je teklo frontalno i bez dubljeg presijecanja puta u dolini Neretve. Udarom 14. brigade sa sektora Udrežnje — Bišina na odstupni put Čapljina — Mostar i, istovremeno ubacivanje 12. i 13. brigade od D. Hrasna u rejon Čapljine nebranjenim prostorom između Hutova blata i doline Bregave pružalo je najbolje izglede u gonjenju odstupnih kolona. Time bi se dovelo u pitanje neprijatelj evo izvlačenje na »Zelenu liniju«. U potpunijem sagledavanju ovog gonjenja, utvrđena je nedoraslost obavještajne službe 29. divizije; ona nije mogla pružiti komandovanju neophodne procjene o radu i snazi neprijatelja, u prvom redu o njegovim namjerama.

 

NAPOMENE (glava XIV):

1) Direktive Vrhovnog komandanta NOV i POJ od 10. X 1944. Operacijski dnevnik 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

2) Obavještenje komandanta Jugoistoka od 21. X 1944, AVII, NjA, Mikroteka, T-311. R-194/573.

3) Todor Radošević, Ofanziva za oslobođenje Dalmacije, str. 23.

4) Telegram komandanta Jugoistoka od 28. X 1944, AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-194/722 i R-191/239-555, dnevnik komande Jugoistoka.

5) Todor Radošević, n. d., str. 23.

6) Dnevnik komande Jugoistoka, AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-191/239-555.

7) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

8) Isto.

9) Dnevnik admirala Jadrana, AVII, NjA, Mikroteka, London, f. 1. str. 860 i T-311, R-194/511.

10) Relacija štaba Južnohercegovačke operativne grupe za oktobar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 76.

11) Operacijski dnevnik štaba 13. brigade, AVII, ANOP, k. 1152 II, reg. br. 2-5.

12) Isto.

13) Izvještaj štaba 26. divizije od 17. XI 1944, Zbornik, tom V, knj. 35, dok. 56.

14) Relacija štaba 12. hercegovačke brigade za oktobar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 70. primjedba 2; Izvještaj štaba 26. divizije od 17. XI 1944, Zbornik, tom V, knj. 35, dok. 56.

15) Franz Schraml, Kriegsschauplatz Kroatien, Neckargemünd, 1962, str. 101; kazivanje bivšeg komandanta 9. posadnog zdruga NDH Stjepe Cujeha, iznetog piscu 1963. g. Cujeh je naveo da je najšire rušenje objekata u Dubrovniku spriječio u zadnji čas njemački oficir Majer, koji je u ovom gradu, poslije oslobođenja, ostao i da živi.

16) Operacijski dnevnici 10. i 12. hercegovačke brigade, AVII, ANOP, 11481, reg. br. 12-4 i k. 1151II, reg. br. 9-10.

17) Relacije štabova 10. i 12. hercegovačke brigade za oktobar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 84 i 70.

18) Operacijski dnevnici 10. i 12. hercegovačke brigade, AVII, ANOP, k. 11481, reg. br. 12-4 i k. 1151II, reg. br. 9-10.

19) Veza između 26. i 29. divizije prekinuta je 15. oktobra sa premještanjem Vrhovnog štaba sa Visa prema Beogradu.

20) Izvještaj od 18. X 1944, AVII, ANOP, k. 1142, reg. br. 27-9.

21) Dnevni izvještaj komande Jugoistoka, AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-194/573.

22) Hronologija NOBJ, str. 939.

23) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

24) Operacijski dnevnici štabova 29. divizije i 13. brigade, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8 i k. 1152 II, reg. br. 2-5.

25) Isto.

26) Isto.

27) Izvještaj štaba 26. udarne divizije od 17. XI 1944, Zbornik, tom IV, knj. 35, dok. 56.

28) Relacije štabova 12. i 13. brigade za oktobar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 70 i AVII, ANOP, k. 1152 I, reg. br. 4-7.

29) Relacija štaba 14. brigade za oktobar 1944, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 2/1-7/I.

30) Izvještaj o pokretu jedinica komande Jugoistoka od 30. X 1944, AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-194/742-743.

31) Franc Šraml, Hrvatsko ratište, str. 105. Dnevnik komandanta Jadrana, AVII, NjA, mikrofilm reg. br. London M-l, str. 57. Brojno stanje 369. divizije od 1. XI 1944, AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-184/158.

32) Dnevni izvještaji od 28. X i 3. XI 1944. Komanda Jugoistoka, AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-194/717 745 i 801. Izjava zarobljenog njemačkog blagajnika (ober-zahlmeister) Georgi-a, AVII, NjA, k. 74, reg. br. 28/4.

33) Franc Šraml, pomenuto djelo, str. 108, Relacije štabova 12. i 13. brigade, AVII. ANOP, k. 11511, reg. br. 11-6 i k. 1152 I, reg. br. 4-7.

34) Relacija štaba 12. brigade za oktobar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 70 i Operacijski dnevnik tog štaba, AVII, ANOP, k. 1151 II, reg. br. 9-10.

35) Isto.

36) Dnevni izvještaj komande Jugoistoka za 30. X 1944, AVII, NjA, Mikroteka, T-311. R-194/742-743. Relacija štaba 13. brigade za oktobar 1944, AVII, ANOP, k. 11521, reg. br. 4-7.

37) Relacija štaba 14. brigade za oktobar 1944, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 2-7.

38) Isto.

39) Relacija štaba 11. brigade za oktobar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 65.

40) Izvještaj njemačkog komandanta Jadrana od 19. X 1944. AVII, NjA, Mikrofilm, London FLJ, snim. 867 i Ratni dnevnik Pomorskog komandanta Albanije, AVIL NjA, mikrofilm London F-2/84-148.

41) Relacija štaba 10. brigade za oktobar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 84.

42) Ratni dnevnik Pomorskog komandanta Albanije, AVII, NjA, Mikroteka, London, F-2/84-148.

43) Relacija štaba 10. brigade za oktobar 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 84. U ratnom• dnevniku njemačkog majora Berna (Behm) navedeno je da je u ovim borbama bilo 8 poginulih, 20 ranjenih i 20 nestalih njemačkih vojnika. (Dnevnik, AVII, NjA, k. 6, reg. br. 1/5).

44) Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, knj. II, drugo prepravljeno i dopunjeno izdanje, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1965, str. 399 i primjedba 486.

45) Relacije štabova Južnohercegovačke operativne grupe, 10, 11. i 12. brigade, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 76, 84, 65 i 70.

46) Naredba štaba 29. divizije od 9. X 1944, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 31.

47) Ratni dnevnik komande Jugoistoka, AVII, NjA, Mikroteka, R-191/239-555.

48) Isto.

49) Izvještaj komandanta legionarske 369. divizije od 17. XI 1944, AVII, NjA, Mikroteka, T-311, R-184/155-157.

50) Izvještaj, Zbornik, tom IV, knj. 30, dok. 161.


Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument