Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA

III DIO

LJETNE OPERACIJE

XII Glava

DIVIZIJA U DURMITORSKOJ OPERACIJI

Durmitorsku operaciju, pod šifrom »Ribecal« (Rübezahl), kao što je rečeno, planirala je njemačka Vrhovna komanda Jugoistoka i ona je trebalo da bude završna operacija u kampanji sprečavanja prodora jakih snaga NOVJ u Srbiju. Za njeno izvođenje njemačka 2. oklopna armija imala je, sasređivanjem na težištu raspoloživih snaga i bitnih dijelova operativnih rezervi komande Jugoistoka, zadatak da tako razbije grupacije NOV koncentrisane u Crnoj Gori, da njihove ofanzivne namjere za duže vrijeme budu spriječene i da, s druge strane, ostvari čvršću povezanost između svojih i kolaboracionističkih jedinica u Sandžaku i zapadnoj Crnoj Gori.¹¹ Zbog zakašnjenja 1. brdske lovačke divizije, koja je za ovu operaciju štabu 2. oklopne armije stavljena na raspolaganje još 21. jula i neuspjeha da blagovremeno okonča operacije prethodnih ciklusa (»Draufgenger«, »Fliegenfänger«, »Röslein« i »Sonnenschtich« i dr.), početak operacije je više puta odlagan; na taj način je, shodno razvoju situacije, i početni raspored neprijateljskih snaga pomjeran i dopunjavan.²

U međuvremenu, u toku prve dekade avgusta mjeseca, njemačka 181. grenadirska i legionarska 369. divizija, koje su — kao i ostale jedinice 5. SS i 21. BAK — imale izvući i prikupiti sve one jedinice »koje su se ikako mogle osloboditi sa manje važnih zadataka«,³^ pokušavale su da, što jačim snagama, dostignu određene polazne položaje duž ceste — Podgorica (Titograd) — Nikšić — Vilusi — Bileća — Gacko — Čemerno. Njihov zadatak, stvaranje zaprežne linije na jugozapadu operacijske prostorije, uglavnom je ostao isti. U početku je i odsjek fronta na r. Drini i Sutjesci, nerealno povjeren njemačkoj 369. pješadijskoj diviziji. Odsjek je kasnije preuzela 7. SS »Princ Eugen« divizija (bez 14. puka), koja je pristigla iz istočne Bosne, a, u međuvremenu, pokrivala ga je četnička 1. grupa jurišnih korpusa pod komandom Vojislava Lukačevića.⁴ Ovo naknadno sužavanje zadatka njemačkoj 369. diviziji rezultat je njenog neuspjeha i znatnih gubitaka u sniježničko-trusinskoj operaciji. Konačan slom njenog plana »Zonenštih« Divizija je doživjela upravo na dan izdavanja zapovijesti za operaciju »Ribecal«, pa je, zbog toga, njena Sjeverna borbena grupa (uglavnom 370. puk) iz Nevesinjskog polja pokrenuta već 1. avgusta, ali — ne dalje na sjever, prema Sutjesci i Drini, kako je zapoviješću bilo predviđeno, nego — na Jug: prema Stocu i, dalje preko Ljubinja, za Bileću.

Iz rekonstruisanih dejstava, konačni zadatak neprijateljevih snaga prema 29. udarnoj diviziji NOVJ u durmitorskoj operaciji, mogao bi se približno definisati ovako: Grupišući u garnizonima Trebinje i Bileća dvije jake borbene grupe u sadejstvu sa jedinicama susjedne 181. pješadijske divizije u Grahovu i Nikšiću, potisnuti, prema sjeveroistoku, zahvaćene snage 29. udarne divizije i Primorske operativne grupe 2. udarnog korpusa NOVJ i, na grebenima Golije i Vojnika (ili bar Somine i Njegoša), obrazovati sa jugozapada zaprečnu liniju u cilju konačnog razbijanja na Durmitor i Pivsku planinu nabačenih snaga NOVJ. Međutim, polazne garnizone je tek pregrupacijom trebalo dostići.

Brigade 29. udarne divizije, po okončanju sniježničko-trusinske operacije, bile su ponovo u ranijem rasporedu za odbranu slobodne teritorije u istočnoj Hercegovini; osmatrale su i, djelimično, blokirale neprijateljeve garnizone:

— 10. hercegovačka NOU brigada (708 boraca u 5 bataljona) na liniji: s. Deleuša — s. Baljci — s. Bogdašići — s. Plana, prema Bilećkoj i Ljubinjskoj brigadi četničkog Trebinjskog korpusa (četničke brigade su bile ojačane jednim bataljonom Vučedolske brigade četničkog Nikšićkog korpusa i neznatnim njemačkim dijelovima u utvrđenom garnizonu Bileća). Deseta brigada se, lijevo, naslanjala na dijelove 2. dalmatinske udarne brigade Primorske operativne grupe u s. Pilatovcima, a desno — na malobrojni (76 boraca) Sitnički NOP bataljon u rejonu s. Simijevo — s. Vranjska;

— 11. hercegovačka NOU brigada (477 boraca u 4 bataljona) na liniji: s. Brestica — prevoj Kobilja glava — Gat (k. 1120) — Oblo brdo (k. 1059 kod s. Gareva) prema Gatačkoj brigadi četničkog Nevesinjskog korpusa, .3. milicijskom bataljonu domobranskog 9. posadnog zdruga i jednoj četi (ojačanoj nepotpunom baterijom brdskih topova i minobacačima) iz 370. puka 369. divizije u Gacku, Avtovcu, Kuli Fazlagić i Stepenu;

— 12. hercegovačka NOU brigada (509 boraca u 4. bataljona) na pl. Trusini — prema Sjevernoj borbenoj grupi njemačke 369. divizije (uglavnom 370. puk, 369. izviđački i 369. dopunski bataljon, nekoliko artiljerijskih baterija i Nevesinjska brigada četničkog Nevesinjskog korpusa);

— 13. hercegovačka NOU brigada (358 boraca u 3 bataljona) i

— 1. omladinski bataljon (205 boraca), na liniji Kubaš (tt. 1021) — pl. Hrgud — prema ojačanom 369. protivtenkovskom bataljonu u garnizonu Stolac, kome je bila potčinjena četa domobranske milicije u Dubravama i četnička Stolačka brigada u Poplatu;

— Južnohercegovački NOP odred (270 boraca u 4 bataljona i 2 samostalne čete) je na svojoj teritoriji, G. Hrasna — Popovu polju, Tre-binjskim brdima i oko Ljubinja, kontrolisao pravce koji od Stoca, iz Trebinja, kao i sa željezničke pruge Hum — Gabela, izvode na oslobođenu teritoriju; Odred je diverzijama ometao neprijateljski saobraćaj;

— Štab Divizije, sa Zaštitnim bataljonom (108 boraca), Divizijskom bolnicom i Intendanturom, nalazio se pod pl. Sominom u s. Crkvicama* Sa štabovima brigada postojala je radio i kurirska veza, sa Južnohercegovačkim i Sitničkim NOP bataljonom samo kurirska, a sa štabom 2. udarnog korpusa radiom i kuririma, a povremeno i telefonom. Preko komande divizijske Vojne oblasti na Divinu postojala je i telefonska veza do komande 2. vojnog područja u s. Suzini. Komanda 1. vojnog područja nalazila se, takođe, u s. Davidovićima. Komanda Vojne oblasti, sa potčinjenim joj komandama vojnih područja i pet komandi mjesta, brojala je svega 100 ljudi, ali u ovaj broj nisu uračunate partizanske straže, čije bi ukupno brojno stanje moglo biti 100 boraca.

*) Uz štab Divizije na pl. Somini nalazila su se i rukovodstva društveno-političkih organizacija Hercegovine: Oblasni komiteti KPJ i SKOJ-a, Oblasni narodnooslo-bodilački odbor, Oblasni odbori AF2-a i USAOBiH, Pozorište narodnog oslobođenja Hercegovine, kao i savezničke vojne misije (angloamerička i sovjetska).

Na dan 31. jula 1944. godine 29. udarna divizija, sa oko 3.000 boraca bila je naoružana sa 1943 puške, 75 automata, 152 puškomitraljeza, 26 mitraljeza, 20 protivtenkovskih pušaka, 16 minobacača 46 i 60 mm, 14 minobacača 81 mm, 1 brdskim topom 75 mm, 9 tromblona za pušku i 265 pištolja. Divizija je relativno dobro bila snabdjevena samo puščanom municijom — 195.000 metaka, ali — od toga je gotovo polovina bila engleske izrade, na svega 37 puškomitraljeza »bren«, dok su zalihe ostale municije bile vrlo skromne.⁵

Komanda njemačke 369. (legionarske) pješadijske divizije, sa nekim prištabskim dijelovima, nalazila se u Blagaju, a njene ostale (uključujući i kolaboracionističke) jedinice bile su raspoređene ovako:

— u garnizonu Trebinje (Komanda, prištapski dijelovi i 1. bataljon 369. grendirskog puka, Trebinjska brigada četničkog Trebinjskog korpusa i dijelovi domobranskog 9. posadnog zdruga); oni su, dijelom, bili angažovani u borbi sa Primorskom operativnom grupom kod Lastve;

— na obezbjeđenju obale od Grude do ušća Neretve (4. i 5. mili-cijski bataljon domobranskog 9. posadnog zdruga, manji dijelovi 369. i 370. grendirskog puka sa obalskom artiljerijom koja je tamo raspoređena, i Korpusu potčinjena — (2. divizion 649. obalskog artiljerijskog puka i 622. obalski artiljerijski divizion); dejstvo ove artiljerije Divizija je ojačavala sa nekolikim zemaljskim i za odbranu obale prilagođenih baterija iz sastava 369. artiljerijskog puka, kao i mornaričkim dijelovima) i;

— na obezbjeđenju željezničke pruge od Dubrovnika, Grude i Trebinja do Gabele domobranski 1. bataljon 9. posadnog zdruga i talijanska 49. fašistička legija »San Marko«, sa 3. i 4. četom 1. bataljona ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga.

Do početka avgusta 1944. četnička komanda operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine nalazila se u Bileći, a onda je, preko Nevesinja, otišla za Kalinovik. Komanda Nevesinjskog korpusa nalazila se u Rasadniku kod Nevesinja, Trebinjskog u s. Gorici kod Trebinja, a Dubrovačkog, zajedno sa jedinom (Dubrovačkom) brigadom do 200 ljudi, u s. Slivnici, sjeverno od Dubrovnika. Komanda domobranskog 9. posadnog zdruga nalazila se u s. Trstenom kod Dubrovnika, njen milicijski 2. bataljon u Mostarskoj kotlini, Nevesinju i Dubravama, a 6. bataljon u Kninu. Od ustaškog 9. zdruga u istočnoj Hercegovini nalazio se još njegov 4. bataljon, bez dvije čete u Dubravama, kao i jedna baterija brdskih topova u Gabeli.

Najbliži susjed, uz čije neposredno sadejstvo je 29.. udarna divizija imala obezbijediti pozadinu svoga korpusa, Primorska operativna grupa 2. udarnog korpusa NOVJ,* u početku je bila razvučena na širokom frontu prema neprijateljevim garnizonima Trebinje, Grahovo, Crkvice, Cetinje, Danilovgrad i Nikšić; ona se, međutim, ubrzo po otpočinjanju neprijateljevih napada iz Trebinja i Grahova, prikupila na težištu odbrane, tj. u rejon Vilusa. Štab Grupe nalazio se u s. Kamenskom kod Trubjele.

*) Primorska operativna grupa je bila slijedećeg sastava: 2. dalmatinska proleterska i 6. crnogorska udarna brigada, Lovćenski NOP odred, Grupa bokeljskih udarnih bataljona i Nikšićki udarni bataljon.

Poslije uspješno izvršenog prodora Operativne grupe divizija (2. proleterska, 5. i 17. udarna divizija, pod komandom dotadanjeg komandanta 2. udarnog korpusa generala Peka Dapčevića)* prema Srbiji, ostale snage (3. udarna divizija, talijanska partizanska divizija Garibaldi, 1. proleterska divizija), nalazile su se u srednjem i gornjem toku r. Lima. Divizije su, sa po jednom krilnom brigadom, prema Podgorici i Pljevljima, štitile svojim polukružnim rasporedom oslobođenu teritoriju u sjevernoj Crnoj Gori, uglavnom sa istoka; za to vrijeme je 37. udarna divizija, u cilju obmane neprijatelja, dejstvovala prema pl. Zlatiboru. Štab Korpusa nalazio se u manastiru Morača.

*) Drugim udarnim korpusom od tada rukovodi štab u sastavu: general-major Radovan Vukanović, komandant, pukovnik Radoje Dakić, politički komesar i general-major Rade Hamović, načelnik štaba.

Osmi udarni korpus NOVJ (9, 19, 20. i 26. udarna divizija, Mornarica i četiri grupe NOP odreda — preko 22.000 boraca) dejstvovao je u Dalmaciji, jugozapadnim dijelovima Bosne i Hercegovine i na ostrvima, vršeći pripreme za konačno oslobođenje Dalmacije. Njegove dvije grupe NOP odreda, Južnodalmatinska-otočka (Mljetski, Lastovski, Korčulanski, Pelješački, Dubrovački i Konavljanski) i Južnodalmatinska (Neretljanski, Makarski i Imotski**) NOP odred i samostalni Ljubuški NOP bataljon) bile su aktivne u napadima na neprijateljski saobraćaj i manje posade, pa je to, kao i nekoliko desantnih akcija jedinica 26. udarne divizije na Mljet, Korčulu i Pelješac — vezalo na obalskom pojasu znatne neprijateljeve snage.

**) U njegovom sastavu se borila i Zavelimska partizanska četa, koja je dejstvovala na teritoriji Posušja.

Dijelovi 10. udarne divizije 5. udarnog korpusa NOVJ dejstvovali su u dolini Rame i na željezničku prugu Mostar — Sarajevo, a, u naslonu na njih, Sreski komitet KPJ za Konjic prikupio je u Konjičkoj župi i Planini partizanske grupe vršeći pripreme za formiranje Konjičkog NOP odreda.

Treći korpus NOVJ (27. i 38. udarna divizija) nalazio se u sjevernom dijelu istočne Bosne, a o 12. udarnom korpusu i 6. proleterskoj diviziji koji su kasnije pristigli biće riječi kasnije i onoliko koliko je to u vezi sa dejstvima 29. divizije.

Prve dane poslije teškog poraza u sniježničko-trusinskoj operaciji neprijatelj je upotrijebio za sređivanje jedinica i pregrupaciju snaga s ciljem da zauzme polazne položaje za operaciju »Ribecal«. Umjesto grupnog rasporeda i većeg broja borbenih grupa formiranih oko nekog njemačkog bataljona kao jezgra, štab njemačke 369. divizije za rejone koncentracije izabrao je sigurnije garnizone: Bileću, Trebinje i Stolac***); tu je okupio gotovo sve jedinice u dvije pukovske borbene grupe. Uz to, težište napada neprijatelj je prenio na krajnje desno krilo, naslanjajući ga neposredno na pravac glavnog udara 181. pješadijske divizije 21. brdskog armijskog korpusa.

*** ) Stolac je odabran zbog nemogućnosti da se za kratko vrijeme, koje je stajalo na raspolaganju, obilaznim putevima prevozu sve trupe u Trebinje, odnosno Bileću.

Ovim su uveliko otklonjeni nedostaci iz prošlog mjeseca, naročito u pogledu grupisanja snaga, ali, nedostatak vremena i prevoznih sredstava, kao i činjenica da se u južnoj Hercegovini nalazio samo Južnohercegovački NOP odred, svakako je navela neprijatelja na pomisao da će njegov ojačani grenadirski puk iz Stoca moći blagovremeno i bez naročitih teškoća, gotovo nebranjenim pravcem preko Ljubinja, stići u Bileću. Divizija je bila ojačana sa najmanje dva bataljona.* Ostale snage, potčinjene komandi 369. divizije (domobranski 9. posadni zdrug, talijanska 49. fašistička legija »San Marko«) i dalje su bile na osiguranju komunikacija i garnizona, a za njihovo ojačanje upotrebljeni su dijelovi ustaškog 9. stajaćeg zdruga jačine do dva bataljona.

*) Registrovan je po jedan iz 7. SS i 118. lovačke divizije.¹⁰)

Štab 29. divizije dao je najneophodniji predah zamorenim brigadama Operativne grupe,⁷¹ prije nego što je namjeravao iskoristiti smanjenje okupatorskih snaga u sjevernoj Hercegovini.⁸- Zbog razvoja situacije u južnoj Hercegovini i kod susjedne, Primorske operativne grupe, odloženo je namjeravano korišćenje rezultata sniježničko-trusinske operacije, pod čime su se podrazumijevala ofanzivna dejstva u cilju uspješnijeg izvršenja mobilizacije.⁹) Zato je Divizija i ovaj mjesec uglavnom vodila odbrambene borbe — ovoga puta više u cilju sadejstva susjednim jedinicama: Primorskoj operativnoj grupi i ojačanom 12. udarnom korpusu NOVJ. U rasporedu Divizije nisu vršena ozbiljnija pomjeranja, sem što je, po mjeri premještanja težišta borbe, 13. hercegovačka brigada prebačena na pravac Stolac — Lj ubin j e — Bileća.

Borbe na Trusini i Hrgudu (2 — 4. 8. 1944)

U toku 30. i 31. jula u rejonu Studenac s. Slato — Biograd — s. Odžak prikupljala je i sređivala svoje dijelove Nevesinjska borbena grupa. Prvog avgusta počelo je njeno prebacivanje na nove zadatke — većim dijelom preko Nevesinja i Mostara i, uglavnom, kamionima. Glavnina 370. gre-nadirskog puka, ojačana jednom (i podržana drugom) baterijom 369. artiljerijskog puka, izbila je ovog dana još oko 17 sati na Gornju Trusinu, s namjerom da sutradan, maršem preko s. Dabrice, dostigne novi koncentracijski rejon — Stolac. Stalno bočno obezbjeđenje prema 12. hercegovačkoj brigadi, koja se nalazila u selima Trusine, na položajima Košena gl. — Studenac — Magunica, vršila je do njegovog prolaska, posada garnizona Nevesinje, jačine do 250 vojnika. Na izabranom pravcu 370. puka našla se 13. hercegovačka brigada. Orijentisana prema Stocu, ona se nalazila na položajima s. Drvenica — Kubaš — Hrgud.

Rano ujutru 2. avgusta 370. grenadirski puk krenuo je preko Sniježni-ce i Trusinskog polja prema s. Dabrici. U rejonu Medena glava njegovi prednji dijelovi sukobili su se sa Izviđačkim vodom 13. brigade. Shvativši ovaj pokret kao pokušaj zauzimanja Hrguda, 13. brigada postepeno okreće front unazad. Njen 3. bataljon uspio je da u toku dana zadrži neprijatelja na liniji s. Koritnik — s. Bajramovići, dok je štab Brigade, svojom rezervom, nešto kasnije, produžio front od s. Bajramovića do Ćukove grede. Uprkos jake artiljerijske vatre iz s. Rakove Noge i Trusinskog polja, ova linija je održana do mraka.

Noćni protivnapad 13. brigade, koordiniran sa napadom 12. brigade, nije dao naročite rezultate. Jedan bataljon 12. brigade razbio je manje četničke dijelove i izbio na liniju Glog — Nekudina. Međutim, ostala tri bataljona nisu uspjela zbaciti utvrđene njemačke dijelove sa Košene gl., Straževice i Studenca.

Sutradan je 370. puk potisnuo 3. bataljon 13. brigade na liniju Gradina (k. 1077) — Kruševica (k. 1002), otvorivši sebi najkraći put za Stolac. Pred veče se, po izvršenju zadatka, neprijatelj evo stalno bočno obezbjeđenje počelo povlačiti, što je 12. brigada iskoristila i, goneći ga do Zalomske rijeke, nanijele mu izvjesne gubitke.

Iako je prethodnog dana otvorio put za Stolac, a jednom kolonom preko s. Dabrice i Maslina već dostigao marševski cilj, 370. grenadirskl puk je zadržao na krajnjem zapadnom dijelu pl. Hrguda svoje dijelove i 4. avgusta. Pošto je, ubacujući na lijevo krilo četu »Savo Belović« Južnohercegovačkog NOP odreda i svoj Izviđački vod, 13. brigada uspostavila preko Volujače (k. 1013) i Zečka taktičku vezu sa 12. brigadom utvrđujući da — sem na Hrgudu — nema neprijateljevih snaga, energičnim napadom 3. i 4. bataljonom satjerala je zaostale dijelove neprijatelja u zidine Stoca. Prema podacima Brigade, neprijatelj je u ovim borbama imao oko 30 mrtvih (nađeno 7) i više ranjenih, dok su 12. i 13. brigada imale 3 poginula* i 7 ranjenih.¹¹) Među poginulima bio je zastavnik Obrad Miljanović, vodnik voda u 3. bataljonu 12. brigade, rodom iz Ljubomira kod Trebinja.

*) Jedan od dva poginula borca je Branko Kajgo iz Hodbine kod Blagaja, borac 3/13. brigade.

U nemogućnosti da pravilno procijene namjere i jačinu neprijatelja, 12. i 13. brigada primijenile su neadekvatan manevar i tako propustile mogućnost da, iz zasjede ili noćnim bočnim udarom, nanesu neprijatelju još veće gubitke i dođu do plijena.¹² Umjesto frontalnog zadržavanja neprijatelja, koji se inače kretao gotovo u marševskim kolonama, 13. brigada je bila u mogućnosti da sačeka da neprijatelj izloži bok. U nastojanju da se odvoji od neprijatelja, Brigada je zanemarila osmatranje i izviđanje, pa je i sama bila iznenađena neprijatelje vom pojavom sa boka i s leđa. Dvanaesta brigada se nedovoljno založila da sa Trusine zbaci utvrđeno stalno bočno osiguranje.¹³

Međutim, obje brigade su bile zadovoljne uspjehom. Neprijatelj je zadržan 2 dana više, a naneseni su mu i izvjesni gubici.

Prodor 11. brigade u Gatačku površ

Čim je uspjeh obilaznog manevra Operativne grupe brigada (započetog u noći 26/27. jula) uočen štab 29. divizije naredio je 11. brigadi da jačim snagama prodre u Gatačku površ — s ciljem da što više razvuče neprijateljeve snage. Noću 30/31. jula iz s. Galešine 11. brigada uputila je u tom pravcu svoj 1. bataljon, koji je u toku noći izbio u sela Platice i Dramešinu (pod planinom Lebrsnik), odakle je protjerao grupu četnika prema Dražljevu. Idućih dana Bataljon je prešao komunikaciju Gacko — Čemerno, ali su ga 3/4. avgusta u selima Brajičevići, Bodežište, Tarahin Do napala četiri bataljona četničke Gatačke brigade. Poslije kraćeg sukoba, četnici su se povukli u pravcu s. Domrke i Rude Glavice, a 1/11. brigade u Čemerno.¹⁴

Noću 3/4, avgusta po naređenju štaba 29. divizije, u Gatačku površ. upućena je i glavnina 11. brigade. Njene položaje na Gatu i Kobiljoj glavi preuzeo je njen četvrti bataljon i 3. bataljon 10. brigade. Sa štabom Brigade i sa 1. bataljonom u cilju mobilizacije poslata je iz s. Dulića i Komanda mjesta Gacko. Ne nailazeći na četnike, Brigada se u toku noći prebacila pod Lebršnik ali je, pri hvatanju veze sa 1. bataljonom na Pleću, zbog nesporazuma ranjen jedan vodnik iz 2. bataljona. Jedna njena četa u s. Brajičevićima naišla je na četničku zasjedu i protjerala je.¹³

Četnici su ponovo intervenisali 6. avgusta. Gatačka brigada (bez 1. i 2. bataljona), ojačana jednim brdskim topom i s dva minobacača 81 mm (njemačka posada), izvršila je sa linije s. Mrđenovići — Čemerno napad na 11. brigadu; Brigada se u međuvremenu premjestila u rejon s. Brajičevići — s. Bodežište. Kako je brigadni izviđački vod, dejstvom iz zasjede, omeo jednu četničku kolonu da stupi u borbu, 11. brigada je protivnapa-dom relativno lako odbacila četnike na liniju s. Dražljevo — s. Višnjevo — s. Ruda Glavica.¹⁶ Bočnim protivnapadom 3. bataljona 10. brigade četnici su odbačeni u Kulu Fazlagić.¹⁷

Zbog situacije kod Primorske operativne grupe, štab Divizije je ovog dana naredio povratak Brigade na ranije položaje i odmah povukao u sastav 10. brigade njen 3. bataljon sa Kobilje glave. Tako je, i pored svih uslova da uspije (njemački garnizon smanjen, a milicijski bataljon neaktivan), akcija morala biti obustavljena. U 20 sati Brigada se iz s. Brajičevića u dva noćna marša (predanivši u s. Lipniku) vratila u polazni rejon i posjela stare položaje. Ojačana 11. brigada (po njenim podacima) u akciji je ubila preko 10, ranila više od 20 četnika. Istovremeno je mobilisala i 30 novih boraca. Brigada je imala 4 ranjena, a poginuo je poručnik Ilija Ilko Gluhajić, iz Drijenjana u Popovu polju kod Trebinja, komandir 1. čete, 2. bataljona.¹⁸

Provlačenje 370. puka iz Stoca u Bileću

U toku 5. avgusta, na komunikaciji Stolac — Domanovići i dalje, prema Mostaru ili Čapljini i obratno, uočen je vrlo živ saobraćaj. To su očigledno završavane pripreme za napad, vršeno snabdjevanje i popuna u materijalnim potrebama. Toga dana u Stocu je uočeno 80 kamiona, nešto tenkova, 8 haubica (po jednom drugom izvještaju 10 topova većeg kalibra i 14 pt topova) i oko 1000 vojnika, ne računajući, naravno, četničku Stolačku brigadu, koja je bila na Poplatu. Na osiguranju komunikacije Stolac — Domanovići bilo je 200 njemačkih vojnika i ustaša, a u Domanovićima još 150 pripadnika organizacije TOT. Obavještajna služba Divizije otkrila je i neprijateljske namjere — prodor duž komunikacije Ljubinje — Trebinje »sa verzijom da čiste Vlahoviće i Hrasno«. Štab 13. brigade pridao je veći značaj ovom drugom podatku, pa je tome i prilagodio raspored.¹⁹

Noću 5/6., oko 24 sata, neprijatelj je iz Stoca krenuo u napad. Glavnina drumom za Ljubinje i, bočnim obezbjeđenjima, pravcem s. Bitunja — Treštenica — Vlahovići i Poplat — s. Duboka — Bančići (150 vojnika). Prethodnica glavne kolone (oko 20 kamiona sa nešto tenkova), po izlasku prednjih dijelova na Žegulju, dijelom snaga skrenula je od s. Ravnice preko s. Poljica prema Ubosku. Napad je blagovremeno otkriven. Izviđački vod 13. brigade kod Poplata odmah po izlasku iz sela sukobio se sa desnom pobočnicom, pa su u zoru i dijelovi 13. brigade na liniji Završje (k. 878) — Treštenica (k. 908) — Rogata gomila (k. 864), kao i bataljon »Marko Mihić« Južnohercegovačkog NOP odreda na liniji Drenovac — Veliš (k. 401) ispred s. Duboka spremno dočekali podišlog napadača i odbacili neprijateljeva marševska osiguranja.

Zbog ovoga su u toku dana iz glavnine odvojene jače snage i neprijatelj je, uz podršku 6 haubica, ovladao linijom: Čulinovo brdo (k. 844) — Drvenica (k. 954) — Duboki Do (k. 785). Protivnapadom 1. i 4. bataljona 13. brigade neprijatelj je odbačen na liniju Humac (k. 723) — Rogata gomila (k. 864). Istovremeno je jedna četa 3. bataljona kod Maslina pre-sjekla komunikaciju Stolac — Domanovići.

Sutradan, 7. avgusta oko podne, neprijatelj je obnovio napade prema G. Hrasnu a oko 14 sati i prema Vlahovićima — u cilju ostvarenja potpunije bezbjednosti komunikacije. Istovremeno je, preko Sitnice, uočen pokret Ljubinjske četničke brigade. Pošto je Ljubinje bilo slobodno, ova brigada se, sa svega 100 četnika, nalazila čitav mjesec u Bileći a sada je bila mobilisala još 50 boraca. Zbog opasnosti da joj ova kolona udari u leđa, 13. brigada se namjeravala povući. Opasnost je, međutim, otklonio bataljon »Mihailo Čuzulan« Južnohercegovačkog NOP odreda. Na Oblom brdu (k. 814) i Đurđevoj glavi (tt 985) on se sukobio sa četničkom brigadom, odbacivši je prema s. Vitonje i Cukovci. Novomobilisani četnici su se tom prilikom ponovo rasuli i — uglavnom pobjegli kućama. Tako je 13. brigada do noći održala položaje Završje — Treštenica — Gradina — Čulinovo brdo. Neprijatelj je, međutim, u toku noći obnovio napad. Glavninom svoje pješadije, preko s. Kapavice, do zore je izbio u s. Žrvanj, gdje je prihvaćen od dijelova Leteće brigade četničkog Trebinjskog korpusa. Predanio u s. Zvijerini i odavde, u dvije kolone, (preko s. Granice i s. Šobadina) 8. avgusta do podne izbio u Bileću, smjestivši se u s. Podosoje i Zaušje.

Noću 7/8. sa dva bataljona 13. brigada je izvršila ponovno protivnapad na neprijateljeva bočna obezbjeđenja, razbila ih i gonila do Stoca. Međutim, ona nije uočila prolazak glavnine prema Sitnici, a kad se za tosaznalo — bilo je već kasno.²⁰⁾

U borbama, koje su sa manjim prekidima trajale gotovo 48 sati, 13. brigada i Južnohercegovacki NOP odred nanijeli su nerpijatelju znatne gubitke (stotinjak izbačenih iz stroja*). Nisu mu, doduše, uspjele spriječiti prolaz, ali su mu usporili pokret za 2 dana i zamorile ga. Motorizacija i veći dio artiljerije se morao vratiti i ići obilaznim, znatno dužim putem. Neprijatelju je, uz to, propala nada da se ovom najkraćom komunikacijom može koristiti za snabdjevanje i dalje pothranjivanje trupa na bojištu. Iz Brigade su poginula dva vrsna rukovodioca, Omer Livnjak, komandir čete u Prvom i Vasilj Čorlija, komandir voda u Četvrtom bataljonu, a ranjena su još tri borca. Južnohercegovacki NOP odred imao je takođe 3. ranjena i 1 zarobljenog borca.²¹

*) Pored 10 mrtvih od mina na Maslinama i 50-tak raspršenih četnika, u izvještajima se pominje i po dvadesetak mrtvih i ranjenih u toku borbi.

Poslije ovih teških uzastopnih borbi, 13. hercegovačka brigada zadržala se i dalje u rejonu Stoca (Hrgud, Vlahovići, Dabar). Premda u posljednje dvije dekade mjeseca avgusta nije imala jačih borbi, ona je, svojim isturenim položajem, imala je znatan, uticaj na razvoj situacije, u prvom redu prikivanjem znatnih snaga neprijatelja za garnizone u južnoj i srednjoj Hercegovini. Za to vrijeme Brigada se odmorila, znatno popunila stare bataljone, a 10. avgusta u s. Trijebnju (u Dubravama) formirala je i četvrti po redu — Drugi (Dubravski) bataljon.**) Što njena intervencija pri napadu četnika na Južnohercegovacki NOP odred nije bila blagovremena, može se pripisati samo nedostatku veza. Novoformirani bataljon zadržao se i dalje u Dubravama i, do kraja mjeseca, pored mobilizacije, vršio diverzije i akcije na manje neprijateljske posade.

**) Komandant Omer Mrgan, politički komesar Safet Sefkić, zamjenik komandanta, Spiro Vidović, pomoćnik političkog komesara Branko Rusković.

Sadejstvo Primorskoj operativnoj grupi

Noću 4/5. avgusta završeno je prikupljanje jačih okupatorovih jedinica u Trebinju.²²) Slična koncentracija izvršena je i u Grahovu, pa je već iduće noći preduzet konvergentan napad u pravcu Vilusa. Razvučena Primorska operativna grupa nije mogla pružiti ozbiljniji otpor, pa su zato njemačko-četničke snage 7. avgusta ovladale Vilusima i sa dijelom snaga (dva bataljona) prodrli u Nikšić.²³^ Protivnapadom dijelova Primorske operativne grupe 9/10. avgusta ponovo su oslobođene Viluse, a opkoljeni dijelovi 369. grenadirskog puka izvučeni su uz teške gubitke. Time je ponovo presječena veza sa Nikšićem. Značajno smanjene njemačke snage uzaludno su idućih dana pokušavale da ponovo ovladaju Vilusima, pošto je Primorska operativna grupa privukla na ovaj pravac još nekoliko bataljona. Njene položaje na lijevoj obali Trebišnjice, od s. Pilatovaca do Skroča gore (15 km), preuzela su dva bataljona 10. brigade.

Da bi udovoljio traženju Primorske operativne grupe, štab 29. divizije privukao je prema Bileći od Nevesinja i Gacka 6. avgusta po jedan bataljon. Takođe, morao je obustaviti uspješno započetu akciju 11. brigade u Gatačkoj površi. Da se ova brigada tamo zadržala još nekoliko dana, izmorena 6. proleterska divizija mogla je biti prihvaćena još na Zelengori ili u Borcu, umjesto na Magliću i Volujaku.*)

*) Ovo bi joj uštedilo znatne napore na nepoznatom zemljištu, možda i krvave borbe na Orlovcu i Tjentištu, koje je ona, po prirodi svoga zadatka, morala izbjegavati. Da je znala situaciju u Hercegovini, ova divizija je, u stvari, mogla skrenuti na jug, kroz Borac i, u toku jednog kraćeg noćnog marša, izbiti na slobodnu teritoriju 29. divizije. Zaštićena njenim brigadama, mogla se bezbjedno odmoriti i dalji pokret nastaviti maršem preko mnogo komunikativnijeg zemljišta i kroz centar slobodne teritorije.

Na pravcu odbrane 10. brigade do 5. avgusta vladalo je relativno zatišje. U jednom od četničkih ispada iz garnizona, 4. avgusta je na Baljcima poginuo poručnik Blažo Papić, politički komesar čete u 1. bataljonu 10. brigade, a 7. avgusta i vodnik Hasan Durić iz Trbušća, kod Foče, vodnik voda u 5. bataljonu iste brigade.

Iz četničke Bilećke brigade je izdvojeno 100 četnika za formiranje jurišnog bataljona Leteće brigade Trebinjskog četničkog korpusa. U međuvremenu garnizon nije ojačavan njemačkim dijelovima, a dijelovi Ljubinjske i Stolačke brigade otišli su u svoje srezove. Oko 250 novomobilisanih popunilo je brojno stanje do 1.200 četnika.

Zbog zakašnjenja 370. grenadirskog puka, koji je zamoren i po dijelovima stigao u Bileću tek 9. i noću 9/10., odložen je njegov napad sa četničkom Bilećkom brigadom. Objedinjeni u borbenu grupu Vajs (Weiss — 2.500 vojnika), trebalo je da nastupe u pravcu Somine i Njegoša. To je izazvalo širenje fronta napada 369. grenadirskog puka uzvodno do manastira Kosijereva, odnosno do s. Petrovića, a dijelovi četničke Bilećke brigade upućeni su u bočni napad, pravcem Bileća — Jabukovac — s. Petrovići. Za odbranu dobro utvrđenog garnizona, četnička Bilećka brigada ipak je morala ostaviti svoju glavninu, pa je u ovaj napad upućeno 300 — 400 četnika.

Prikupljeni u toku 9. avgusta u rejonu s. Miruše — manastir Kosijerevo, sa oko dvije njemačke čete (koje su ovdje došle iz Trebinja, preko Jasena i Dubočana), obrazovali su mješovitu borbenu grupu pod komandom komandanta četničke Bilećke brigade. Noću 9/10. avgusta krenuli su u napad, jednovremeno sa njemačko-četničkim kolonama, iz Grančareva i Lastve. U toku dana, obuhvatom sa juga, lijeva pobočnica ove grupe ovladala je Jabukovcem (tt 827), obezbjeđujući bok glavnini koja je, u međuvremenu, ovladala selom Petrovići i izbila na drum Biieća — Viluse. Izvještavajući štab Brigade o tome, 4. bataljon 10. brigade iz Pilatovaca, preko Mokrog Dola, produžio je svoj front do s. Podvrš, čime je neposredno ugrožavao lijevi bok neprijatelja.

Njemačko-četnička glavnina na pravcu Lastva — Viluse, potiskujući dijelove 2. dalmatinske brigade do 17 sati bila je ovladala linijom Ilijino brdo — s. Klobuk — Skorča gora. Njena lijeva kolona na Skorča gori, pri nastupanju prema istočnoj ivici šume, dobila je bočnu vatru sa sjevera, južno od s. Petrovića. Na zahtjev oficira za vezu, komandant četničke Bilećke brigade rokirao je u tom pravcu dio svojih snaga, čime je oslabio front prema 4. bataljonu 10. brigade. Tako oslabljeni, ovi dijelovi nisu sačekali pripremljeni protivnapad 4. bataljona, pa su se pred mrak povukli, dijelom u Bileću. Na žalost, i Bataljon se time zadovoljio...

U toku noći neprijatelj je nastavio nastupanje, ovladao Vilusima, gdje su se spojile kolone u nastupanju od s. Petrovića, Lastve i Grahova.²⁴Sutradan je neprijatelj izbio na drum s. Petrovi — Skorča gora i, dalje, na željezničku prugu do željezničke stanice Podbožur. Na položajima sjeverno od ceste i pruge, ojačana 2. dalmatinska brigada, orijentišući se na zatvaranje pravca prema Velimlju, pripremala je protivnapad. U toku 8. avgusta na ovom odsjeku prikupljeno je 11. bataljona.*) U međuvremenu su dva njemačka bataljona prodrla u Nikšić. Veza sa njima je ponovo presječena, a pokušaj neprijatelja da prodre prema Velimlju zaustavljen.

*) Njihovo jezgro činila je 2. dalmatinska proleterska brigada, sastava 5 bataljona. Pored dva hercegovačka (2. i 4/10. brigade), tu su bila oba bokeljska bataljona i po jedan bataljon 6. crnogorske brigade i Nikšićkog NOP odreda.²⁵)

Protivnapad je počeo noću 8/9. avgusta. Dijelovi Primorske operativne grupe 9. avgusta zauzeli su Viluse, a noću 9/10. 2. bataljon 10. hercegovačke i 5. bataljon 2. dalmatinske brigade okružili su dijelove 369. grenadirskog puka na k. 1078 (Skroča gora).

Nakon žestoke borbe, gonjeni do same Lastve, njemački dijelovi su se povukli. Prema prvim, nepotpunim neprijateljskim podacima bilo je samo ranjenih oko 60.²⁶

U to vrijeme četnička Bilećka brigada je ovladala s. Pilatovcima i 4. bataljon 10. brigade odbacila do s. Obijaj. Na to je 10. brigada, preko s. Vučijeg Dola prema Pilatovcima, uputila i svoj 3. bataljon, angažujući tako, za sadejstvo Primorskoj operativnoj grupi, glavninu snaga. To je omogućilo da dijelovi 370. grenadirskog puka koji su prvi stigli oko 16 sati 10. avgusta, sa nešto četnika iz Bileće, krenu u napad pravcem s. Prije-vor — s.Vrbica — Crkvice. Do mraka su ovladali Radmilovića Dubravom i Drenovom glavom, ali su tu i zadržani.

Noću 10/11. avgusta 10. brigada je izvršila nepovezan, ali jednovremen protivnapad. Drugi, 3. i 4. bataljon ponovo su ovladali Pilatovcima i potisli dijelove Bilećke brigade na Vlahinju, a njen 1. i 5., sa 2. bataljonom 12. brigade, protjerali su četnike sa Drenove glave na liniju Ćurjen — Prijevor — Modropac. U ovom protivnapadu poginuo je potporučnik Nikola Tomas iz Splita, pomoćnik političkog komesara čete u 5. bataljonu.²⁷

Jedanaestog avgusta 10. brigada (čiji su se bataljoni već bili vratili od Vilusa) konsolidovala je svoju odbranu na liniji: s. Pilatovci — s. Vučji Do — s. Baljci — s. Bogdašići i, kombinovanim obuhvatom preko Bijele Rudine u pravcu Plane, odbila napad jačih njemačko-četničkih snaga prema Golom brdu, Vardaru i Tegarinoj gredi.

U borbama od 6 — 11. avgusta, sem onih na Skorča-gori (kod 2. bataljona) na pravcu 10. brigade, neprijatelj nije pertrpio znatnije gubitke (možda desetak izbačenih iz stroja), a ni podaci o gubicima*) 10. brigade nisu potpuni.²⁸ Neprijateljska dejstva uglavnom su parirana manevrom, više pokretom nego vatrom. Pojava i manjih dijelova Brigade na boku neprijateljevog rasporeda dovodila je do momentalnog povlačenja. Odustajanjem od izvršenja zadatka, neprijatelj je izbjegavao gubitke.

*) Na Skorča-gori su poginuli Mladen Drinjak, iz Miruša kod Bileće i Vlado Sudar, iz Baćevića kod Mostara, borci 2. bataljona 10. brigade.

Na dan 12. avgusta 1944. g. je, iz doline Lima, nastupila dugo očekivana ojačana njemačka 1. brdska divizija, što je označilo i formalni početak operacije »Ribecal«. Dvadeset deveta divizija i Primorska operativna grupa već su bile slomile napad 369. i 181. divizije. Neprijateljeve znatno oslabljenje snage našle su se poslije šestodnevnih borbi opet na polaznim položajima. Jedini uspjeh postignut je probojem jednog SS bataljona od Trebinja prema Nikšiću i dalje, prema Podgorici (Titogradu).

Ovim uspjehom 29. divizija i Primorska operativna grupa onemogućile su neprijatelju stvaranje planirane zaprečne linije na grebenima planina Njegoša i Golije, održale potrebnu dubinu slobodne teritorije i, za naredni period, sa ovog pravca obezbijedile slobodu manevra 1, 2. i 12. korpusu.

Dijelom, rezultat ranijih, uspješno završenih borbi u sniježničko-trusinskoj operaciji, postignut je u prvom redu zbog toga što je neprijatelj ometen u planskom grupisanju snaga i što mu je onemogućeno da ih blagovremeno prikupi. Tamo gdje je to, pak, ostvario, neprijatelj je postigao uspjeh. Ovaj dio zadatka su uglavnom izvršili 13. brigada i Južnohercegovački NOP odred. Preuzimanje dijela odbrambenog fronta od strane 10. brigade znatno je olakšalo položaj Primorske operativne grupe, a njeno ojačavanje i jednim svježim bataljonom (2. bataljon 10. brigade), pored druga dva, doprinijelo je uspjehu značajnog protivnapada kod Vilusa. Poslije poraza na težištu, napadi nedovoljno prikupljenih snaga iz Bileće prema Velimlju i Crkvicama nisu ni mogli imati neku perspektivu.

Štab 29. divizije je, s razlogom, izbjegao rizik akcije 11. brigade u Gatačkoj površi. Odustajanje od namjere, zbog teškoća kod susjedne Primorske operativne grupe, bilo je opravdano. Slične teškoće mogle su svakog časa nastupiti i kod 10. hercegovačke brigade.

Odbrambene borbe od 15. do 23. avgusta

Zakašnjenje 370. grenadirskog puka, koji se samo pješadijskim jedinicama probio u Bileću tek 9. avgusta (dok su njegove komore i motorizaci ja sa ojačanjima vraćene u dugi zaobilazni marš preko Stoca, Čapljine, Metkovića, Dubrovnika i Trebinja), te pojava 12. udarnog korpusa i 6. proleterske divizije na Jahorini i Miljevini prisiljavali su neprijatelja na stalna odlaganja početka napada. Desetog avgusta u garnizonima Bileća i Gacko zbog toga su se našle snage, inače nedovoljne za odlučan pokušaj ovlađivanja grebenima Somine i Njegoša. Opisani neuspjeh glavne napadne kolone na pravcu Lastva — Vilus doveo je, uz to, do preusmjeravanja glavnine borbene grupe »Vajs« na sadejstvo glavnini kod Vilusa. Zbog toga, na ovim pravcima, nije ni bilo odlučnog napada, čak ni 12. avgusta, kada je objavljen konačni početak operacije »Ribecal«,

Napadi njemačko-četničkih garnizona iz Beleće i Gacka prema Somini, Goliji i Pivi, od 10. do 15. avgusta, sveli su se na nekoliko povezanih pokušaja, sračunatih na vezivanje 10. i 11. brigade 29. divizije u cilju sprečavanja njihovog sadejstva Primorskoj operativnoj grupi.

Obje hercegovačke brigade našle su se u polukružnom rasporedu, okrenute prema garnizonima u Bileći, odnosno Gacku, pa je svaka zatvarala po tri divergentna pravca*), što je otežavalo manevar po frontu. Uz; to, njihova unutrašnja krila bila su razdvojena tridesetak kilometara širokim koridorom slobodne teritorije. Napuštanje odbrane na Kobiljoj glavi ili Bijeloj Rudini, kod jedne od brigada, dovelo bi u opasnost onu drugu, zbog mogućnosti spajanja neprijateljevih snaga iz Gacka i Bileće i zatvaranja obruča sa ovih strana. Popuštanje odbrane prema Somini sa bilo kog pravca dovelo bi u nezavidan položaj Divizijske ustanove i — bitno bi ugrozilo pozadinu glavnih snaga 2. udarnog korpusa, pa se to, ni u kom slučaju, nije smjelo dozvoliti.

*) Deseta brigada kod Bileće branila je pravce prema Vilusima, Somini i Gacku, 11. kod Gacka prema Bileći, Somini i Pivi. Uz to, ojačana 10. brigada (6 bataljona), znatnim snagama (3 bataljona) i bočnim udarima, sadejstvuje Primorskoj operativnoj grupi.

U prvoj dekadi avgusta ostvareni uspjesi i pojava 12. korpusa i 6. proleterske divizije, doveli su do toga da se na ovim pravcima, od 10. do 15. avgusta, pojave samo manje neprijateljeve snage; njihove napade su bataljoni 10. i 11. brigade bez većih teškoća odbili i, vještim protivnapadima, održali položaje. Težište, 10. avgusta izvedenog napada iz Gacka, bilo je usmjereno na selo Lipnik, gdje su, uz podršku njemačke artiljerije, nastupala dva bataljona četničke Gatačke brigade i njena Pivska četa,²⁹- a iz Bileće, preko Prijevora i Vrbice, prema Crkvicama — gdje su nastupali dijelovi 370. grenadirskog puka — i dva bataljona četničke Bilećke brigade.

Prvi napad je savladan protivnapadom preko Kapica, istog dana, a drugi tek sutradan.

U borbi za Lipnik poginuo je vodnik Vojin Tepavčević, vodnik voda u 1. bataljonu 11. brigade.³⁰)

Dvanaestog avgusta iz Gacka su angažovane sve raspoložive snage iz garnizona. Poslije artiljerijske i minobacačke pripreme, neprijatelj je početni napad (oko 13 sati) usmjerio prema Kobiljoj glavi, s ciljem da na avaj pravac odvuče glavninu Brigade. Tek oko 18 sati krenula je u napad : njegova glavnina, na odsjeku Gat — Stepen vis — Dobrelji, sa očiglednom namjerom da se do mraka dokopa ključnih položaja na Gatu. Bočnim napadom preko Samobora Brigada je i ovog dana odbacila neprijatelja u Avtovac. Zbog poraza u borbama od 9 — 11. avgusta, bilećki garnizon ovog iana nije ni krenuo u napad.

U napadu 15. avgusta, planiranom da počne u 3 sata izjutra,**) njernačko-četnička borbena grupa »Vajs« trebalo je da krene sa linije: s. Deleuša — Hadžibegovo brdo — Modropac — Ćurjen — s. Mokri Do — s. Podmorje — s. Njeganovići. Obuhvatom desnog krila 10. hercegovačke brigade preko Rogova, s. Plane, Selišta i Preraca (po jedan njemački i četnički bataljon jačine oko 700 vojnika) trebalo je ovladati jakim položajima: Tegarina greda — Vardar — Kokot. Nenaslonjena na druge jedinice 10. brigada time bi bila prinuđena na dalje povlačenje.

** Gatački garnizon, sem ispada sa po 100 njemačkih vojnika i četnika prema Lipniku, nije se ozbiljnije angažovao.

Saznavši za vrijeme početka napada, štab Brigade je prepadom preduhitrio neprijatelja u prikupljanju na polaznim položajima, i na taj način odložio početak napada na 5 sati, a efekat iznenađenja usmjerio u suprotnom pravcu. Kada je neprijatelj u toku dana ispoljio namjeru o obuhvatu desnog krila, štab 10. brigade je svoju rezervu, 3. bataljon (ojačan četom iz pridatog 2. bataljona 12. brigade), uputio da, prikrivenim obilaskom, napadne u lijevi bok i s leđa obuhvatnu neprijateljevu kolonu. Podržavan snažnom artiljerijskom i minobacačkom vatrom, između ostalog i »baterijskim plotunima«, neprijatelj je do tog vremena (15. sati) bio postigao izvjesne uspjehe i — znatno se približio ostvarenju svog bližeg zadatka. Napad Brigadne rezerve u njena leđa i lijevi bok, te pokušaj 5. bataljona da je odsiječe od drugih dijelova, natjerao je neprijateljsku obuhvatnu kolonu na povlačenje. Ono se, zbog nastale panike, pretvorilo u bježanje. Uspjeh 3. i 5. bataljona na desnom krilu povukao je i ostala četiri bataljona u snažan protivnapad, te je neprijatelj, do 18 sati, odbačen na polazne položaje i na ostalim dijelovima fronta Brigade.

Sudeći po nevelikim gubicima³¹, teško je pretpostaviti da je zbog ovog neuspjeha neprijatelj bio odustao od daljnjih pokušaja prodora na ovom pravcu. Veći uticaj je mogla imati vijest o hapšenju četničkih oficira u Mostaru od strane ustaša,*) koju su četnici u Bileći primili baš ovoga dana.³² Ali kako su se duhovi smirili već sutradan, i četnici potvrdili svoju odanost okupatoru, mora da je izvlačenje glavnine 370. grenadirskog puka iz Bileće izvršeno noću, 16/17. avgusta, preko Trebinja, prouzrokovalo nešto drugo. Najvjerovatnije, aktivnost Grupe južnodalmatinskih NOP odreda u donjem toku Neretve, pošto je ovaj puk ubrzo tamo angažovan. Pomjeranje nekih njemačkih snaga iz Hercegovine prema Sarajevu, koje je uočeno 19. avgusta, takođe je moglo na to uticati.³³U Bileći je, pored četnika, ostao samo jedan bataljon (izgleda iz 369. grenadirskog puka) i, do 22. avgusta, bilo je uglavnom zatišje, osim, ispada jednog ojačanog četničkog bataljona prema s. Baljcima 19. avgusta; tada su, bez vlastitih gubitaka, ubijena 4 četnika a nekoliko je ranjeno.³⁴)

*) Iako su generala Šimića ubile ustaše-agenti Gestapo-a, njemačke vlasti su proširile vijesti da su to učinili četnici, ne predvidjevši do kakve će to pometnje u redovima ovih dovesti.

Preostale snage u bilećkom garnizonu (1.200 četnika i 400 njemačkih vojnika sa tri brdska topa) izvršile su 23. avgusta svojom glavninom napad na desno krilo Brigade, na dijelu fronta s. Plana — s. Okolišta. Na ostalom dijelu fronta, do s. Pilatovaca, samo su demonstrirali zbog nedostatka snaga,³⁵ dok je garnizon iz Gacka izvršio ispad prema Samoboru. Pošto je neprijatelj, sada još i slabiji, ponovio manevar od 15. avgusta, napad je na sličan način bio ubrzo slomljen. Manje uporni neprijatelj imao je sada i manje gubitke — 5 mrtvih i 7 ranjenih.

Prema podacima obavještajne službe, cilj napada je bio vezivanje naših snaga. Međutim, ove snage su i za to očigledno bile nedovoljne, iako su se njemačke, bugarske i četničke snage, koje su u drumitorskoj operaciji nastupale sa istoka i sjevera, na Durmitoru bile spojile.*

*) Dijelovi 1. brdske divizije 21. avgusta zauzeli su Šavnik, a dijelovi 7. SS divizije »Princ Eugen« Žabljak.

To je, bar sa ove, hercegovačke strane, osiguralo uveliko skučenu slobodu manevra na nepovoljno zemljište nabačenih divizija NOVJ.**

**) Na uskom prostoru našle su se 4 divizije (3, 6. proleterske, 16. i 36. udarne) i dva štaba korpusa (2. i 12). Zbog premorenosti, one su jedva odolijevale napadima neprijatelja, koncentrišući napore da se osigura evakuacija ranjenika (1.059 vojnika i oficira), što je, u toku 21. i 22. avgusta, izvršeno sa novouređenog aerodroma Brezna.

Umjesto 370. grenadirskog puka, iz Trebinja je u Bileću dovučen još po jedan bataljon nemačkog 369. grenadirskog puka i četničke Vučedolske brigade. Tako je 25. avgusta, ovako ojačanim snagama, napad na 10. brigadu i po treći put za 10 dana obnovljen.

Njegov cilj je, međutim, prvenstveno bio ometanje pokreta 12. udarnog korpusa, a mogao je biti i maskiranje izvlačenja iz borbe 1. brdske i 7. SS divizije — zbog hitnog upućivanja u Srbiju, gdje su, zbog ispadanja Rumunije iz rata, trebale da izgrade novu njemačku liniju odbrane. Čim ovo dvoje prestane da bude aktuelno, njemačke jedinice će napustiti (krajem mjeseca) oba garnizona, a njihovu odbranu prepustiti kolaboracionistima.

Dok su ojačana 10. i 11. brigada vodile odbrambene borbe kod Bileće i Gacka, 12. i 13. brigada su, na zapadnoj periferiji slobodne teritorije, osiguravale sve uslove da se prikupi i zbrine ljetina, držeći pod prismotrom neprijateljeve garnizone u Nevesinju i Stocu. Dvanaesta brigada je, uz to, dobar dio svojih snaga morala angažovati za sprječavanje četničke mobilizacije u Nevesinjskom polju i osujećivanje njihovih ispada na slobodnu teritoriju u cilju pljačke. U jednoj od tih borbi, 17. avgusta u s. Budisavlju, poginuli su vodnici Vidoje Kiša, iz Žabice kod Ljubinja, Đorđo Ivanković, iz Vrpolja i Tomo Sorajić, iz Cvarića (oba sela u Ljubomiru) kod Trebinja, sva tri komandiri vodova u 3. bataljonu 12. brigade.³ Dva dana kasnije u s. Zalomu takođe je poginuo Svetozar Cirić iz s. Podvori (Ljubomir), komandir voda u istom bataljonu, zajedno sa još jednim borcem.***

***) Milan Grkavac iz s. Grkavaca kod Trebinja, borac 3. bataljona 12. brigade)

Prihvat 12. udarnog korpusa i 6. proleterske divizije

Izviđački dijelovi 11. hercegovačke brigade bili su prva jedinica 2. udarnog korpusa sa kojom je, 16. avgusta 1944. godine, 6. proleterska divizija »Nikola Tesla« 1. proleterskog korpusa NOVJ u s. Izgorima, poslije dugog i upornog marša pod borbom kroz istočnu Bosnu, uhvatila vezu. Divizija je 16/17. prenoćila u s. Izgorima. Jedanaesta brigada, sa Komandom mjesta Gacko, primila je ovog dana i prvu grupu od 36 iscrpljenih boraca 6. proleterske divizije. Ovim putem je preko štaba 2. korpusa 6. divizija, poslije dužeg vremena, povezana i sa Vrhovnim štabom, a prenesena su joj i njegova prva naređenja primljena preko štaba 2. korpusa. Stupivši ponovo u vezu sa 12. udarnim korpusom, koji je dva dana ranije, takođe pod borbom, prešao Sutjesku, 6. divizija se sutradan uputila u Pivu.

Čim je uspostavljena ova veza, 11. hercegovačka brigada je svojom glavninom bila orijentisana na zatvaranje pravca koji iz Gacka izvode prema Pivi, da bi iscrpljenim jedinicama 12. korpusa i 6. divizije osigurala najneophodni je vrijeme da se nahrane i odmore, zbrinu ranjenike i povrijeđene. Pošto su u rejonu s. Brljevo — Plužine — s. Miloševići odmarala i sređivala samo tri dana, 6. proleterska divizija je, 21. avgusta, angažovana na Pivskoj planini — za zatvaranje pravca sa sjevera, dok se 12. korpus, koji je prije toga bio angažovan u borbi, prebacio na jugozapadne padine Golije i sjeverne padine Somine, u rejon s. Vratkovići — s. Krstac — s. Višnjića Do.

Zaštićen rasporedom uglavnom 29. divizije, 12. korpus je vršio posljednje pripreme za proboj u Srbiju. Kad je stigao na Pivsku planinu, Korpus je bio potpuno iscrpljen. Komore su mu stradale, te nije mogao ponijeti ni jedno teško oruđe. Najteže pitanje, zbrinjavanje ranjenika, bilo je već riješeno, ali su se ostale posljedice još snažno osjećale. Brojno stanje jedinica jako je smanjeno.³⁸ Zbog svega toga, pošto se još nije uočila obustava operacije, odlučeno je da 12. korpus u Srbiju ide obilazno, pošto se prethodno odmori i okrijepi u Hercegovini.

Preko slobodnog dijela Hercegovine Korpus je zbog toga vršio kratke dnevne marševe. Iako ekonomski iscrpljena, Hercegovina je pružala bolje uslove za ishranu, pa su se borci brzo oporavljali. Na maršu je štab 29. divizije pratio štab 12. korpusa, čime su jedinicama Korpusa osigurani najbolji uslovi.

Korpus se na maršu do Rioca kretao u jednoj koloni pravcem: Piva — Krstac — Vratkovići — Dulići — Danici — Pržine — Kobilj a glava — Hodžići — Rioca, a odavde (preko Lukavca, Slata, Površi i Borca) u dvije.*^}

*) 36. udarna divizija, pravcem: Ublić — Jelovac Do — Razmuć — Konjska vlaka — s. Šipačno — Oštra gomila — Barni Do — Ljeskov Dub — Radelja — pored Fojnice — Domrke (man. sv. Dimitrija) — Ravni — Brajičević — Bodežište — Vranjski Do — D. Luka — Bubina gl. — Jabuka;

16. udarna divizija, pravcem: s. Rioca — Brezova Dola — s. Zajasen — s. Slato — s. Podgrađe — Crnče — Građev Do — Crgovo — Sli vi j e — Kokorina — Lončari — Padanj — Memičići — Igri.

Štab Korpusa, pravcem: s. Crkvice — s. Meka Gruda — s. Lukavac — s. Slato — s. Podgrđe i, 26. avgusta, smjestio se u zaseok Krčevine, 27-og, u s. Jugoviće, zaseok Vrbovac a 29-og — u Borac. Za sve vrijeme Korpus je bio zaštićen rasporedom hercegovačkih brigada: 11. i dijelovi 12. brigade na prevoju Kobilja glava prema Gacku, glavnina 12. brigade na položajima: pl. Trusina — Glog (tt 1230) — Nekudina (tt 1107) — Vjetreno brdo (tt 1369) — premaNevesinju, 13. brigada na položajima pl. Hrgud — Kubaš (tt 1021) — prema Stocu i rasporedom 10. brigade prema Bileći.

Još od sredine avgusta, kada je uspostavljena veza sa 6. proleterskom divizijom, za njeno obezbjeđenje sa pravca Gacka 29. divizija je, po naređenju štaba Drugog korpusa, angažovala 11. brigadu. Međutim, u to vrijeme neprijateljev garnizon u Gacku bio je znatno oslabljen; 2. bataljon 370. grenadirskog puka njemačke 369. divizije bio je zamjenjen samo jednom četom. Četnička Gatačka brigada bila je raspustila kućama svoja tri (od šest) bataljona radi prikupljanja ljetine i, istovremeno radila na formiranju i drugog jurišnog bataljona. Milicijski 3. bataljon domobranskog 9. posadnog zdruga bio je u fazi raspadanja. Zbog toga_,u početku, sa ovog pravca nije bilo većih aktivnosti, osim izviđačkih ispada. U noći 21/22. avgusta u Gacko je stigao jedan autobataljon (200 kamiona) za prevoz dijelova 7. SS »Princ Eugen« divizije u Niš. Obezbeđenje su ojačavala, između ostalog, 2 tenka i 5 topova. Kako je u međuvremenu bio formiran i 2. jurišni bataljon četničke Gatačke brigade, 23. avgusta oko 8 sati, sa linije s. Miholjače — Avtovac, nastupilo je oko 400 njemačkih vojnika i njeni jurišni bataljoni prema s. Ravnom i Višnjića Dolu. Uz pomoć manjih dijelova 12. korpusa, dva bataljona 11. hercegovačke brigade tek pred veče su zaustavili napadače i odbacili ih na polazne položaje.³⁹

Obezbjeđenje prolaska 12. udarnog korpusa kroz Hercegovinu 29. divizija je vršila u povoljnijim uslovima. Operacija »Ribecal« bila je obustavljena, 7. SS i 1. brdska divizija žurile su u istočnu Srbiju, a 5. SS korpus je glavninu 369. divizije usmjerio prema Pelješcu i Biokovu. Neprijatelj se ipak nije odrekao pokušaja da taj prolazak omete. To tim prije što je dobro znao njegov krajnji cilj ...

Čim je 12. udarni korpus 24. avgusta prešao greben Baba pl. — Troglav (tt. 1134) — Somina, za to su angažovane sve u Gacku i Bileći raspoložive snage: ukupno oko 2.500 vojnika.*) Napad je bio sinhronizovan i, sa oba pravca, počeo je 25. avgusta 1944. godine u 8 sati.

*) U Gacko je upravo bilo pristiglo 200 kamiona (koje su, između ostalog, obezbjeđivali tenkovi; laka protivavionska artiljerija za prevoz dijelova 7. SS divizije prema Nišu. Ali, njihova namjena štabovima naših jedinica nije bila jasna. Ovdje su uzete u obzir samo trupe koje su se angažovale u napadu.

Umjesto iz Bileće prema ušću Neretve sada povučenog 370. grenadirskog puka, prethodnog dana je iz Trebinja stigao nepotpun bataljon iz 369. grenadirskog puka, sa oko 500 vojnika, kao i jedan bataljon četničke Vučedolske brigade. Zajedno sa četničkom Bilećkom brigadom, a uz podršku dvije baterije topova, oni su, preko Plane, nastupali prema Mekoj Grudi. Od Gacka preko Kobilje glave, njima ususret, nastupala je takođe mješovita — ali nešto slabija kolona (dva bataljona četničke Gatačke brigade ojačana jednom njemačkom četom i podržana sa dva topa).⁴⁰

Nov taktički postupak neprijatelju je donio i prve uspjehe. Uz snažan pritisak duž čitavog fronta, neprijatelj postupno koncentriše jake snage samo prema jednom bataljonu 10. brigade. Tako je do 11 sati ovladao položajima 5. bataljona (Kapa — Drenova glava), a onda oko 14 sati i položajima 1. bataljona (Golo brdo — k. 1049). Pokušaj 10. brigade da, slično ranijim uspjelim manevrima ugrozi otkriveni lijevi bok neprijatelja (iako je sada preduzet sa dva bataljona), nije donio rezultate. Ni neprijateljev pokušaj, da na suprotnom krilu ovlada položajima 4. bataljona u rejonu s. Pilatovaca, nije uspio. Tako se, pred veče, linija fronta nešto ustalila, s tim što je, privlačenjem pozadinskih ustanova, neprijatelj ispoljio namjeru da sutradan nastavi započeto nastupanje.

U takvoj situaciji štab 10. brigade se, prirodno, odlučio na noćni protivnapad i to — u »prvi mrak«; time je neprijatelju spriječeno utvrđivanje na dostignutoj liniji. Iznenadan i jednovremen protivnapad svim snagama i bez primjene složenijeg manevra donio je uspjeh. Već oko 22 sata preoteti su raniji položaji Petog, a oko 24 sata i Prvog bataljona. Do zore se neprijatelj potpuno povukao u garnizon, pri čemu je izvukao sve ranjene i većinu poginulih. Brigada je imala 4 poginula i 3 ranjena,⁴¹) dok je gubitke neprijatelja štab Brigade ocijenio na preko 30 mrtvih i ranjenih.⁴²⁾ Među poginulim partizanima nalazio se potporučnik Rade Kozjak, iz s. Granice, kod Bileće komandir 2. čete 1. bataljona.**)

**) Imena ostalih poginulih nije bilo moguće utvrditi.

I na gatačkom pravcu neprijatelj je, u početku, imao uspjeha, iako je angažovao manje snage. Nevesinjski korpus je Jurišnu brigadu i nekoliko bataljona Gatačke i Nevesinjske brigade dva dana ranije angažovao prema Pivi, gdje su, ovog dana, uspostavili vezu sa Đurišićevim četnicima iz Crne Gore.⁴³

Podržana artiljerijskom vatrom sa Stepena, Gatačka napadna kolona potisla je 4. bataljon 11. hercegovačke brigade sa Kobilje glave (tt. 1115) i ovladala ovim važnim prevojem,⁴⁴ ali nije imala snaga da produži napad. Ni noćni protivnapadi 4. bataljona nisu bili uspješni. Smatrajući ovaj prodor opasnim, štab Divizije je naredio hitno prikupljanje još tri bataljona, sada iz 12. brigade.

Dok su se ovi bataljoni prikupili, osjetivši prethodnice 12. korpusa na komunikaciji prema Nevesinju, neprijatelj se sam povukao, 27. avgusta. pred veče. Međutim, iako je već bio uočio mjesto i vrijeme prelaza, neprijatelj za zaustavljanje 12. korpusa na ovoj liniji nije više imao* vremena, a ni dovoljno snaga. U Gacku prikupljeni dijelovi 13. puka 7. SS divizije upravo tog dana prošli su istom komunikacijom prema Kalinoviku i Foči, a preostalih pet-šest bataljona četničkog Nevesinjskog korpusa ionako ne bi mogli više ništa učiniti.⁴⁵^

Pošto se prikupio i odmorio u selima Šipačno i Podgrađe, 12. udarni korpus je 27/28. avgusta, bez mnogo teškoća, u rejonu Modro polje — Fojnica prešao komunikaciju Gacko — Nevesinje i prebacio se u Površ,. a onda dalje, preko Borca i Zelengore, odmaršovao prema Starom brodu, nizvodno od Višegrada, gdje je preko Drine prešao u Srbiju.

Po odlasku 12. korpusa na frontu kod Bileće i Gacka, do kraja mjeseca odigrala su se samo tri okršaja. Kod Gacka inicijativu imaju četnici, kod Bileće bataljoni 10. hercegovačke udarne brigade. Dvadeset osmog avgusta 1. i 5: bataljon 10. brigade izvršili su uspio noćni napad na Modropac, koji je branilo 70 četnika iz Bilećkog bataljona. Prvo se jedan bataljon postavio u zasjedi na zadnjoj padini Modropca, a onda. odlučnim i kratkim jurišem bombaša, četnički bataljon je zbačen se položaja te je — u naletu na zasjedu — imao 5 mrtvih i 6 zarobljenih: ostali su (među kojima i nekoliko ranjenih), iskoristivši noć pobjegli u garnizon.⁴⁶

Slijedeća dva dana, 29. i 30. avgusta 1944. godine, 5. bataljon četničke Gatačke brigade vršio je napade na 2. bataljon 11. brigade na Stepenu. Oba napada su odbijena. Drugog dana za to je u protivnapad, preko Zborne gomile, bio upućen i 1. bataljon. Četnici su po sopstvenom priznanju imali 8 ranjenih, dok su iz 11. brigade poginuli poručnik Jovan Glavan, iz Dubijana u Popovu polju kod Trebinja, komandir čete i zastavnik Veljko Rebić, iz s. Jasenika kod Gacka, oba iz 2. bataljona.⁴⁷

Pokušaji Trebinjskog četničkog korpusa da razbije Južnohercegovački NOP odred

Sve veća aktivnost Južnohercegovačkog NOP odreda, koji je, uz, to, i znatno narastao (imao je 280 boraca), navela je okupatora da ga pokuša razbiti, ali — ni za ovo više nije bilo sopstvenih raspoloživih snaga. Zato je zadatak povjeren četničkom Trebinjskom korpusu, koji je, svojim rasporedom, gotovo uokvirivao slobodnu teritoriju koju je: držao Južnohercegovački NOP odred.

U prvoj fazi je trebalo, koncentričnim napadom, razbiti glavninu Odreda u rejonu G. Hrasna, a zatim i ostale snage u Ljubinjskim i Trebinjskim brdima.

Noću 16/17. avgusta 1944. iz s. Pribilovaca (Stolačka i Neretvljanska)⁴⁸ i s.Poplata (Ljubinjska i Leteća) krenule su u napad četiri četničke brigade prema G. Hrasnu. Ove brigade su i inače bile malobrojne, naročito Ljubinjska i Stolačka, pa je njihovo ukupno brojno stanje bilo oko 600 — 700 četnika. U toku dana neprijatelj je sa zapada prodro duboko na oslobođenu teritoriju, odbacivši bataljon »Marko Mihić« i Prateću četu Odreda istočno od s. D. Hrasna. Usput su popalili nekoliko kuća u zaseocima Bjelojevići, Tucakovići i Podkula i pohvatali neke seljake. Leteća i Ljubinjska četnička brigada zadržane su na liniji Golo brdo (tt. 596) — Pločnik (k. 754) — Risnik (tt. 725). Pred mrak 17. 8. štab Odreda je bataljonom »Marko Mihić« i prištapskim dijelovima izvršio protivnapad na Neretvljansku brigadu, koja je bila upala u s. Gornje Hrasno. Iznenađeni četnici su razbijeni, pohvatani seljaci oslobođeni, a uništena je i komanda ove brigade i zaplijenjena arhiva. Na bojištu je ostalo 10 mrtvih četnika, dok broj ranjenih nije utvrđen. Poraz Neretvijanske brigade zaustavio je nastupanje i ostalih kolona, što je Odredu sutradan omogućilo da odbaci i Ljubinjsku i Leteću brigadu, ka s. Vitonju. One su se, međutim, još dva dana zadržale u Ljubinju i okolnim selima, u cilju mobilizacije,⁴⁹ a onda se Leteća brigada vratila prema Bileći i Trebinju (u Ljubomir), odakle je, 23. avgusta, trebalo pristupiti napadu na ostale snage Odreda. U ovim borbama Odred je imao dva poginula* i 7 ranjenih boraca.⁵¹

*) Rade Lučić, iz s. Mrkonjići u Popovu polju kod Trebinja i Lazar Miljević, iz s. Poljice, takođe u Popovu polju, oba borca bataljona »Mihajlo Ćuzulan««.⁵⁴

Kako od njemačke komande zbog nečega nije hila dobijena dovoljna količina municije, akcija je odložena tri dana.⁵² Koncentričnim napadom Leteće brigade i Ljubomirskog bataljona iz Ljubomira, glavnine Trebinjske brigade iz Trebinja i Šume trebalo je bataljone »Rade Pravica« i »Mihajlo Čuzulan« Južnohercegovačkog NOP odreda nabaciti na Ljubinjsku i Stolačku brigadu koje su u rejonu s. Kruševica — s. Žabica obrazovale zaprečnu liniju. Znatno nadmoćniji četnici su potisli oba bataljona Južnohercegovačkog NOP odreda, zauzeli desetak sela u Popovu polju i Brdima, ali su, u trodnevnim borbama, pretrpili znatne gubitke. Bataljon »ßade Pravica« se probio u neprijateljevu pozadinu, prvo u Šumu, a zatim u Brda. To je četnike natjeralo da se pred intervencijom još dva bataljona 13. hercegovačke brigade, 28. avgusta, ne prihvativši borbu, povuku u polazne garnizone. U zauzetim selima: Grkavci, Trebijovi, Dobromani, Mesari i dr. četnici su zapalili preko dvadeset kuća.

Gubici četnika u ovom napadu su bili nešto veći — preko 10 mrtvih i više ranjenih, među kojima i komandant jednog bataljona, koji je sutradan umro u njemačkoj korpusnoj bolnici u Širokom Brijegu. Južnohercegovački odred je, takođe, imao više poginulih i ranjenih, ali tako je propao posljednji pokušaj neprijatelja da ga uništi. Uspješna odbrana od višestruko nadmoćnijeg neprijatelja i, uopšte njegove brojne akcije u pozadini neprijatelja, pokazali su čvrstinu njegovih boraca, pa je Odred uskoro prerastao u 14. hercegovačku udarnu brigadu.⁵³

Početak intenzivnije aviopodrške

Mjesec avgust je u pogledu dejstva avijacije bio znatno bogatiji.* U to vrijeme, od 18. avgusta, počela je dejstvovati u ovim krajevima, pored savezničkih aviona, i Prva vazduhoplovna eskadrila NOVJ sa aerodroma Kane kod Termolija u Italiji. Njena prva akcija, izvedena nad Jugoslavijom, bilo je borbeno izviđanje puta Trebinje — Bileća.³⁶

*) Može se reći da je to stvarni početak, pošto ranija dejstva borbene avijacije i nisu imale direktnijeg uticaja na Diviziju.

Svaki drugi dan u mjesecu avgustu registrovani su napadi savezničkih i naših aviona na neprijateljske garnizone i saobraćaj i Hercegovini. Ne računajući prugu Sarajevo — Mostar — Ploče, na kojoj su napadi registrovani svaki treći dan, prosječno je angažovano 4 — 6 aviona u grupama 2 — 8, pa se, s obzirom na mogućnost naprezanja i udaljenost aerodroma, može pretpostaviti da je na ovom prostoru (za račun Divizije) dejstvovala bar jedna eskadrila.

Jača aktivnost avijacije zapažena je u početku mjeseca (1. do 4. avgusta) na pruzi Trebinje — Hum — Gabela (u vrijeme prebacivanja trupa za akciju prema Vilusima) i u vrijeme trajanja odsudnih bojeva u Durmitorskoj operaciji 13. do 26. avgusta, kada su naročito napadani garnizoni Gacko, Avtovac i Bileća, a posebno u danima od 18. do 22. avgusta — kao dopunsko obezbjeđenje prebacivanja ranjenika u Italiju. U ovoj akciji je bilo angažovano 36 transportnih aviona sa pratnjom od 50 lovaca velikog radij usa.

Iako su podaci o neprijateljskim gubicima od dejstva avijacije nepotpuni, nisu sasvim neznatni i iznose — 7 mrtvih i 38 ranjenih (5 mrtvih i 19 ranjenih njemačkih vojnika, 1 mrtav i 7 ranjenih četnika, 3 mrtva i 12 ranjenih domobrana). Dejstvom avijacije na hercegovačkim prugama oštećeno je više od 10 vagona i više od 5 lokomotiva, napadnute su željezničke stanice Hum, Uskoplje, Poljice, Hutovo, Jablanica, Lisičići i Konjic i 6 vozova na otvorenoj pruzi.⁵⁷

U ovom mjesecu nad područjem Divizije stradala su i dva saveznička aviona. U s. Podgorju 10. avgusta se srušio nad Rumunijom oštećen američki »Liberator«. U borbi sa četnicima dijelovi 10. hercegovačke brigade i zaštitnice Komande mjesta Bileća spasili su svih 10 članova posade, od kojih je jedan bio teže a dva lakše povrijeđena. Samo 10 dana kasnije oni su se vratili u svoju bazu u Italiji. Pored toga, 4. avgusta su dijelovi talijanske 49. fašističke legije »San Marko« nad ž. st. Ravno oborili protivavionskom vatrom jedan saveznički lovac čiji je pilot bio — Talijan. Avion je pao na četničku teritoriju, pa je pilota zarobila jedna manja četnička grupa, ali su dijelovi Južnohercegovačkog NOP odreda napali ovu grupu i oslobodili pilota.

Ovakva aktivnost avijacije ipak nije znatnije mogla uticati na ishod borbenog dejstva, ali je, gotovo svakodnevna pojava savezničkih i naših aviona, uz istovremeno potpuno odsustvo neprijateljske avijacije, demonstrirala nadmocnost saveznika i NOV i nagovještavala da neposredno predstoje borbe za konačno oslobođenje ovih krajeva.⁵⁸

*

Pokušaji neprijatelja, koje je u avgustu 1944. godine vršio u cilju potiskivanja 29. divizije iz Hercegovine, nisu ni u kom pogledu dostigli intenzitet iz jula. Osnovni razlog za to bili su nedostatak odgovarajućih snaga pretrpljeni gubici u prethodnom mjesecu i njegova nemogućnost da ih nadoknadi.

Činjenica da u julu na svom pravcu nije baš ni malo suzila operativnu osnovicu jedinica NOVJ, namijenjenih za prodor u Srbiju, nije niukoliko 369. diviziji umanjila zahtjeve pretpostavljenog 5. SS Korpusa, koji su joj bili namijenjeni za avgustovsku operaciju »Ribecal«. Njen zadatak je bio i ostao: izbiti na liniju Golija — Vojnik ili bar Njegoš — Somina. Diviziji je ostavljeno da sada razriješi problem kako se i približiti toj liniji. Zbog toga se komandant 369. divizije izgleda odrekao uzaludnih pokušaja da na ove položaje izbije potiskujući pred sobom 29. diviziju u cjelini, pa se orijentisao na to da za polazne garnizone izabere ovoj liniji najbliže garnizone Bileću i Trebinje. Njih je, međutim, morao dostići uglavnom dugim obilaznim transportima preko Metkovića i Dubrovnika, a da bi tome dao bar privid potiskivanja snaga 29. divizije, svoju Nevesinjsku borbenu grupu (370. grenadirski puk) — pošto je i nju prethodno obilazno prebacio u Stolac — , uputio je da se iz Stoca, preko Ljubinja, probije u Bileću.

U odnosu na prethodni mjesec, registrovani gubici 29. divizije su bili znatno manji: 23 poginula, 51 ranjen i 19 nestalih. Doda li se tome i korektura, zbog nepotpunosti izvještaja, ukupni gubici bi jedva prešli 100 boraca izbačenih iz stroja. Opšta povoljna politička situacija na jugo-slovenskom ratištu i međunarodna afirmacija Nove Jugoslavije dalo je znatne rezultate i Divizija je ovog mjeseca prvi put prekoračila brojno stanje od 3.000 boraca. Najhitniju prinovu predstavljalo je formiranje Dubravskog bataljona. U ovaj broj nije uračunato i onih preko 290 iznemoglih i ranjenih boraca 12. udarnog korpusa i 6. proleterske divizije, od kojih je pri Bolnici Divizije formiran Sremski bataljon.

Formiranje letećih (jurišnih) brigada u Nevesinjskom i Trebinjskom korpusu i — silom vršena pojačana mobilizacija četnika — označili su početak priprema za izvršenje davno zamišljene akcije stvaranja »mostobrana«, kao oslonca za stranu intervenciju, koja će idućeg mjeseca biti intenzivirana, iako je kralj Petar 29. avgusta 1944. Draži Mihailoviću oduzeo komandu i priznao maršala Tita za jedinog komandanta vojske u zemlji.

Štab divizije, štabovi brigada i štab Južnohercegovačkog NOP odreda uglavnom su donosili cjelishodne odluke. Naročito dobar bio je rad 13. hercegovačke brigade, kao i Južnohercegovačkog NOP odreda, koji su 370. grenadirskom puku onemogućili blagovremeno prikupljanje na polaznim položajima kod Bileće, zbog čega je čitav plan napada poremećen. Glavna napadna kolona iz Trebinja morala je u napad krenuti sama. To je omogućilo da 29. divizija efikasno sadejstvuje Primorskoj operativnoj grupi.

Valja istaći uspješne manevre 10. hercegovačke brigade u odbijanju napada 370. grenadirskog puka, bez obzira što je na njegovu upornost morao uticati prethodni zamor i nesporazum sa četnicima. To, takođe, vrijedi za neprijateljev napad 25. avgusta, koji je svakako doprinio da jedinice NOVJ odmah ne osjete direktan odraz prevrata u Bukureštu na jugoslovensko ratište.

Prihvat 6. proleterske divizije »Nikola Tesla« — i naročito 12. udarnog korpusa i njihovih ranjenih i iznemoglih boraca — ne samo od strane štabova i jedinica, nego i od naroda, primjer su solidarnosti, zajedništva i bratstva i jedinstva naroda Jugoslavije. Oni su, takođe, još jedan doprinos 29. divizije uspješnom ostvarivanju prodora jedinica NOVJ u Srbiju, koje je rezultiralo premještanjem težišta operacija na istočne dijelove Jugoslavije, a, uskoro, i njihovim oslobođenjem, uključujući i glavni grad Demokratske Federativne Jugoslavije — Beograd.

U radu Divizije još su se, međutim, ispoljavale izvjesne, ranije uočene slabosti. To je, prije svega, izraženo u dosta statičnom rasporedu brigada na pojedinim pravcima i nedovoljnom uticaju štaba Divizije (zbog nemanja jače rezerve), što je neprijatelju omogućilo da inicijativu održi u svojim rukama, iako je, u svakom pokušanom poduhvatu, trpio neuspjehe.

Borbena dejstva u Hercegovini u toku čitavog mjeseca su pod snažnim uticajem ishoda sniježničko-trusinske operacije, koji je ojačao borbeni moral jedinica Divizije, ubrzao diferencijaciju u kolaboracionističkim formacjama svih boja i — snažnije od ranijih uspjeha — odjeknuo u narodu. To je oslobodilačkim organizacijama NOP-a omogućilo efikasniju propagandnu i mobilizacijsku aktivnost, kojom je rukovodila sve snažnija partijska organizacija.*) Sve to je doprinijelo ubrzanijoj popuni jedinica Divizije, a usavršavan je i njen formacijski sastav.**)

*) U oblasnom i divizijskom komitetu, u dva okružna komiteta i jednom okružnom povjereništvu, u 1 mjesnom, 8 opštinskih komiteta i 17 opštinskih povjereništava, te 158 ćelija i 56 aktiva bilo je 1.227 članova i 226 kandidata KPJ.

**) Između ostalog, formirani novi bataljoni u 11. i 13. brigadi, teritorijalne partizanske čete u sastavu Komande 1. vojnog područja, obrazovan je, takođe, i Odsjek za zaštitu naroda za Hercegovinu itd.

Ovog mjeseca izvršena je i prva promjena na čelu Divizije: 11. avgusta 1944. godine za novog političkog komesara 29. divizije Vrhovni štab je postavio Voju Kovačevića, dotadašnjeg rukovodioca Politodjela Divizije. Prvi politički komesar, Dragiša Ivanović, poslije 9 mjeseci uspješnog rukovođenja političkim radom Divizije otišao je na dužnost političkog komesara Mornarice NOVJ.

Uspješnim odolijevanjem i ovom, posljednjem nastojanju njemačkog okupatora da Diviziju potisne sa njenog tla, časno je izvršen zadatak koji je 14 mjeseci ranije (10. juna 1943. godine na Zelengori) postavio Hercegovačkoj brigadi njen Vrhovni komandant, drug Tito. Od ovog trenutka uloga i zadatak su upravo obrnuti. Divizija preuzima inicijativu i, za manje od polovine toga vremena, istjeraće i posljednjeg okupatorskog vojnika iz Hercegovine.

NAPOMENE (XII glava):

1) Percy Ernst Schramm, Kriegstagebuch des Oberkommandos des Wehrmacht, Band IV, Verlag Bernard und Graefe, Frankfurt am Main, 1961, str. 682.

2) Isto.

3) Zapoviješću njemačkog komandanta Jugoistoka od 29. jula 1944. za operaciju »Ribecal« (Isto str. 682) bilo je predviđeno da njemačku 7. SS (bez 14. puka) i 13. SS divizija sa njima podređenim formacijama razbiju snage NOVJ u sjeveroistočnoj Bosni. Kako su ta dejstva otpočela 3. avgusta, dakle nezavisno od početka operacije »Ribecal«, smatramo da ona predstavljaju zasebnu — prostorno i vremenski odvojenu i — ■ u izvjesnom smislu paralelnu — pomoćnu operaciju u odnosu na operaciju »Ribecal«.

4) Knjiga depeša Z. Ostojića, depeša br. 437 od 9. 8. 1944, AVII, ČA, neregistrovano.

5) Brojno stanje Divizije od 31. jula 1944, AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 5 i 8 — 14/12.

6) Štab 4. bataljona u s. Tasovčićima, 15. četa u s. Domanovićima i 16. četa u s. Bivo-ljem Brdu ukupno 476 vojnika. Ostale dvije čete nalazile su se u selima Grude i Studencima, zapadno od Neretve, Arhiv VII, ANDH, k. 57, br. reg. 8/2.

7) Štab Operativne grupe prestao je sa radom 30. jula 1944., a 12. i 13. brigade su produžile samostalno dejstvo na svojini pravcima.

8) Ovdje su za podršku četničkog Nevesinjskog korpusa u garnizonima Gacko i Nevesinje na kraju ostavljene samo dvije artiljerijske baterije i najviše do jedne čete pješadije, uglavnom minobacački i mitraljeski dijelovi.

9) Izvještaj štaba 29. divizije 2. štabu 2. udarnog korpusa, NOVJ od 7. avgusta 1944. AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 3/1.

10) U dnevniku 9. domobranske posadne brigade ova ojacanja zabilježena su kao četiri bataljona 7. SS »Princ Eugen« divizije, što je sada teško prihvatiti, fell nije ni nemoguće. AVII, ANDH, k. 111, br. reg. 1/11, str. 22 — 24.

11) Dnevnik štaba 29. divizije str. 95, AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 7/8; relacije 12. i 13. brigade za avgust 1944., k. 1144 B, br. reg. 36/1 i 1143 A, br. reg. 1/7; izvještaji 12. i 13. brigade k. 1144 A, br. reg. 36/11 i k. 1152, br. reg. 28/1, 4, 42/4, 12. i 13/5; Op. dnevnik Nevesinjskog četničkog korpusa str. 116 ČA, BH-V-9336.

12) U komori ove kolone bilo je oko 300 konja.

13) Neprijatelj |je procijenjen na 250 vojnika, a od 509 boraca 12. brigade zbog velikog broja ranjenika u napadu je (u 3 bataljonu) moglo učestvovati najviše-200 — 250 boraca, AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 7/8, str. 97, k. 1144 B, br. reg. 3/1 i ČA BH-9336, str. 120.

14) AVII, ANOP, k. 1144 A, br. reg. 43/11, k. 1150 A, br. reg. 15/2 i ČA, BH-V-9336, str. 117.

15) Po njihovim podacima četnici su u ovoj borbi imali slijedeće gubitke: 1 mrtav i 2 ranjena, a u borbi sa 1. bataljonom još 2. Dnevnik Nevesinjskog četničkog korpusa str. 117. ČA, BH-V-9336.

16) Po našim podacima, Brigada je imala 3 ranjena, a četnici 10-tak ranjenih i više mrtvih. Po četničkim, oni su imali samo 2 ranjena. AVII, ANOP, k. 1143 A, br.. reg. 7/8, str. 97. k. 1144-B, br. reg. 3/1 i ČA, BH-V-9336, str. 120.

17) Četnici su imali 3 mrtva a 3/10. brigade jednog, AVII, ANOP, te 1143 A, br. reg. 7/8, str. 96.

18) S. Stijačić, Trebinjci pali u borbi za slobodu str. 31.

19) Izvještaji štaba 13: brigade od 5, 6, 7. i 10. avgusta 1944, AVII, ANOP, k. 1152 A, br. reg. 18/5, k. 114 A, br. reg. 39/11 i k. 1144 B, br. reg. 13/1.

20) Operacijski dnevnik 29. divizije str. 96 — 102, AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 7/8; Relacija 13. brigade za avgust 1944. Isto, br. reg. 7/7; Izvještaji 13. 10. i 12. brigade i JH NOP odreda od 7 — 12. 8. 1944. godine. AVII, ANOP, k. 1144 A, br. reg. 38 i 39/11, k. 1144 B br. reg. 1, 2, 4, 6 i 13/1 i 13/2; k. 1152 A, br. reg. 4/4 i 18/5; ANDH, k. 145 br. reg. 35/7.

21) AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 1 i 7/8; k. 1152, br. reg. 18/5.

22) Nije utvrđena njihova puna numeracija. Domobranski izvori tvrde da su to bili dijelovi 7. SS »Princ Eugen« divizije jačine 4 bataljona. Njemački izvori (Dnevni izvještaj grupe armije »F« od 9. VIII 1944) potvrđuju prisustvo 3. bataljona 13. SS puka ove divizije. AVII, NjA, Mikroteka, Vašington, T-311, R-192/413 — 418. Dio ovih snaga (500 vojnika, 50 konja i 5 kamiona) dopremljen je iz Čapljine u dvije kompozicije, a bilo ih je još. Ostali su došli kamionima ili iz Stoca, preko Ljubinja ili preko Dubrovnika. Zna se da je iste noći, maršem iz rejona Slanog, preko s. Osojnika i s. Zaplanika, došao u Trebinje i 3. bataljon 369. grenadirskog puka. Najverovatnije je da se radi o naknadnoj intervenciji možda sva tri bataljona fiktivne 21. SS divizije, koja se od ovog vremena više ne pojavljuje.

23) Prema četničkom izvještaju »s većim gubicima«, AVII, ČA, k. 279, br. reg. 17/1.

24) U operacijskom dnevniku domobranske 9. posadnog zdruga na str. 23 o ovom stoji: »U Vilusama se sada nalaze četiri bojne SS trupe sa dijelovima 369. gr. puka iz Trebinja i četnici. Na Viluse su stigli ovim redom: Dvije SS bojne sa dijelovima 369. gr. p. od Lastve preko Klobuka, a zatim dvije bojne SS trupe od Bileće preko s. Petrovića, a onda iz pravca Grahova Janičićiva brigada«. AVII, ANDH, k. 111, br. reg. 1/11.

25) Zapovijest 6. crnogorske udarne brigade od 8. VIII i Primorske operativne grupe od 14. VIII 1944. Zbornik, tom III, dok. 58 i 65. Operativni dnevnik, 2. dalmatinske brigade. Isto, dok. 353.

26) Operacijski dnevnik 29. divizije str. 96 — 99, AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 7/8; Izvještaji 10. hercegovačke brigade od 6 — 12. VIII 1944. k. 1144 A, br. reg. 37, 40 i 42/11, k. 1144 B, br. reg. 5, 9, 10, 15 i 19/1; Obavještenje štaba 2. dalmatinske brigade od 8. 8. 1944, str. 1144 A, br. reg. 41/11; Operacijski dnevnik domobranske 9. posadnog zdruga str. 22 — 24, ANDH, k. 111, reg. br. 1/11. Depeša oficira za vezu štaba četničkog Trebinjskog korpusa komandantu četničke Bilećke brigade, ČA, BH-V-8551.

27) Spisak poginulih političkih rukovodilaca AVII, ANOP-a, k. 1145 A, reg. br. 1/12, redni br. 30.

28) Evidentirana su samo tri mrtva četnika 6. avgusta. Ni podaci o gubicima 10. brigade nisu potpuni. AVII, ANOP, k. 1144 A, br. reg. 40/11, UDF, k. 111, br. reg. 1/11 — 24; Spisak poginulih boraca 29. divizije br. 2. r. br. 299 i 968.

29) Operacijski dnevnik četničkog Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, reg. br. BH-V--9336, str. 124.

30) AVII, ANOP-a, k. 40, br. reg. 2/1.

31) Oko 13 mrtvih i dvadesetak ranjenih, dok je 10. brigada imala samo jednog poginulog i 6 ranjenih, od čega 2 teško. AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 6 2 — 7, k. 1144 B, br. reg. 30/1, ANDH, k. 111, br. reg. 1/11, str. 25 a.

32) AVII, ANDH, k. 111, br. reg. 1/11, ČA, k. 279, br. reg. 17/1.

33) Tog dana je iz Mostara otišla prema Sarajevu kolona od 150 kamiona i jedna kompozicija natovarena teškim oruđima i ratnim materijalom. AVII, ANOP, k. 1144 B, br. reg. 17/2.

34) AVII, ANOP, k. 1144-B, br. reg. 39 i 41/1 i 7 2.

35) Uz .to je i Ljubomirski bataljon četničke Bilećke brigade po naređenju štaba Trebinjskog korpusa bio angažovan za akciju protiv Južnohercegovačkog NOP odreda u Trebinjskim brdima, AVII, ČA, BH-V-8560.

36) S. Stijačić, Trebinjci pali u borbi za slobodu, st. 41.

37) Isto, str. 32.

38) 38) Tako je 16. divizija imala: 2007 boraca na licu i 887 u rashodu, a 36 divizija: 1096 na licu a 449 u rashodu. Arhiv Instituta za izučavanje istorije radničkog pokreta Jugoslavije br. reg. 4148, 4154, 4166 i 4189/VIII (44).

39) Do 17.00 sati 1. bataljon 11. brigade imao je 3 ranjena. AVII, ANOP, k. 1144-B, br. reg. 15/2; ANDH, k. 145, br. reg. 36/7; ČA, BH-V-9336, str. 135.

40) Isto.

41) Izvještaj štaba Divizije. AVII, ANOP, k. 1143, br. reg. 6/2 — Relacija 10. hercegovačke brigade za avgust 1944. godine, Zbornik, tom IV, knj. 29, dok. 29 i Operativni dnevnik brigade, AVII, ANOP, k. 1148-1, br. reg. 12/4. str. 89.

42) Na položajima su nađena mrtva 2 njemačka vojnika, podoficir i oficir, iz njemačkog previjališta na Radmilovića Dubravama odneseno je 10 mrtvih i teže ranjenih na nosilima i 10 ranjenih na konjima (izvjestan broj ranjenih se svakako mogao kretati i pješke). Zna se još da su na Golom brdu poginula četiri a 2 ranjena iz Zavodskog bataljona i da je u mjesnoj crkvi i džamiji viđeno »mnogo« mrtvih, te da su u Trebinje u toku dana otišla dva kamiona teških ranjenika, AVII, ANOP, k. 1144 B, br. reg. 19 i 22/2.

I na Vlahinji, gdje je vršen samo demonstrativni napad, četnici su imali mrtvih i ranjenih i jednog zarobljenog. AVII, ANOP, 1. 1143, br. reg. 6/2.

43) AVII, CA, BH-V-9336.

44) Pri tome su neprijatelji imali 3 mrtva i 6 ranjenih. AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 7/8, str. 108.

45) Isto.

46) Relacija štaba 10. brigade za avgust 1944, AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 6/2-7.

47) Relacija štaba 11. brigade za avgust 1944. AVII, ANOP-a, k. 1150 A, br. reg. 19/2, CA, br. reg. BH-V-9336.

48) Ova brigada formacijski je pripadala komandi Dinarskog područja, a bila je, shodno Hitlerovom naređenju u proljeće 1944. godine, uzela naziv »Hrvatska borbena zajednica«.

49) Prema jednoj depeši od 26. VIII 1944. mobilisala je oko 600 ljudi, što je malo vjerovatno. AVII, CA, k. 279, reg. br. 17/1.

50) S. Stijačić, u dj. str. 52 i 59.

51) AVII, ANOP, k. 1144 B, br. reg. 38/1 i 28/2: k. 1143 A, br. reg. 7/8 str. 105; k. 1144 br. reg. 14 i 17/2, CA, BH-V-8559.

52) AVII, ČA, BH-V-8560.

53) AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 7/8, k. 1144 B, br. reg. 28 i 29/2; CA, BH-V-8560; ANDH, k. 111 br. reg. 1/11 i k. 145 br. reg. 36/7.

56) Izvještaj o operaciji br. 1, Zbornik, tom X, knj. 1 dok. 41.

57) Depeše Direkciji željeznica u Sarajevu iz 1944. godine: br. 563, 32835-6, 32838, 33983-4, 34490, 34847, 35364, 33836, 35965, 36324, 36558, 36605 i 36763/44; Izvještaji 6. žandarmerijskog puka u AVII, ANDH, k. 145 br. reg. 35 i 36/7, k. 149 E, br. reg. 2/3 i k. 151 A br. reg. 3/5, Izvještaji jedinica 29. divizije AVII, ANOP, k. 1143 A, br. reg. 7/8, k. 1144 A, br. reg. 32/2 i 38/11, k. 1144 B, br. reg. 5, 18, 39 i 41/1 i 35/2; Operativni dnevnik domobranske 9. posadnog zdruga AVII, ANDH, k. 111, br. reg. 1/11, i izvještaji 1. vazduhoplovne eskadrile NOVJ, AVII, ANOP, k. 11460, br. reg. 1/1, 1/2 i 1/4, Operativni dnevnik Nevesinjskog četničkog korpusa AVII, CA, BH-V-9336.

58) Arhiv VII, ANOP-a, k. 1152-1, br. reg. 22/8.

Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument