Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA
Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument


III DIO

LJETNE OPERACIJE

X Glava

POKUŠAJ PREUZIMANJA INICIJATIVE

 

Usavršavanje organizacije

 

Povoljan razvoj ratnih operacija protiv međunarodnog fašizma u svijetu i na domaćem ratištu najavio je početak nove, odlučujuće faze u borbi protiv nacističkih snaga za konačno oslobođenje zemlje. Istorijski trenutak je nalagao stvaranje što jače, za veće operacije osposobljene Divizije, kao operativne trupe koja je kadra da se uspješno nosi i u frontalnom sudaru sa okupatorom i njegovim domaćim slugama. Nazirao se skori i neminovni nailazak takvog obračuna, što je, prirodno, prevazilazilo dotadašnji značaj teritorijalnih snaga i partizanske taktike. U ovom smislu, a umnogome podstican i od Vrhovnog štaba NOV i POJ, štab 29. divizije je krajem proljeća 1944. godine pristupio formiranju svoje nove, po redu četvrte udarne brigade. A kasnije, u septembru, i još jedne — pete. U oba slučaja to se činilo reorganizovanjem postojećih partizanskih odreda.

Štab 29. divizije je 14. maja izdao naredbu o formiranju 13. hercegovačke brigade,15 koju je trebalo obrazovati u istočnom dijelu konjičkog sreza od Mostarskog NOP odreda i 4. bataljona 11. brigade. Do momenta objavljivanja naredbe, ocjenjujemo, štab Divizije nije još imao potpuniji uvid o stanju Mostarskog odreda poslije njegovog osipanja i pomjeranja prema Prozoru, kojom prilikom je sveden na jedan bataljon.

Istom naredbom je naimenovan i komandni dio štaba 13. brigade, pa je on 17. maja sa 4. bataljonom krenuo iz Gatačkog polja i 20. maja stigao u prozorsko selo Solakovu Kulu2) gdje je zatekao sačuvani dio 1. bataljon (Mostarski) Mostarskog NOP odreda. U ovaj Štab su ušli: komandant Danilo Komnenović, dotadašnji komandant 12. hercegovačke brigade, politički komesar Enver Ćemalović, dotadašnji politički komesar Mostarskog NOP odreda, zamjenik komandanta Milorad Kujačić, dotadašnji komandant 2. bataljona 12. brigade i zamjenik političkog komesara, Novak Anđelić, dotadašnji partijski radnik na terenu.

U sklopu ovog naimenovan ja dužnost komandanta 12. hercegovačke brigade preuzeo je dotadašnji zamjenik komandanta Milinko Okiljević, a svoju dotadašnju dužnost predao je Ljubi Miljanoviću, koji je dotad komandovao 3. bataljonom iste brigade.

Baš na dan 25. maja u Solakovoj Kuli u dolini Neretvice, kad je u Drvaru napadnuto vojno-političko rukovodstvo NOP Jugoslavije na čelu sa drugom Titom, počela je svoj ratni život 13. hercegovačka udarna brigada. Tada je imala 1. i 4. bataljon i štab Brigade. Pošto se radilo o bataljonima koji su već imali dugu borbenu tradiciju, i koji su obrazovani još 1942. i 1943. godine, oba bataljona su zadržali svoje dotadašnje numeracije, koje su nosili i u ranijim formacijama.

Odmah po formiranju, 13. brigada se, preko Ivan-sedla, probila u rejon Bjelimića, gdje je nekoliko dana gonila tamošnju neprijateljsku miliciju; milicija se razbježala ne pružajući značajniji otpor.

Iako je prvobitno dobio zadatak da se borbeno aktivira u prostoru Umoljani — Župa konjička — Bjelimići — Zimlje, posebno da se ispolji na pruzi Sarajevo — Mostar, štab 13. brigade se odlučio da jedinicu prethodno povrati u rejon Gacka. To je učinjeno radi sprovođenja do oslobođene teritorije hercegovačke i crnogorske omladinske delegacije, koje su se vraćale sa Drugog konresa USAOJ-a, održanog 2. maja u Drvaru. Istovremeno je osiguravan transport desetak komorskih grla, sa tovarima pisanog materijala upućenog od Vrhovnog štaba za 2. udarni korpus. U dugoj koloni Brigade nalazio se i veći broj bivših interniraca iz Crne Gore, oslobođenih iz talijanskih konclogora, koji su se vraćali u zavičajne krajeve.

Pošto je kod Oblja odbacila zasjedu koju je činilo više stotina kalinovičkih i nevesinjskih četnika, Brigada je, 6. juna, uz Borac dostigla gatačko Čemerno, odakle je njen štab poslao opširan izvještaj štabu Divizije o stanju jedinice i dao prijedlog da se Brigada prije povratka na svoj samostalan zadatak oko Konjica ojača i borbeno učvrsti.

Već narednog dana, 13. brigada je od Čemerna prešla u napad i kod s. Dramešine odbacila 4. bataljon četničke Gatačke brigade i protjerala ga prema garnizonu u Gacku.

Štab 13. brigade je 8. juna u Čemernu dobio novi zadatak od štaba 29. divizije da nastavi pokret prema Divinu radi dalje popune i sređivanja. Preko Gatačkog polja i Meke Grude Brigada je 10. juna stigla u Divin,3) gdje je 11. juna izvršena smotra jedinice. Smotru su izvršili politički komesar i načelnik štaba Divizije, pa je to, u stvari, bio i završni čin formiranja 13. hercegovačke brigade. Narednih dana, u 13. brigadu je uključen bataljon »Savo Belović« Južnohercegovackog NOP odreda, kao njen 3. bataljon, a prije nego što će preuzeti borbene zadatke u južnoj Hercegovini.4)

Zbog poremećaja koje je uslovila snažna neprijateljeva ofanziva na oslobođenu teritoriju Hercegovine, popuna 13. brigade je bila usporena, ali je 10. avgusta, u Dubravama, u međuprostoru Stolac — Mostar, obrazovan Dubravski partizanski bataljon, koji je, nešto kasnije, uključen u 13. brigadu, kao njen 2. bataljon. Time je ova brigada sa četiri svoja bataljona stala u red starijih brigada Divizije, kako po svojoj jačini tako i po vojnopolitičkom doprinosu.

Pored obrazovanja 13. brigade, u toku juna ostvarena su i dalja organizaciona usavršavanja jedinica 29. udarne divizije. Naredbom njenog štaba od 10. juna tri bataljona Sjevernohercegovačkog NOP odreda popunili su postojeće ili obrazovali nove jedinice u brigadama. Bataljon »Nevesinjska puška« preimenovan je u 3. bataljon 10. brigade, čime je nadomješten ranije odkomandovani 3. (dalmatinski) bataljon. Partizanski bataljon »Miro Popara« nadomjestio je 4. bataljon 11. brigade koji je, kako znamo, uključen u borbeni sastav 13. hercegovačke brigade. Partizanski bataljon »Vule Skoko« poslužio je za popunu malobrojnog 1. bataljona 11. brigade.5) Time je, poslije Mostarskog, rasformiran i Sjevernohercegovački NOP odred na račun brigada, a ukidanje partizanskih jedinica, u dobroj mjeri, nadomješteno je istovremenim razvojem teritorijalnih jedinica (bataljona) po područjima Divizijske vojne oblasti.

Naredbom Vojne oblasti 29. divizije od 18. juna formirano je 1. vojno područje sa sjedištem komande u Davidovićima. U njega je uključena teritorija bilećkog, gatačkog i nevesinjskog sreza sa, odranije postojećim, komandama mjesta — srezova. U sličnom postupku, naredbom od 28. juna, obrazovano je i 2. vojno područje, sa sjedištem u Vlahovićima, da bi objedinilo komande mjesta i teritoriju stolačkog, ljubinjskog i trebinjskog sreza.6. Za komandanta 1. vojnog područja postavljen je Vlado Vujović Stari, a za političkog komesara Mirko Mastilović. Na čelo 2. vojnog područja postavljeni su: komandant Dako Kundačina i politički komesar Mladen Knežević Traktor.

Ovim razvojnim dostignućima 29. divizije treba dodati i istovremene napore usmjerene ka značajnom unapređivanju i zbrinjavanju, kao i liječenju, težih ranjenika i bolesnika. Upućivanjem sa aerodroma u Boanu oko 100 ranjenih i bolesnih boraca u savezničke bolnice u Italiji,7 Divizija je, uz pomoć štaba 2. udarnog korpusa, riješila jedan od svojih najtežih i najbolijih problema. Ovom prvom, kao i daljom evakuacijom i sanitetskim zbrinjavanjem i liječenjem ranjenih i bolesnih ljudi, podstaknut je porast borbenog morala jedinica Divizije i omogućena veća borbena pokretljivost širom operativnog područja.

 

Neuspjeli napadi na garnizon u Bileći

 

Poslije slamanja uzastopnih neprijateljevih napada u toku maja, jedinice Divizije su nastavile oštre okršaje, čiji je uvod bio napad dijelova Divizije i Primorske operativne grupe na četnički garnizon u Bileći, sa ciljem da se grad oslobodi u ukloni ova velika prepreka u dubini oslobođene teritorije.

Napad na četničko uporište organizovao je štab 29. divizije svojom zapoviješću od 29. maja, a započeo je 31. maja u 22,30 sati.8) Izvodile su ga dvije napadne kolone sa po tri bataljona, pored dva bataljona koji su preuzeli spoljno osiguranje napada od garnizona u Trebinju. Desna kolona, tri bataljona 12. hercegovačke brigade, napadala je sa sjeverne i sjeverozapadne strane uporišta, a lijeva kolona, dva bataljona 2. dalmatinske sa 4. bataljonom 12. brigade, nastupala je na istočni dio odbrane u Bileći. Snage za osiguranje postavljene su u rejon Moska.

Zamisao za uništenje tvrde četničke odbrane, naslonjene na brojne objekte stalne fotifikacije, predviđala je iznenadno podilaženje i jednovremeni udar dviju kolona s ciljem da se kružna odbrana četnika probije, rasiječe i, u daljem, savlada. Napad je počeo u određeno vrijeme bombaškim jurišem na četničku spoljnu odbranu, u kojem je brzo savladan otpor u utvrđenjima Dubovac, Hadžibegovo brdo i Vlahinja. Zatim je šest bataljona, goneći četnička osiguranja, nastavilo napad na neprijateljevu odbranu u gradu, koja je pružala žestok otpor iz jakih utvrđenja, i iz jedinstvenog čvorišta bunkera i uređenih zgrada, opasanih žicanim preprekama i branjenih gustom vatrom posebno dobro od okupatora naoružanih bilećkih četnika.

Pred svitanje, po odluci štaba Divizije, napad je obustavljen, pa su jedinice izvučene iz gradske kotline na prva uzvišenja, sa kojih je neprijatelj tučen minobacačkom vatrom, a s namjerom da se napad pripremi i obnovi naredne noći.

Međutim, ugrožavanje najmanje 6009) udruženih četnika Bilećke i Vučedolske brigade u Bileći, izazvalo je brzu intervenciju neprijateljevih garnizona iz Stoca, Nevesinja i Gacka, pa je borba oko Bileće odmah prerasla u opšti sudar na svim sektorima.

Dok je ujutru 1. juna još vodila napad kod Bileće, u leđa 12. brigade udarilo je oko 300 četnika iste Bilećke brigade. Oni su se zatekli u rejonu Ljubinja, gdje su učestvovali u napadu na sjedište Južnohercegovačkog NOP odreda u G. Hrasnu. Orijentisani borbenim tutnjem kod Bileće, ovi četnici su odmah pohitali u pomoć svome garnizonu. Četnicima koji su se iznenadno pojavili suprotstavio se kod Osmić-gomile i Tisca, u rejonu desetak kilometara od Bileće, 3. bataljon 12. brigade, ojačan sa dijelom 2. bataljona. Borbom prsa u prsa jedinice 12. brigade, pomognute i pritiskom 5. bataljona 10. brigade u leđa četničkog rasporeda, odbijen je ovaj napad četnika, ali su se oni ipak, obilaznim pravcem preko Šobadina, probili u svoj garnizon.

U ovim dvodnevnim borbama oko Bileće 12. hercegovačka brigada je imala znatne gubitke, 9 poginulih* boraca i 11 ranjenih, većinom iz 3. bataljona u borbi kod Osmić-gomile. Među njima je u Baljcima pao 31. maja zamjenik komandira čete 4. bataljona Spaso Vujović iz Zasade.10) Istovremeno, dalmatinski bataljoni su pretrpili gubitke — 2 poginula i 4 ranjena borca.11 Ocijenjeno je da su četnički gubici istovremeno bili dvostruko veći; u jednom domobranskom dokumentu navodi se da su iz nosili 8 ubijenih i 16 ranjenih. Pored niza ranijih, i ovo improvizovano zalijetanje na utvrđeni grad nije imalo uspjeha, iako je za duži period paralisalo četnički garnizon u Bileći.

*) U ovim borbama pali su hrabro: politički delegat voda Jovo Anđić, iz Zagore kod Trebinja, vodnik Nikola Lojpur, iz Tasovčića (kod Čapljine), puškomitraljezac Mitar Kijac, iz Rosulje-Ljubomir; borac Ismet Džemila, iz Aladinića kod Stoca, te politički delegat voda Branko Ivanković iz Ljubomira, koji je podlegao 4. juna u D. Vrbici. Imena ostalih nisu identifikovana.

Dalji napad na bilećko četničko uporište odložen je zbog potrebe da se suzbiju već ispoljene neprijateljeve intervencije na drugim sektorima.

 

Suzbijanje neprijateljevih napada iz Gacka i Nevesinja počektom juna

 

U jutro 1. juna, dok se još vodila borba za Bileću, oko 500 — 600 legionara i gatačkih četnika, podržanih gustom vatrom artiljerije i minobacača, prešlo je od Avtovca u napad na položaje 11. hercegovačke brigade. Glavnina ove brigade na položaju Kazanci — Danici odbila je napad oko 300 četnika Gatačke brigade, koji su pristigli od Dobrelja i Gata. Jača desnokrilna neprijateljeva kolona, sastavljena većinom od njemačkih vojnika, uspjela je da se od Stepena, duž puta, probije i, sa Kobilje glave, potisne 2. bataljon, ali je zatim zaustavljena na položajima M. i V. Kita. S padom noći pregrupisana je 11. brigada pa je, narednog jutra, nastavila borbu u rasporedu Stepen-vrh (3. bataljan) — Hercegova gradina (2. bataljon) sa 1. bataljonom u rezervi kod k. 1050, dok je desni bok štitila susjedna Golijska partizanska četa — iz rejona Kazanaca. Neprijateljevi gubici u borbi 1. juna nisu utvrđeni, a 11. brigada je imala jednog*) poginulog.121

*) Kod Kazanaca je poginuo vodnik 1. bataljona Gojko Karić iz Bijeljana.

Štab divizije je 2. juna pritekao u pomoć 11. brigadi, kada je prema Kobiljoj glavi uputio od Bileće 1. i 2. bataljon 12. brigade, pomjerajući istovremeno snage ove brigade sa bilećkih položaja na sjeverniju liniju Golobrđe — Okolišta.

U jutro 2. juna glavnina gatačkog garnizona nastavila je napad na položaje 11. brigade. Dvostruko nadmoćnije snage legionara i četnika, poslije višečasovne borbe, potisle su 3. bataljon od Stepen-vrha prema Kocelju (k. 1293), koji je bio izložen snažnoj koncentraciji neprijateljeve artiljerijske vatre. Uvođenjem u borbu 1. bataljona, štab 11. brigade je stabilizovao odbranu kod 3. bataljona. Krajem dana protivnapadom 1. i 3. bataljona, neprijatelj je odbačen iz masiva Somine na polazne položaje, dok je 2. bataljon, žilavom odbranom, održao svoj položaj na Hercegovoj gradini. U borbi 2. juna 11. brigada je imala 7 poginulih**) i 9 ranjenih. Istovremeno je, prema sopstvenim podacima, neprijatelj imao 8 ubijenih i 20 ranjenih.13

**) Na Stepen-visu su poginuli borci: Ratko Pecelj iz Rankovaca, Svetko Mićević iz Zitomislića; kod Kobilje glave: Petar Bulić iz Splita; kod Zaselja: Branko Mandrapa iz Gabele, te Vlado Gaćina iz M. Grude (koji je poslije ranjavanja umro 7. VI u bolnici), kao i Milovan Luburić iz Brestica kod Bileće.

Noću 3/4. juna, uz pomoć koja je pristigla preduzet je opšti protivnapad u Gatačkom polju. Po dva bataljona iz 11. i 12. brigade napali su od Kobilje glave, Zaselja, Pržina i Stepena odbacivši prema Zbornoj Gomili oko 250 legionara i četnika, da bi, protivnapadom nadmoćnog neprijatelja, bili iste noći povraćeni na polazne položaje. U toku ove noći ubijena su dva četnika i jedan legionar, a dva borca lako su ranjena.

U toku 4. jula 11. brigada je rokirana na golijski pravac, na položaje Kazanci (1. bataljon ) — Vratkovići (2. bataljon) — Bobotovo Groblje (3. bataljon). Prvi i 2. bataljon 12. brigade posjeli su rejon Slivice — Njivice — radi zatvaranja pravca od Gatačkog polja prema Bileći. Do 9. juna na gatačkom sektoru zavladalo je zatišje, uz obostranu izviđačku aktivnost.14)

Naporedo sa gatačkim, početkom juna ispoljio se i neprijateljev garnizon u Nevesinju; prema njemu je bila orijentisana 10. hercegovačka brigada. Prvog juna njen 4. i 2. bataljon zatekli su sa na položajima Nekudina — Lastavica prema neprijatelju u Nevesinjskom polju, 5. bataljon je bio u pozadini (čistio je četničke dijelove u prostoru planine Sitnice), dok je 1. bataljon ojačavao 12. brigadu na bilećkim položajima.

Ovog dana nevesinjski garnizon je znatno pojačan dovođenjem iz Konjica legionarskog 369. dopunsko-nastavnog bataljona ili njegove glavnine, što nije pouzdano utvrđeno. Istovremeno, postoje tragovi u izvještajima da je u tim danima u Nevesinju bila prisutna i neka jedinica legionarske 13. SS »Handžar« divizije, čiji su dijelovi ovog proljeća boravili u rejonu Mostara i nastojali da u svoje redove mobilišu omladince — Muslimane.15

Prvog juna oko 2 — 300 četnika 2. nevesinjske brigade, uz podršku legionarske artiljerije, napali su kod Lastavice 2. bataljon 10. brigade, koji ih je protivnapadom odbacio na polazne položaje kod Odžaka. Njegovu borbu podržala je jedna četa 4. bataljona, kada je od Nekudine prodrla u rejon Lješčice i tamo, bez vidnijeg uspjeha, napala na dobro branjene vatrene položaje legionarske artiljerije. U borbama 1. juna, 2. bataljon je imao jednog poginulog*) i dva teže ranjena borca.16) Istog dana prema Nevesinju je privučen i 5. bataljon iz rejona Njeganovića.

*) Kod Vranjkuka je poginuo borac Jovan Vulić iz Biograda, kod Nevesinja. Istog dana umrli su od zadobijenih rana kod Vranjkuka borci: Mihajlo Radovanović iz Lukavca kod Nevesinja i Smail Mešić iz Čapljine.

Drugog juna, u 8 sati, tri kolone legionara i četnika napali su na položaje 2. i 4. bataljona, ali su do kraja dana bile odbačene na polazne položaje prema Odžaku i Biogradu.17) Na nevesinjskom sektoru je, do 8. juna tako zavladalo zatišje.

Uzastopno poražavani i snagom NOP-a iznutra rastrojavani nevesinjski, četnici su se naglo osipali, pa je 7. juna ukinuta njihova 2. nevesinjska brigada, a njeni ostaci su priključeni do tada Prvoj, odnosno, u daljem, četničkoj Nevesinjskoj brigadi, čiji je Fojnički bataljon istovremeno priključen Gatačkoj brigadi.18-

U prvoj dekadi juna, boreći se samostalnije, Južnohercegovački NOP odred je uspješnim akcijama održavao svoju teritoriju i, vezivanjem neprijateljevih garnizona u Stocu i Trebinju, podržavao borbu glavnine Divizije. Pošto su od 29. do 31. maja i 1. juna učestvovali u uspješnoj odbrani svoje baze u G. Hrasnu, koja je bila napadnuta od višestruko nadmoćnih četnika Trebinjskog korpusa, uz podršku legionarskog garnizona iz Stoca, bataljoni »Marko Mihić« i »Miro Popara« preduzeli su noću 3/4. juna napad u Poplatu na četničku Stolačku brigadu i protjerali je u stolački garnizon.19)

Vršeći stalan pritisak na garnizon u Trebinju, bataljon »Rade Pravica« Južnohercegovačkog NOP odreda je 5. juna, kod s. Petrovića, iz zasjede napao kolonu legionara, od koje je 7 ubio, 4 zarobio a ostale prognao u Trebinje. U borbi je zaplijenjeno 10 pušaka, jedan pištolj, dva dvogleda, jedna mašinka i oko 1000 metaka. Ovaj partizanski bataljon je 9. juna kod Zaplanika, miniranjem kolosjeka, prevrnuo neprijateljev oklopni voz.20

Radi vezivanja stolačkog garnizona, bataljon »Marko Mihić« je 6. juna od Bjelojevića prodro u Dubrave, u pozadinu garnizona u Stocu, i ugrozio njegovu putnu vezu sa Domanovićima. Tamo se zadržao nekoliko dana napadajući domobransku miliciju na prostoru Dubrava i presijecajući navedene komunikacije.

Za sve to vrijeme mirovao je četnički bilećki garnizon prema kojem je bila orijentisana 12. brigada sa položaja: Vrbica — Pogledalo — Kovači — Pilatovci. Ova brigada je od 6. juna preuzela i zatvaranje pravca od Bileće prem Vilusima, preuzimajući ga od 2. dalmatinske brigade. U rejonu Njivica nalazio se njen 2. bataljon, u rezervi štaba Divizije.

Nakon nekoliko dana odmora, maksimalno iskorišćenih za sređivanje i osvježavanje jedinica, na inicijativu štaba Divizije, nastavljena je borbena aktivnost. Prva je pokrenuta 10. brigada, koja je 8. juna preduzela napad u Nevesinjskom polju. Sa položaja Nekudina — Džinova Mahala — Ponor njena tri bataljona su krenula prema Nevesinju, raspršili četnike Nevesinjske brigade i 9. juna ujutro izbili na liniju Odžak — Bablja glava — Vilenjak. Sa Vilenjaka je 4. bataljon zasuo minobacačkom vatrom neprijateljevo gradsko uporište prodirući prednjim dijelovima u samo predgrađe.21)

Kako se i očekivalo, nevesinjski garnizon je odmah reagovao. Tamošnji legionari, zajedno sa četnicima, podržani sa četiri tenka i snažnom  artiljerijskom vatrom, preduzeli su protivnapad s težištem na otklanjanju neposredne opasnosti, tj. da zbace 4. bataljon sa nadvišavajućeg Vilenjaka. Bataljon se blagovremeno izvukao prema Udrežnju. Noću 9/10. juna obnovljen je pritisak jedinica 10. brigade na spoljnu odbranu nevesinjskog garnizona; poslije toga jedinice su se vratile na položaje Tabaja — Lastavica — Mučibabići. U ovim borbama 10. brigada nije imala gubitaka, dok su dva četnika ubijena, a pet ih je zarobljeno.22

Noću 10/11. juna bataljoni 10. brigade su krenuli s ciljem da protjeraju četničke posade sa prostora Crnče — Žalom — Budisavlje. Dok su 2. i 5. bataljon, progoneći četničke dijelove, izbili do Bratača, 4. bataljon je, štiteći lijevi bok 4. i 5. bataljona, sa položaja Glog — Nekudina, odbio protivnapad oko 250 legionara i četnika i odbacio ih na njihove polazne položaje kod Odžaka. Tom prilikom je izbačeno iz stroja više neprijateljevih vojnika, a plijen je bio četiri puške sa 120 metaka. Istog dana 2. i 5. bataljon su kod Zaloma odbili sličan četnički protivnapad i imali dva poginula.* I u toku 12. juna nastavljen je pritisak na neprijateljev raspored kod Brtača i Budisavlja, da bi se jedinice naredne noći vratile na ranije položaje. U dvodnevnoj borbi prema neprijateljevim podacima, u ovom rejonu ubijeno je 8, ranjeno 4, a nestalo je 25 četnika.23

*) Kod Zaloma su poginuli: zastavnik Simo Reljić, iz Svitave kod Čapljine i borac Janko Uzelac, oba iz 5. bataljona.

Koordinirano sa aktivnošću 10. brigade u Nevesinjskom polju ispoljila se i 11. brigada na gatačkom sektoru. Ona je noću 11/12. juna od Gareve i Gata, preko Samobora, prodrla u rejon Jasenik — Lipnik, progoneći usput četnička osiguranja u Avtovac. U napadu je učestvovao i tek uključeni 4. bataljon, obrazovan od partizanskog bataljona »Miro Popara«. Pritisak na neprijatelja u Gatačkom polju proširen je učešćem i 2. bataljona 12. brigade, koji je od Troglava napao četničku posadu u Stepenu i protjerao je u Kulu Fazlagić. Pošto je ocijenio da dalji napad na neprija-teljevu odbranu u Avtovcu nema izgleda na uspjeh, štab 11. brigade je povratio svoje jedinice na ranije položaje: Vratkovići — Kazanci — Galešina — Danici. Iste noći 13/14. juna od Stepena je prema Kovačima vraćen i 2. bataljon 12. brigade; on je nastavio raniju ulogu divizijske rezerve.

U dvodnevnim borbama u Gatačkom polju 11. brigada je ubila 12. neprijatelj evih vojnika, četiri je ranila i jednog zarobila, imala je osam ranjenika, dok je poginuo zamjenik političkog komesara čete, Ostoja Popović iz Gračanice. On je pao 10. juna kod s. Garave.24

 

Borbe 12. brigade i Južnohercegovačkog odreda, sredinom juna

 

U reakciji na pritisak na garnizone u Nevesinju i Gacku ispoljio se, poslije duže vremena, i bilećki garnizon. Oko 400 četnika 13. juna ujutro napalo je 1. bataljon 12. brigade na prenoćištu, u Pilatovcima. Slabo osiguran i iznenađen, Bataljon se našao u okruženju, pa je bio prinuđen da se iz teškog položaja probije, a zatim, uz pomoć 3. bataljona od Vučjeg Dola preduzme protivnapad. Četnici su odbačeni u Bileću, a desetak neprijateljskih vojnika izbačeno je iz stroja. Četnici su u Pilatovcima zarobili 7 boraca 1. bataljona i zaplijenili: osam grla iz komore, minobacač 81 mm, mitraljez »bredu« i 3 puške sa 800 metaka.25 Ovog dana u borbi na Baljcima poginula je Milosava Šegrt, referent saniteta 1. bataljona 1. brigade, rodom iz Aranđelova.

U protivakciji, 12. brigada je, noću 15/16. juna, izvršila prepad na četničku odbranu u Bileći i, krajem noći, bez gubitaka se vratila na svoje položaje. Pridat Dvanaestoj, 1. bataljon 10. brigade je, od 12. do 16. juna, krstario prostorom Zvijerina, Ljubomir, Mosko i iz tamošnjih naselja uspješno progonio četničke grupice. Tom prilikom, 17. juna poginuo je kod Njegovanovića zamjenik komesara čete Veljko Mulina iz Dubočana.

U drugoj polovini juna nastupio je borbeni predah na području 29. divizije. Neprijatelj se zavukao u svoje utvrđene garnizone, vršeći pripreme za narednu julsku napadnu operaciju »Zonenštih«.

Novoformirana 13. hercegovačka brigada krenula je iz Divina prema Stocu i, 13. juna, posjela položaje Hrgud — Vlahovići. Zatim je, dobrom saradnjom sa Južnohercegovačkim NOP odredom, nastavila borbenu aktivnost u Stolačkom srezu, s ciljem da dejstvuje po neprijatelju i osigurava priliv novih boraca.

Na prostoru Dubrava i u pozadini garnizona u Stocu, uspješno je dejstvovao partizanski bataljon »Marko Mihić«. On je 16. i 17. juna rastjerivao domobranske milicionare u s. Prenju ubivši jednog i zarobivši dva milicionara, kao i plijen od 7 pušaka i dva pištolja. Bataljon je zatim prodro u s. Lokve gdje je, 18. juna, savlađujući otpor neprijatelja ubio jednog, a dva milicionara zarobio, kao i tri puške. Nastavljajući tako, 20. juna on je, miniranjem puta Domanovići — Čapljina, uništio neprijateljev kamion, ubio dva legionarska podoficira i jednog ustašu. Pored kamiona, zaplijenio je 3 puške, 350 kg hljeba i 3 miliona kuna. Oko 50 partizana napalo je 22. juna i na žandarmerijsku stanicu u Aladinićima ali — odbijeni su. U Aladinićima su stolački partizani zaplijenili neprijateljev magacin sa 3.000 kg kukuruza. Podržavan od većine stanovništva dubravskih sela, Bataljon je i dalje rastjerivao tamošnje posade domobranskih milicionara i organe ustaške vlasti.26^

U ovo vrijeme su, takođe, bili aktivni i ostali bataljoni Južnohercegovačkog NOP odreda. Bataljon »Mihajlo Ćuzulan« srušio je dva voza na pruzi između stanica Zavala — Grmljani u Popovom polju. Prvo je sa rastavljenih šina survan oklopni voz, da bi, istog dana — 19. juna, bio survan i naredni njemački vojni voz, a nagaznom minom zbačen je sa pruge i vagonet pružnih radnika koji su pristigli radi opravke kolosjeka.27) Od ostalih, manje značajnih ili nezabilježenih događaja iz ovog vremena u južnoj Hercegovini, ističe se i početak razmjene zarobljenika između Dvadeset devete i okupatorske 369. divizije. Poslije pregovora štaba Južnohercegovačkog NOP odreda i komandanta legionarskog garnizona u Stocu, prva takva razmjena izvršena je 27. juna 1944. godine u rejonu s. Poplat, kod lokaliteta Dabrikovače (k. 286), gdje je razmjena i kasnije nastavljena.28 Prihvatanjem razmjene zarobljenika, u skladu sa međunarodnim ratnim pravom, njemački okupator je prvi put i javno priznao 29. diviziju, kao ravnopravnu zaraćenu stranu. Ovim načinom izbavljeni su iz zatočen ja mnogi aktivisti NOP-a i zarobljeni borci Divizije, koji su, inače, vrlo rijetko zapadali u takav položaj.

U drugoj polovini juna nešto je aktivnija bila samo 10. brigada — na nevesinjskom sektoru. Noću 16/17. juna njeni 3. i 4. bataljon su od Rakove Noge i Studenaca prodrli do Odžaka i Bablje glave, protjerali četničku predstražu, uništili njihove logore, a zatim, povratili se na svoje položaje. Na to je legionarska artiljerija odgovorila žestokom ali i neefikasnom vatrom po rejonu Odžaka, što je, zapravo, otkrivalo stalno neprijateljevo  strahovanje. Naredne noći bataljoni 10. brigade su upali u prostor Grabovica — Zalom, a tamošnje četničke posade pobjegle su u Bratac.29

Oko 400 legionara i četnika iz Nevesinja uzvratili su 21. juna napadom od Šipačna i Zaloma na položaje 2. bataljona na Rasini i Pandurici; uspjeli su da potisnu osiguravajuće dijelove. Sa padom noći pristizanjem 5. bataljona sa 2. i 5. bataljonom izvršen je protivnapad, pa je neprijatelj odbačen u njegove polazne rejone. Tom prilikom ubijen je jedan, a ranjeno 6 četnika, dok su tri borca ranjena. Istovremeni napad oko 150 četnika i legionara od Džinove Mahale prema Studencima zaustavio je 4. bataljon; ubijen je jedan četnik, a jedan partizan je ranjen.30

 

Obostrano grupisanje snaga početkom ljeta

 

Na dan 24. juna susjedna 2. dalmatinska brigada Primorske operativne grupe preuzela je i zatvaranje pravca od Bileće prema Vilusima, pa je sa položaja kod Pilatovaca oslobođen 1. bataljon 10. brigade i upućen prema Nevesinju. Tako su se 25. juna jedinice 29. udarne divizije našle u ovom rasporedu:

— 10. hercegovačka udarna brigada sa 5 bataljona prema Nevesinju, na položajima Slato — Rogače — Studenci — Džinov Do;

— 11. hercegovačka udarna brigada sa 4 bataljona prema Gacku, na položaj ima: Njivice — Galešina — Dulići — Vratkovići;

— 12. hercegovačka udarna brigada sa 4 bataljona prema Bileći, na prostoru: Okolišta — Vučji Do — Trnovica;

— 13. hercegovačka udarna brigada sa tri bataljona prema Stocu, na položajima: Podkom — Ćukova Greda — Kameni Obor;

— Južnohercegovački NOP odred sa po jednim bataljonom u Dubravama, u Popovom polju i Trebinjskoj šumi vezivao je daleko brojnije garnizone u južnoj Hercegovini;

— Novoobrazovani Sitnički NOP bataljon u prostoru planine Sitnice sadejstvovao je snagama 12. brigade kod Bileće;

— Štab divizije sa prištapskim jedinicama (Zaštitni bataljon, Intendantura i znatno rasterećena Bolnica) nalazio se i dalje u Poljicu (Crkvicama), u čijoj blizini su boravila i hercegovačka rukovodstva društveno-političkih organizacija.*

*) Oblasni komitet KPJ, Oblasni NO odbor, Oblasni odbor AFZ, Oblasni komitet SKOJ-a i Oblasni odbor USAOJ-a, Pozorište narodnog oslobođenja Hercegovine i redakcija »Hercegovačkog vijesnika«.

Opšti raspored neprijatelja na operativnom području Divizije uglavnom je ostao isti. Jedinice, koje su u toku maja izvodile ofanzivne akcije, u junu su uglavnom zadržane u ulozi rezervi. Krajem juna u Hercegovinu su se iz Bosne vratile jedinice 5. SS korpusa koje su od 25. maja učestvovale u drvarskoj operaciji. To, kao i povlačenje dijela snaga iz dubine svog operativnog područja, omogućilo je 5. SS brdskom armijskom korpusu da gušće posjedne svoj sektor jadranske obale; istovremeno, to je značilo i porast gustine posada u čitavoj borbenoj zoni »Neretva«, naročito u južnoj Hercegovini. Pomenute rezerve su, na primer, omogućile 5. SS korpusu da krajem juna interveniše i prema 1. proleterskom korpusu u rejonu Obija i Kalinovika.

Operativno područje 29. divizije u ovom periodu se gotovo u potpunosti poklapa sa odbrambenom zonom njemačke 369. pješadijske divizije, pa se zato treba osvrnuti na njen raspored. Raspored i dejstvo ostalih jedinica prikazuje se onoliko koliko su imale uticaja na dejstva 29 divizije.*

*) Ovakav raspored neprijateljevih snaga uglavnom se zadržao i u naredna dva mjeseca, pa se on kasnije ne opisuje.

Na prostoru koji se graniči na zapadu rijekom Neretvom, na jugu obalom Jadranskog mora od Neretve do Grude, na istoku granicom između Crne Gore i Hercegovine i na sjeveru, — planinama: Volujak, Zelengora i Treskavica, 369. divizija je svoje, kao i kolaboracionističke snage koje su joj bile potčinjene (približno iste jačine) rasporedila u duboko ešaloniranom poretku. Poredak je bio podijeljen na dva pukovska odsjeka obalske odbrane: desnim, od Ploča do Slanog, rukovodila je komanda 370. grenadirskog puka sa sjedištem u Stonu, na Pelješcu, a lijevim, od Slanog do Grude, komanda 369. grenadirskog puka, sa sjedištem u Trebinju. Oba puka imala su na obali samo po jedan svoj bataljon (1. bataljon 370. i 3. bataljon 369. grenadirskog puka). Pukovski drugi ešeloni, 3. bataljon 370. grenadirskog puka i 1. bataljon 369. grenadirskog puka nalazili su se u Metkoviću i Trebinju, dok su treći ešelon obrazovale divizijske rezerve: 2. bataljon 370. grenadirskog puka u Gacku, 369. dopunski streljački bataljon u Nevesinju i 369. izviđački bataljon u Mostaru.

Kao što se vidi iz rasporeda, i pukovi i bataljoni su predstavljali, uglavnom, komandna jezgra; oko njih su bile gr upisane jedinice ojačanja i potčinjene kolaboracionističke formacije. U skladu sa osnovnom zamisli komande 5. SS korpusa i 369. divizija je imala težište odbrane na neretvljanskom pravcu, pa je u Blagaju raspoređena njena Komanda sa 369. bataljonom za vezu i 105. tenkovskom četom 5. SS korpusa, kao i glavnina 369. artiljerijskog puka (Komanda, jedan divizion i prištapski dijelovi u Buni — po jedan njegov divizion ojačavao je pješadijske pukove u Trebinju i Stonu, a jedan divizijske rezerve u Nevesinju i Gacku). Tu su bile i ostale prištapske jedinice: 369. protivavionski divizion i 369. pionirski bataljon u Metkoviću, 369. protivtenkovski bataljon u Stocu, dok su pozadinske (sanitetske, tehničke i snabdjevačke) ustanove bile u Mostaru u Bijelom Polju.

U dolini Neretve bili su djelimično raspoređeni i prištapski dijelovi 5. SS korpusa, čija se komanda još nalazila u Širokom Brijegu. To se, prije svega, odnosi na 105. SS tenkovsku četu u Blagaju i 505. SS protivavionski divizion u Metkoviću, kao i 105. SS samohodni artiljerijski divizion, 105. SS izviđački bataljon (povremeno), 105. SS bataljon za vezu — sve u Mostaru, i dio njegovih snabdjevačkih ustanova sa — bar jednim bataljonom za osiguranje na željezničkoj pruzi prema Sarajevu.

Ispred obalskog ruba, na otocima Mljetu i Korčuli, te na zapadnom dijelu Pelješca, stvarnu prvu liniju odbrane neretvljanskog pravca činio je 750. lovački puk njemačke 118. lovačke divizije, ojačan divizionom njenog 668. artiljerijskog puka.

Njemačku odbranu obale na ovom dijelu su ojačavali:

— 649. obalski artiljerijski puk kopnene vojske, potčinjen neposredno komandi 5. SS korpusa. Njegov 949. divizion (sa 4 baterije) raspoređen je u Dubrovačkom, a 622. u Makarskom primorju.

— Mornarička obalska komanda južne Dalmacije potčinjena je admiralu Jadrana — komandantu njemačke mornarice na Jadranu, sa sjedištem u Opatiji. Njen 612. mornarički obalski artiljerijski divizion bio je raspoređen na dubrovačkim otocima (Lokrum, Lopud i Sipan) i Pelješcu, a 628. na Braču i kod Drvenika.

— Plovne jedinice njemačke mornarice na Jadranu, od kojih se u vodama i lukama južne i srednje Dalmacije nalazila bar po jedna flotila 1. divizije torpednih čamaca, kao i jedna eskortna flotila 11. divizije za osiguranje.

— Devetnaesti trvđavski pješadijski bataljon 999. puka* posjedao je garnizon u Stonu i — četvrtom četom — otok Mljet. Po nekim podacima ovdje se nalazio još jedan bataljon mornaričke pješadije i bar jedna mornarička PA baterija.

*) Numeracija za njemačke kažnjeničke jedinice.

Dok su isturene položaje na otocima posjedale isključivo njemačke jedinice, prvi ešalon ovako postavljene odbrane obale ojačavala su dva milicijska bataljona (4. i 5.) domobranskog 9. posadnog zdruga. Njegova Komanda i prištapski dijelovi nalazili su se takođe na obali, u rejonu Dubrovnika. Malobrojni četnički Dubrovački korpus (do 200 boraca — uglavnom samo Dubrovačka brigada) nalazio u neposrednoj blizini Dubrovnika u s. Slivnica.

Drugi ešelon, na liniji: Trebinje — Stolac — Čapljina ojačavale su snage 1. domobranskog i dvije čete 2. milicijskog bataljona domobranskog 9. posadnog zdruga, na obezbjeđenju željezničke pruge Hum — Trebinje i u Dubravama, četnički Trebinjski korpus (Trebinjska, Bilećka, Ljubinjska i Stolačka brigada, komanda Korpusa u Gorici kod Trebinja), ojačan Vučedolskom brigadom Nikšićkog korpusa i Neretvljanskom brigadom, četničke komande Dalmacije, koja je bila prihvatila naziv: »Hrvatska borbena zajednica«. Talijanska 49. fašistička legija »San Marko«, jačine puka, bila je na obezbjeđenju željezničke pruge Zavala — Hutovo, zajedno sa dva bataljona u ovom periodu formiranog 9. ustaškog stajaćeg djelatnog zdruga (1. u rejonu Gabela — Ravno — Metković i pola 4. bataljona u rejonu Tasovčići — Domanovići — Bivolje Brdo).

Treći ešelon ojačavala su dva milicijska bataljona domobranskog 9. posadnog zdruga (3. u rejonu Gacko — Kula Fazlagić, kao i dio 2. u Nevesinju i Mostaru), četnički Nevesinjski korpus (Gatačka, Nevesinjska, Mostarska i Konjička brigada, te Odred popa Perišića — komanda Korpusa u Rasadniku kod Nevesinja). Štab 29. divizije je procjenjivao ovih dana da oba četnička korpusa u Hercegovini imaju oko 3.200 četnika, od čega 1.200 u Bileći.31)

Dvadeset deveta udarna divizija NOVJ, prema brojnom stanju od 30. juna 1944. godine, imala je — zajedno sa partizanskim odredima i vojno-teritorijalnim organima i jedinicama — svega 2.729 boraca, a 31. jula 1944, bez vojnoteri tor i jalnih organa i jedinica, ukupno 2.811 boraca. U svom sastavu je imala: 10. hercegovačku brigadu, sastava pet bataljona sa 708 boraca; 11. hercegovačku brigadu, sastava četiri bataljona sa 477 boraca; 12. hercegovačku brigadu, sastava četiri bataljona sa 509 boraca; 13. hercegovačku brigadu, sastava tri bataljona sa 358 boraca. Divizija je u svom sastavu, takođe, imala još: Južnohercegovački partizanski odred, sastava tri bataljona i dvije samostalne čete (sa ukupno 270 boraca); Sitnički partizanski bataljon, jačine od 70 boraca; Divizijsku vojnu oblast sa komandom 1. vojnog područja u s. Davidovići (komande mjesta: Bileća, Gacko i Nevesinje) i komandom 2. vojnog područja u s. Hrasno (komande mjesta: Stolac i Ljubinje), sa njihovim zaštitnicama i malobrojnim partizanskim stražama, a u formiranju je bio Omladinski bataljon, koji je imao 220 boraca.*

*) Naoružanje 29. divizije 30. juna bilo je: 1790 pušaka, 50 automata, 152 puškomitraljeza, 24 mitraljeza, 11 minobacača 81 mm i 14 minobacača 60 mm.

 

Pokušaj preuzimanja inicijative

 

Koncentracija (i izvjesno organizaciono ojačanje) njenih cjelokupnih operativnih snaga, sada grupisanih u četiri snažne taktičke formacije osposobljene za samostalno dejstvo, kao i izvjesno prevladavanje tog proljeća inače akutne nestašice municije, hrane i odjeće, omogućavalo je ipak inicijativu. Sada su gotovo svi borci imali bar šestomjesečno iskustvo, a i velik broj starješina prošao je brojne kurseve za osposobljavanje, pa je i to omogućilo štabu 29. udarne divizije da, već na samom početku ljeta, makar i za kratko preuzme operativnu inicijativu u svoje ruke.

Oblasni komitet KPJ za Hercegovinu, ocjenjujući da je u ovakvoj situaciji stvorena mogućnost za dublji prodor jedinica u južnu Hercegovinu (u cilju demonstracije snaga u užem obalskom pojasu i korišćenja sve povoljnijih mobilizacijskih uslova u južnoj Hercegovini), ponovo je tražio od štaba Divizije da to i ostvari.

Upućivanje 13. hercegovačke brigade na željezničku prugu u Trebinjskoj šumi, gdje je ova — u drugoj polovini juna — trebalo da napadne slabije domobranske posade na željezničkim stanicama Diklići i Jasenica-Lug, uglavnom se svelo na izviđačku akciju, iako je usput pohvatano desetak škripara. Brigada je iz Dabarskog polja, preko Ljubinja, odmaršovala u rejon Zagora — Dobromani, ali je tu ustanovila da, zbog porušenih mostova i za ovo vrijeme neuobičajeno visokog vodostaja, ne može preći Trebišnjicu, pa se do 25-og istim putem vratila u rejon Dabarskog polja. Neposredan uvid i kontakti sa jedinicama Južnohercegovačkog NOP odreda i organima društveno-političkih organizacija potvrdili su ne samo mobilizacijske mogućnosti, nego i oportunost akcija širih razmjera u ovom dijelu Hercegovine. Te mogućnosti činili su još očiglednijim svakodnevni uspjesi Južnohercegovačkog NOP odreda, koji je dejstvovao manjim partizanskim bataljonima, pa i četama. Štab 29. divizije je smatrao da bi u ovakvoj situaciji bilo »najkorisnije što prije likvidirati garnizone Gacko i Bileću«, čime bi se skratio front, a Divizija širom osnovicom oslonila na slobodnu teritoriju u sjeverozapadnoj Crnoj Gori i oko Foče oslobađajući snage za dejstva prema Neretvi i — u sadejstvu sa Primorskom operativnom grupom — prema Primorju; na to se, poslije zimskih iskustava zbog nedostatka artiljerije, ipak nije usudio.32)

Odustajući od povratka 13. brigade na njen teren prema Konjicu, štab Divizije je od Korpusa tražio bar 2 brdska topa, radio-stanice za operativniju vezu sa brigadama i više municije; osjećao je, naime, da mu opšta klima omogućava slobodniji razmah akcije. Dvadeset petog juna 1944. godine Štab je donio odluku da, umjesto nekorisne frontalne borbe u Nevesinjskom polju, preduzme sa 10. brigadom dublji prodor u dolinu Neretve. Radi neposrednog rukovođenja akcijom u dolini Neretve, kuda su Diviziju vodili »putevi mobilizacije i ishrane«, u Dabarsko polje je sjutradan došao lično komandant Divizije.

Kompletirana dolaskom 1. bataljona iz Pilatovaca, 10. brigada je u Nevesinjskom polju, u rejonu Slato — Rogače, ostavila samo svoj 4. bataljon — da zatvara pravac prema Lukavcu. Ostala četiri bataljona prikupila su se 26. juna u rejonu: Lastavica — Jasena — Džinova Mahala — Udrežnje, odakle su, po izvršenim pripremama, trebala da krenu na zadatak u dolinu Neretve.

Komanda njemačkog 370. grenadirskog puka, koja je rukovodila odbranom u Nevesinjskom polju, vjerovatno je otkrila ovo grupisanje. Uz značajnu podršku minobacačke i artiljerijske vatre krenula je 27. juna dvjema mješovitim kolonama iz Nevesinja u napad na 10. brigadu. Svaku kolonu je sačinjavalo jezgro po jedan nepotpuni njemački bataljon, koji je bio ojačan sredstvima podrške i četnicima, odnosno milicijom — ukupno oko 1.500 vojnika. Desna kolona se kretala preko Udrežnja prema Lastavici, a lijeva preko Biograda, prema Džinovoj Mahali.

Prvog dana Brigada je, angažujući samo 1. i 5. bataljon, uspjela da neprijatelja zadrži na desnoj obali r. Zalomke; sutradan se, međutim, morala povući nešto dublje, ali je neprijateljev napad zaustavljen na padinama Trusine i Sniježnice. Kad je pred mrak osjetila slabljenje pritiska, Brigada je pripremila noćni protivnapad sa svih 5 bataljona. Lako potisnuvši slabiji zastor, Brigada je, 29. juna, podišla Odžaku, ovladala Vilenjakom i, dijelom snaga, izbila na put Nevesinje — Mostar.33 Štab Brigade, međutim, nije shvatio razlog neprijateljevog povlačenja, niti je uočio odlazak glavnine nevesinjskog garnizona (koji je inače imao oke 1.500 vojnika) prema Ulogu — radi intervencije protiv 1. proleterskog korpusa.* To je dovelo do jenjavanja akcije prema 10. brigadi, pa je na ovom pravcu zavladalo zatišje, iako je prolazak 1. proleterskog korpusa pružao povoljnu priliku da se, angažovanjem koncentrisanih snaga u sjevernim dijelovima gatačkog i nevesinjskog sreza, postignu krupniji uspjesi. Naprije, zbog toga što je 1. proleterska divizija, noću 2/3. jula. napala sve neprijateljeve garnizone od Trnova do Uloga — s namjerom da se Korpus u rejonu Kalinovika zadrži izvjesno vrijeme.34 Korpus, naime, nije znao da se u rejonu Foče već nalazi 17. (istočnobosanska) udarna divizija, ojačana 16. muslimanskom brigadom.

*) Dolazeći od Fojnice i Gornjeg Vakufa, preko Umoljana i Bjelimića, ovog dana 1. proleterski korpus je izbio kod Kalinovika i Uloga u pokretu prema Foči i Sandžaku — radi predstojećeg prodora u Srbiju.35

U trodnevnim borbama na nevesinjskom pravcu Brigada je, uz neznatne gubitke (poginuo je 1 borac), suzbila ispad nevesinjskog garnizona, u Bišini uništila jedan i oštetila drugi kamion, ubila 19 i ranila više neprijatelj evih vojnika, ali — ovo je za više dana odložilo izvršenje njenog važnijeg zadatka.

Po povratku iz trebinjskog prostora, 13. hercegovačka brigada je orijentisana prema Stocu, sa zadatkom da zatvori pravac prema Ljubinju i Dabarskom polju. Dijelovi Brigade su ispod Hrguda u Potkomskoj pećini odmah okružili i, poslije dvodnevne opsade, 29. juna prinudili na predaju jednu četu četničke Stolačke brigade, jačine 40 — 50 četnika. Zarobljene je 36 četnika, jedan je ubijen, dok su se drugi, koristeći mrak, probili iz okruženja. Pošto među zarobljenim četnicima nije bilo počinilaca težih nedjela, oslobođeni su ili raspoređeni u jedinice Brigade.35a|

Prvi dani »kalendarskog« ljeta i na gatačkom i bilećkom pravcu, kod 11, i 12. hercegovačke brigade, protekli su u daljem potiskivanju slabijih neprijateljevih dijelova iz isturenijih uporišta, ali se to, u cjelini, može okarakterisati kao zatišje i svedeno na izviđačku aktivnost. Tako su dijelovi 11. brigade, 26. juna, kod s. Gareve i Pustog Polja ubili 3 četnika, od kojih je jedan bio komandir čete, a noću 26/27. juna oslobodili Stepen i četničku posadu protjerali prema Kuli Fazlagić. Četnici su imali 4 mrtva i 4 ranjena, a 11. brigada — 2 poginula i 3 ranjena borca.36) Dvanaesta brigada je, takođe, imala nekoliko manjih okršaja, a svoj 4. bataljon je 24. juna uputila preko Zvijerine i Ljubomira radi sadejstva dijelovima 2. dalmatinske brigade u čišćenju četničkih dijelova u Zavodu i pritiska na bilećki garnizon iz pozadine.

Dok Sitinički NOP bataljon, zbog nedovoljno iskustva, nije postizao zapaženije rezultate, jedinice Južnohercegovačkog NOP odreda, nastavljale su da nižu uspjehe. Dio Odreda u ovom vremenu bio je angažovan na Bančićima s ciljem da suzbije jezgro četničke Ljubinjske brigade (oko 50 vojnika), koje je pokušavalo mobilizaciju u okolini Ljubinja. Od ostalih akcija Odreda značajnije su: sukob Bobanske čete kod Crnog Dola sa jednim njemačkim vodom (40 vojnika). Goneći ga, Četa je sutradan, kod Brsečine, izbila na morsku obalu, presjekavši TT linije na putu Dubrovnik — Metković. Diverzijom na pruzi Hum — Trebinje bataljon »Rade Pravica« je 28. juna survao prvo oklopni voz, a potom i voz kome je oklopni služio kao obezbjeđenje. Napad patrole bataljona »Marko Mihić« na neprijateljev kamion kod Bivolja Brda u Dubravama, međutim, nije uspio. Ovdje treba pomenuti i nicanje jedne partizanske grupe u Bišini (do 30 boraca).

Pošto se detaljnije upoznao sa stanjem i mogućnostima u južnoj Hercegovini, štab Divizije je 1. jula 1944. godine donio odluku da, objedinjavanjem 6 bataljona 10. i 13. brigade, prokrstari Dubrave i druge prostore Južnohercegovačkog odreda, da na poluslobodnoj i neoslobođenoj teritoriji demonstrira snagu Divizije i očisti je od rasutih i slabih posada veoma šarenog sastava (milicija, žandarmi, domobrani, ustaše, četnici i škripari). Takođe, trebalo je malobrojnim partizanskim jedinicama Južnohercegovačkog NOP odreda, razvijenim na vrlo širokom prostoru, kao i organima narodne vlasti i društveno-političkim organizacijama pokreta, pružiti efikasnu pomoć. Značajni rezultati očekivali su se i u prihvatanju novih boraca.

Na teritoriji Dubrava, kojom je trebalo da prođu 10. i 13. brigada, postojale su manje, većinom moralno slabe neprijateljeve posade: dvije milicijske čete (3. sa sjedištem u Domanovićima i 4. u Rotimlji) 2. bataljona domobranskog 9. posadnog zdruga.* U Domanovićima se nalazio Pekarski vod njemačke 369. pješadijske divizije i logor Organizacije »TODT«, a u Trebinju i na Aladinićima — žandarmerijske stanice. Pored toga, u rejonu Domanovići — Kozice — Trijebanj — Bivolje Brdo bilo je još oko 100 ustaša i četnika.

*) Uticaj NOP-a u obje čete bio je značajan, a na komandnim mjestima nalazilo se nekoliko članova KPJ.36a

Štab divizije je očekivao samo neznatan otpor, uglavnom od ustaša i žandarma, a najjači od posade žandarmerijske stanice Trijebanj. Kako je, međutim, očekivana jača itnervencija garnizona iz Mostara, Čapljine, Stoca i, kasnije, iz Trebinja, nije predviđeno duže zadržavanje u njihovom dubravskom međuprostoru. To je, međutim, sa gledišta osnovnog zadatka bilo poželjno.

Noću 2/3. jula, ostavljajući bolnice i komore pod zaštitom omladinskih četa, 13. i 10. hercegovačka brigada nesmetano su izvršile pokret u pet kolona do svojih marševskih ciljeva: s. Kamena, Huskovići, Rotimlja, Trijebanj, Kozice. Dok su bataljoni 13. brigade sa Hrguda pokrenuti još 2. jula u 17 odnosno 18 sati, 10. brigada (bez 3. i 4. bataljona) je iz svojih kantomana (Lastavica i Džinova Mahala) pošla tek u 21 sat, tako da je u Kamenu stigla tek u 8 sati 3. jula, upravo u momentu kada je, poslije šestočasovne borbe dijela 13. brigade, savladana posada u s. Trijebanj.

Očistivši usput s. Kozice od manje grupe četnika, 13. brigada je već u dva navrata počinjala napad na ustaško-žandarmerijsku posadu Trijebnja. Štab brigade se prethodno povezao sa Opštinskim komitetom KPJ za Dubrave, čijih 5 partijskih organizacija je pružilo značajnu pomoć, prije svega neutralisanjem 4. milicijske čete, koja ni formalno nije učestvovala u borbi. Za napad je angažovan samo 4. bataljon, dok je 1. bataljon vršio obezbjeđenje od Stoca, Aladinića i Domanovića, a 3. bataljon (bez 1. čete) u s. Kozicama predstavljao rezervu štaba 13. brigade. Oko 45 žandarma i ustaša sa 5 puškomitraljeza, 1 mitraljezom (smještenim u tornju seoske crkve) i 2 laka minobacača, koji su bili utvrđeni uglavnom u zgradi osnovne škole, pružili su očekivani otpor. Poslije šestočasovne odbrane oni su se oko 8 sati 3. jula, uz pomoć 15 milicionara i sa gubicima (6 mrtvih i 6 ranjenih), probili u pravcu Gubavice, dok je 4. bataljon imao 2 lakše ranjena borca. Slabiju i, uglavnom zakašnjelu intervenciju iz Domanovića i Aladinića, 1. bataljon je lako odbio, dok je intervencija iz Stoca onemogućena; u tom cilju bio je planiran i izveden napad na garnizon od strane bataljona »Marko Mihić« Južnohercegovačkog NOP odreda od Poplata i — od Hrguda — jedne čete 3. bataljona 13. brigade.37

Deseta brigada, bez 3. i 4. bataljona, imala je po izbijanju na cilj sukob samo sa jednom grupom — na brdu Hum (k. 532), zapadno od s. Huskovića. Grupa se odmah razbježala. Tek oko 16 časova jedan vod 369. izviđačkog bataljona, ojačan žandarmima i milicijom i podržan artiljerijom iz Blagaja, pošao je u pravcu s. Kamene, ali je kod s. Vranjevića, poslije višečasovne borbe, od dijelova 1. bataljona odbačen u Blagaj.38

Tako su brigade ovog dana svojim obezbjeđujućim dijelovima izbile na liniju: s. Vranjevići — s. Malo Polje — s. Hodbina — Gubavica s. Lokve — s. Crnici. Neprijatelj je bio iznenađen i u pogledu izabranog objekta, kao i u pogledu jačine snaga i vremena. Taktički je efekat iznenađenja unekoliko umanjen zbog zakašnjenja 10. brigade, ali — bez većih posljedica. Izvještaji o prelasku milicijske čete na stranu NOVJ još više su zbunili neprijatelja, pa se samo ograničio na izviđanje.

Za noć 3/4. juli bilo je predviđeno čišćenje rejona: s. Lokve — s. Opli-čići — s. Borojevići — s. Crnici, punije ovlađivanje komunikacijom Stolac — Domanovići i uništenje žandarmerijskih posada na Aladinićima i Maslinama (oko 100 žandarma). One su se, međutim, povukle još u toku dana, a milicija ni u ovim selima nije pružila otpor, pa se 13. brigada prebacila u rejon s. Borojevići — s. Pješivac vrativši svoj 3. bataljon prema Hrgudu. Deseta je, sa komandantom divizije, iz s. Kamene i s. Ro-timlje, preko Trijebnja i Lokava, prešla u rejon s. Opličići — s. Prenj.

Tek sutradan, 4. jula, neprijatelj je intervenisao iz svih pravaca:

— iz Stoca — alarmnom četom od oko 200 vojnika 369. protivtenkovskog diviziona, koji je podržavala artiljerija iz grada, prema Maslinama;

— iz Domanovića — sa 50 milicionara 3. čete 2. bataljona domobranskog 9. posadnog zdruga i desetak žandarma stanice Domanovići — prema Opličićima;

— iz Gubavice — alarmnom četom (od 100 vojnika) iz 369. artiljerijskog puka lociranog na Buni preko s. Trijebnja i s. Kozica i

— iz Blagaja »jače snage« 369. izviđačkog bataljona — prema s Kamenoj.

Miliciju i žandarme sa pravca s. Domanovića lako je odbio 5. bata-ljon 10. brigade, a zatim, jednom četom, gonio do samog sela Domanovića. Međutim, ni na jednoj strani nije bilo gubitaka. Alarmnu četu sa Gubavice, koja je preko Kozica izbila pod Glavicu, odbacio je bez vlastitih gubitaka 4. bataljon 13. brigade. »Jače snage« 369. izviđačkog bataljona, ne došavši u dodir sa partizanima u rejonu s. Kamena, vratile su se u Blagaj i izvjestile da su »partizani protjerani prema Stocu«.

U svome nadiranju prema s. Masline 369. protivtenkovski divizion (nastupajući kao pješadijska jedinica), dejstvom u leđa 3. bataljona 13. brigade iz rejona Gorica (k. 385) — s. Barani, primoran je na okretanje borbenog poretka. Tada mu se za leđima i na boku pojavio 1. bataljon 13. brigade i — uz samo jednog lakše ranjenog — do nogu potukao ovu kolonu, čiji su ostaci u panici pobjegli u Stolac ostavivši na bojištu 24 mrtva, među njima i 4 oficira.39

Poslije uspješno završene borbe, 13. brigada, bez 3. bataljona, prikupila se u s. Kozice, a Deseta u s. Ravne Habatnice, na prenošćište. Sutradan, 5. jula, u 10 sati 13. brigada se, preko s. Hodova i s. Dabrice, vratila u Dabarsko polje, dok je 10. brigada, pod neposrednom komandom komandanta divizije, produžila prema Hrasnu, smjestivši se u s. Elezoviće i Kučinare, na odmor. Jedino je 3. bataljon 13. brigade, koji je ostao u s. Baranima i Ošanićima (tt. 336), sačekao i odbio ponovnu intervenciju iz Stoca. Poslije petočasovne borbe neprijatelj je odbačen u garnizon.40

Iznenadnim upadom u Dubrave uspješno je izvršena demonstracija snage, jedinice su kod naroda ostavile povoljan utisak, neprijateljske posade su raspršene, izbačeno je iz stroja preko 120 njegovih vojnika, ne računajući milicionare. Ovi su se uglavnom razbježali, a preko 30 ih je dobrovoljno stupilo u 10, odnosno 13. brigadu. Kratko zadržavanje (dva dana) i neprijateljeva intervencija omeli su puniju mobilizaciju, ali su povoljniji uslovi iskorišćeni mjesec dana kasnije.*

*) Zaplijenjeno je: 1 mitraljez, 7.500 metaka, 40-tak pušaka, 1 tromblon, 1 radio-stanica, 8 tovara opreme i hrane i tako dalje.41

Dok se 13. brigada vratila na Hrgud i Sniježnicu, 10. brigada se, poslije jednog dana odmora u rejonu G. Hrasno — Bjelojevići, u tri kolone uputila preko Bančića i Ljubinja u trebinjska Brda; do njih je dostigla u dva dnevna marša. Samo 2. bataljon naišao je na jednu manju grupu škripara, kod Ljubinja i, poslije kraće borbe, raspršio je. Nekoliko drugih grupica sklonilo se ispred jedinica Brigade ne pokušavajući da daju otpor. U rejonu s. Zagora — s. Janjac — s. Vlasače Brigada je sačekala svoj 5. bataljon.

Ovaj bataljon, upućen još iz s. Elezovića, prenoćio je 6/7. jula u s. Strujućima, a 7/8., sa bataljonom »Rade Pravica« Južnohercegovačkog NOP odreda prešao u Šumu trebinjsku, gdje su na željezničkoj pruzi napali posade na stanicama Poljice i Jesenica — Lug.

Posadu ž. st. Poljice sačinjavala je nepotpuna 1. četa 1. domobranskog bataljona 9. posadnog zdruga (oko 80 domobrana), čiji je jedan dio održavao vezu sa Južnohercegovačkim NOP odredom, pa su, po prethodnom dogovoru, pomogli brzu likvidaciju posade. U stvari, poslije kraće borbe u kojoj je 5. bataljon imao jednog poginuloga* (ranjena su 3 i ubijen 1 domobran), većina domobrana, uglavnom bez oružja, pobjegla je na susjednu ž. st. Diklići, čija posada, 3. četa istog bataljona, nije bila napadnuta. Bataljonu se predalo 23 domobrana sa gotovo cjelokupnim naoružanjem i opremom čete. Najvažnije — zbog čega je akcija i izvedena — bilo je zaplijenjeno više od 20.000 puščanih metaka, u čemu je Divizija u to vrijeme najviše oskudijevala.42

*) Zlokić? iz Vele Luke, na Korčuli (SR Hrvatska), borac u 5. bataljonu 10. brigade.

Napad bataljona »Rade Pravica« Južnohercegovačkog NOP odreda na ž. st. Jesenica — Lug nije uspio, svakako zbog nedovoljno angažovanih snaga. Poslije jednočasovne borbe, u kojoj su ranjena 3 domobrana, napad je obustavljen. Ovi napadi izazvali su energičnu intervenciju jednog polubataljona 369. grenadirskog puka iz Trebinja i oklopnog voza iz Dubrovnika. Poslije brzo izvedenih akcija, bataljoni su već bili prešli na desnu obalu (u ovo doba presušene Trebišnjice i, oko 17 časova, u s. Zagora priključili se glavnini Brigade, pa je neprijateljev protivnapad izveden — u prazno.

Sutradan, 9. jula, 10. brigada je oslobodila Ljubomir. Drugi bataljon je kod s. Bodiroge lako raspršio jednu grupu (oko 50 četnika), dok su 1. i 5. bataljon kod s. Ukšića naišli na dijelove Zavodskog bataljona četničke Bilećke brigade. Potisnuti na drugu stranu Ljubomirskog polja, četnici su pružili jači otpor sa kosa iznad Ljubomirske škole, ali su, obuhvatanim napadom 5. bataljona preko s. Pijavice, odbačeni i odavde.43

Brigada se iz Ljubomira, idućeg dana, maršem u dvije kolone preko planine Viduše prebacila u rejon sjeverno od Bileće, gdje je, na položajima: Trnovica — Okolište — Vučji do, idućih dana smijenila 12. brigadu, prikupivši i svoja dva bataljona koji su za sve ovo vrijeme na sjevernim padinama pl. Trusine, bez većih okršaja, držali ranije položaje prema garnizonu u Nevesinju.

Manevar glavnine 10. brigade od Nevesinja preko Dubrava, G. Hrasna, Ljubinja, Popova polja, trebinjskih Brda i Ljubomira imao je prvenstveno politički značaj; on je pružio podršku i ohrabrio tamošnje snage NOP-a. Plijen u municiji sa ž. st. Poljice u ovoj situaciji — kada je čitava Divizija raspolagala sa svega 70.000 metaka — dobro je došao, pogotovu što su, tri dana po završetku ovog manevra, počele najteže odbrambene borbe, koje je Divizija vodila u 1944. godini.

 

Odbrana 11. brigade na gatačkom pravcu

 

Upravo kada se 10. brigada vratila iz južne Hercegovine, Gatački garnizon (oko 1.800 do 2.000 vojnika) pripremio je napad na 11. hercegovačku brigadu (480 boraca), raspoređenu na položajima s. Kruščica — Gat (k. 1120) — Milatovica (k. 1104) — Kobilja Glava (tt. 1115). Na ovim položajima Brigada je zatvarala pravce koji iz Gacka izvode preko Kobilje glave prema Bileći i — preko s. Vratkovića — na susjedni dio slobodne teritorije u Crnoj Gori. Napad je imao ograničeni cilj — ovladati prevojem Kobilja glava i grebenom pl. Somine kao povoljnijim polaznim položajima za predstojeći poduhvat »Zonenštih« (sniježničko-trusinska operacija).

Potrebne snage neprijatelj je uglavnom imao u garnizonu Gacko i njegovoj neposrednoj okolini. Za njihovo ojačanje izgleda da je 10. jula iz Nevesinja dovedena samo jedna četa.44 Do toga dana izvršena je i izvjesna pregrupacija snaga u Gatačkom polju, tako da su prikupljanja izvršena u Gacku, Avtovcu i Kuli Fazlagić.

Dobra obavještajna služba, prvenstveno četnička, obezbjedila mu je tačne podatke o rasporedu i jačini 11. brigade, što mu je omogućilo da planira noćni i — gotovo dvostruko obuhvatan napad — , sa jakim frontalnim pritiskom.

Prikupljene jedinice neprijatelja krenule su već u 21 čas 11. jula:45

— srednja kolona — dva bataljona četničke Gatačke brigade i dva bataljona 370. grenadirskog puka, bez jedne čete, Gatačka četa 3. bataljona domobranskog 9. posadnog zdruga, podržani 8. baterijom 369. artiljerijskog puka, već u 2.30 12. jula, sa linije s. Stepen — s. Dobrelji, pokušala je frontalnim napadom ovladati Milatovicom i Gatom i, istovremeno, desnim krilom, koristeći mrak, preko Razbijenog korita i Zaselja izbiti pod Troglav u pozadinu 11. brigade.

U ranim jutarnjim časovima, podržan vatrom artiljerije iz rejona Pustog polja, ojačani 2. bataljon 370. grenadirskog puka ovladao je Vršcem i Gatom — sem razvalina stare tvrđave, te većim dijelom Milatovice, ali je, na grebenu prema Stepen-visu, zadržan. Uprkos znatnih gubitaka, svako daljnje napredovanje je zaustavljeno;

— lijeva (obilazna) kolona — ojačani Jurišni bataljon četničke Gatačke brigade (250 četnika) iz Avtovca, pod zaštitom mraka, preko s. Ravnog i Dobreljice izbio je u s. Krstac (gdje je zapalio nekoliko kuća) i izvršio napad iz pozadine na prištapske dijelove Brigade u Vratkovićima i dijelove 4. bataljona u Kazancima. Kako je ovaj neprijatelj pri tome ovladao i M. i V. Ćurilom, otvarala mu se mogućnost da se dalje brzo spoji sa svojom glavninom, koja je bila izbila pod Troglav;

— desna kolona — glavnina 3. bataljona domobranskog 9. posadnog zdruga (150 — 300 milicionara) iz Kule Fazlagić, preko s. Ključa i Zagradaca, bila je izbila u rejon Nemanjice i Kamenog brda, ali nije ni pokušala napad na Kobilju glavu, nego se, neaktivna, zadržala na Kamenom brdu. Tako je ovaj bok njemačko-četničke glavnine ostao neobezbijeđen.

Jedanaesta brigada bila je ovim dovedena u vrlo težak položaj, ali joj je nejednaka aktivnost neprijateljevih kolona omogućila da u protivnapad, na najugroženijem pravcu, angažuje gotovo sve snage. Sabijen u tvrđavi Gat prvi je u protivnapad krenuo u centru raspoređeni 2. bataljon. Doveden u vrlo tešku situaciju, štab Bataljona (komandant Slavo Skender) se, umjesto rizičnog povlačenja, odlučio na protivnapad u pravcu Vršca i Zborne gomile. Potpuno neočekivan napad zbunio je njemački i četnički centar i on se panično počeo povlačiti. Brzo i dobro reagovao je i štab Brigade. Nenapadnutim 3. bataljonom sa Kobilje glave i Hercegove gradine on je izvršio protivnapad u bok 2. bataljona 370. grenadirskog puka. To je onemogućilo da se njemačko-četnička srednja kolona konsoliduje, te je u napad krenuo i 1. bataljon. Sasredivši tako 3/4 snaga na pokolebanu srednju kolonu, 11. brigada je nastavila gonjenje borbenim poretkom do linije Sarića grede — Zborna gomila — s. Samobor.

Ojačani četnički Jurišni bataljon, pošto su mu prethodno bili razbijeni dijelovi koji su ovladali Curilom, videći opšti neuspjeh, povukao se pravcem: Bobotovo Groblje — Ozlina — Kazanci — Kapić. Slično je bilo i na drugom krilu. Milicionari su preko Ključa pobjegli u Kulu.

Ovdje treba pomenuti i uspješno sadejstvo partizanskih straža Komandi mjesta Gacko i Krstac (Golija), koje su, u toku nastupanja neprijatelja, imale i znatnije gubitke — 10 zarobljenih i 9 poginulih (od čega dvije žene). Pripadnici ovih straža učestvovali su, zajedno sa 4. bataljonom, i u gonjenju ojačanog Jurišnog četničkog bataljona prema Kapicu.

Podaci o gubicima su nepotpuni i, kao obično, kontradiktorni. Po sopstvenim podacima, 11. brigada je imala 2 mrtva* i 18 ranjenih.46) Prema sopstvenim podacima, neprijatelj je imao 10 mrtvih (8 njemačkih vojnika — 3 podoficira — 1 milicioner, 1 četnik) i 39 ranjenih (28 njemačkih vojnika, 7 četnika i milicionera).47 Kako ovi podaci nisu ni izravni ni objedinjeni, vjerovatno nisu sasvim potpuni, ali se mogu uzeti kao približno tačni.**)

*) Rade Boljanović (iz Danica kod Gacka, vodnik u 1. bataljonu) i Vladimir Bjelogrlić iz Lipnika kod Gacka.

**) U borbi je Brigada zaplijenila 1 puškomitraljez, 15 pušaka, 1 automat, 1 signalni pištolj, cko 3.000 metaka za pušku itd.48)

Nuspjeh neprijatelja bio je dvostruk. Ne samo da nije ovladao povoljnijim položajima, nego je, dva dana pred početak opšteg napada, gatački garnizon pretrpio znatne gubitke i pokazao sve slabosti nejedinstva kolaboracionista i daljeg produbljivanja razdora u njihovim redovima.

Zbog ovog poraza komandant 369. divizije je odustao od planiranog pripremnog prodora Gatačkog garnizona na pravcu Gacko — Kobilja glava — Plana.

Borbena grupa, koju je sačinjavao ovaj garnizon, zbog toga se u, već sutradan započetoj, operaciji našla mnogo bliže Nevesinjskoj borbenoj grupi, na pravcu: Fojnica — Šipačno — Lukavac. Uspjeh 11. brigade je nesumnjiv, iako je neprijatelj bio dobro pripremio i osmislio napad u kome je ostvario izrazitu brojnu (3:1) — i naročito vatrenu — nadmoćnost.

Iako je nedovoljnim obezbjeđenjem bila dospjela u tešku situaciju, 11. brigada je odnijela pobjedu zahvaljujući upornosti odbrane i samoinicijativi 2. bataljona, koji je neprijatelja zbunio odlučnim protivnapadom u najmanje očekivanom pravcu i trenutku, te umješnom korišćenju tako stvorene situacije od strane štaba Brigade. On je akcijom 2. bataljona stvorenu zabunu i paniku na jednom odsjeku fronta, primjenom bočnih udara, pretvorio u opšte povlačenje neprijatelja. Međutim, očigledno i sam iznenađen neočekivanim obrtom, nije najbolje iskoristio neprijateljevo neorganizovano izvlačenje iz borbe.

*

Ovih četrdesetak dana kraja proljeća i početka ljeta 1944. godine Divizija je veoma dobro iskoristila. Jenjavanja četničke »ofanzive« i — makar i djelimičan odliv njemačkih snaga prema obali i prema Drvaru — iskorišćen je, prije svega, za organizaciono usavršavanje formacijskog sastava. Formiranje 13. brigade i razvoj tri partizanska bataljona u udarne, uz istovremeno upotpunjavanje rodova i službi u brigadama, značajno je ojačalo operativne efektive Divizije. To tim više, što je, formiranjem vojnih područja, upotpunjena mreža vojnopozadinskih organa Divizijske vojne oblasti preuzela značajan broj zadataka u pogledu obezbjeđenja snabdjevanja i zbrinjavanja jedinica, te osiguranja slobodne teritorije, života i saobraćaja na njoj.

Divizija u ovom periodu nije bila još kadra, u prvom redu zbog neposjedovanja oruđa i sredstava za rušenje utvrđenja, da uspješno razara utvrđenu odbranu neprijateljevih garnizona. Više puta ponovljena negativna iskustva iz proteklog polugodišnjeg perioda ipak nisu uvažavana, jer — preovlađivalo je uvjerenje o neophodnosti oslobođenja gradova. Pri tom se oslanjalo na činjenicu da je to u drugim krajevima zemlje uveliko ostvarivano. Precjenjivanje ove činjenice i potcjenjivanje opštih mogućnosti (i zainteresovanosti) neprijatelja u obalskom (jadranskom) području, dovodili su do uzastopnih napada na utvrđene gradove i do — suvišnih ljudskih žrtava u vrijeme kada su snage Divizije bile dokazale svoju nadmoćnost u borbi sa neprijateljem na otvorenom prostoru. Momentalna intervencija garnizona iz Nevesinja, Gacka i Stoca radi pomoći 31. maja napadnutom bilećkom garnizonu, ukazala je na odlučnost neprijatelja da planski brani ova čvorišta odbrane u priobalnoj zoni jadranskog fronta. Izgleda da ni to nije dovoljno shvaćeno, što proizilazi iz činjenice da je štab Divizije, čak i pokušaje »dubljeg otiskivanja« u centralne dijelove Hercegovine i prema moru, smatrao nečim što se preduzima samo u »međuvremenu«, da se snage iskoriste dok ne pristignu za napad na garnizone traženi topovi.

Odluka štaba Divizije da zadrži novoformiranu 13. brigadu u svom nžem rasporedu, umjesto da je vrati u udaljeni konjički srez, kako je ranije bilo predviđeno, odstupala je od zadatka — da se aktivnost razvije na čitavom području Hercegovine. Čak je ovo područje, u okuci Neretve, jedno vrijeme bilo bez oružanih formacija NOP-a, zbog namjere da se obrazuje snažna operativna udarna grupa (6 bataljona), kojom je Divizija, krajem juna i početkom jula, prokrstarila širok prostor srednje i južne Hercegovine sa očiglednim rezultatima. U narednoj, julskoj neprijateljevoj kampanji, baš ova 13. brigada je odigrala značajnu ulogu.

Povećanju udarne moći Divizije i njenoj pokretljivosti snažno su doprinjela još dva faktora: početak evakuacije teških ranjenika u bolničke baze u Italiji i Africi i oslobođenje 12. brigade zadataka u rejonu Grahova. Prvi put od početka rata ostvareno je potpuno, adekvatno zbrinjavanje i najtežih ranjenika, pa je to snažno potaklo borbeni moral jedinica, a Diviziju u cjelini rasteretilo veoma teško rješavanog problema zbrinjavanja i zaštite nepokretnih bolničkih ustanova (za šta se, inače, često angažovalo i više od trećine operativnih jedinica). Povratak 12. brigade (a uskoro je uslijedio i dolazak 13. brigade i obrazovanje još tri udarna bataljona), stvorio je mogućnosti istovremenih dejstava na više izabranih pravaca ili, pak, za snažnu koncentraciju dobrog dijela snaga u jednom pravcu. Divizija to, međutim, nije adekvatno iskoristila. Odlučan udar dovoljnim snagama po željezničkoj pruzi u južnoj Hercegovini, donio bi, na primjer, izuzetno dobre rezultate u kratkom vremenu. To su očigledno pokazali i kratkotrajni udari 13. i 10. brigade u Dubrave i Trebinjsku šumu, odnosno u doline Neretve i Trebišnice. Ovim prodorima, kojima je neposredno rukovodio komandant Divizije, Divizija je, makar i privremeno, preuzela inicijativu u svoje ruke. Postigla je puno iznenađenje kod neprijatelja i on — ni u jednom slučaju — nije mogao pravovremeno i adekvatno intervenisati. Dobro izabrani objekti napada, lako i bez većih gubitaka, savladani su, a, po inerciji upućivane kolone, kojima je neprijatelj intervenisao lako razbijene. Po tridesetak dobrovoljaca iz Dubrava, te Trebinjske šume i Brda označili su početak ponovnog priliva u redove Divizije.

Aktivnost u odbrani 11. brigade na gatačkom pravcu pokazala je, takođe, prednosti pokretljivosti i inicijative nad krutim držanjem položaja i blokada koje se po inerciji, pretvara u frontove; o potrebi izbjegavanja frontova i držanja položaja Vrhovni komandant NOV i POJ ukazuje od početka narodnooslobodilačke borbe.

Samoinicijativa komandanta njenog 2. bataljona, Slava Skendera, kao i odlučnost i povjerenje u starešinu, kojim je ta inicijativa prihvaćena od bataljona, vrlo je poučna i za svaku pohvalu, kao i primjer brzog reagovanja štaba 11. brigade na iznenadno izmijenjenu situaciju.

I ovaj period, od jednog i po mjeseca, u kome nije bilo velikih sudara i odlučnog angažovanja krupnih snaga, pokazao je da inicijativa, neočekivan postupak i osmišljeni udari na dobro izabranim pravcima i objektima donose i sa manjim snagama bolje rezultate i više plijena nego dugotrajno hrvanje sa neprijateljem, čak kada su u pitanju značajniji položaji i objekti. Ukupan efekat u slamanju neprijateljeve žive sile bio je značajan iako se — zbog nepotpunosti podataka — može samo približno izraziti. Procijenjeni gubici neprijatelja u mrtvim prelaze svakako dvije stotine, a ni broj ranjenih nije manji, znatno je povećan broj zarobljenih u odnosu na prethodni period. To je, pored ostalog, odražavalo raslojavanje i opadanje borbenosti u redovima kolaboracije. Zaplijenjeno je preko 100 pušaka i nekoliko težih pješadijskih oruđa, kao i preko 40.000 puščanih metaka. Gubici Divizije, naprotiv, bili su umjereni: oko 50 poginulih i više od 80 ranjenih, uglavnom u odbrambenim akcijama.*

* Pored već identifikovanih, u junu 1944. su poginuli: potporučnik Jovan Mastilović iz Tarahin Dola kod Gacka, zamjenik komandira čete (17. VI), te borci: Šefik Derviškadić iz 1. bataljona 13. brigade i Šaban Džemko iz 2. bataljona 10. brigade)49

Naravno, još uvijek je trebalo dopunjavati vještinu ratovanja, a bilo je i nedostataka koje je takođe trebalo otkloniti. Jedinice Divizije, iako poodmakle u stečenim iskustvima, još nisu njegovale u potrebnom obimu mjere borbenog obezbjeđenja; često su zapostavljale fortifikacijsko uređenje položaja i kantomana za odbranu, što je, dabome, prouzrokovalo nepotrebne gubitke u iznenađenjima do kojih je dolazilo.

 

NAPOMENE (X glava):

1) Naredba štaba 29. divizije, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 64.

2) Vrhovni komandant NOV i POJ je naknadno prihvatio prijedlog i postavio naime-novane članove Štaba 12. i 13. herc. brigade.

3) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143, reg. br. 7/8.

4) Isto.

5) Naredba štaba 29. divizije, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 44.

6) Naredba Vojne oblasti 29. divizije, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 73.

7) Naređenje štaba 2. u. korpusa od 4. VI 1944. Operacijski dnevnik 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

8) Zapovijest štaba 29. divizije od 29. V 1944, Zbornik, tom IV, knj. 25, dok. 143.

9) Isto. Od 900 četnika navedenih u dokumentu, oko 300 njih zateklo se za vrijeme napada kod Ljubinja.

10) 10) Relacija štaba 12. brigade za juni 1944. AVII, ANOP, k. 11511, reg. br. 7-6. Opera cijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

11) 11) Izvještaj komandanta lijeve kolone od 1. VI 1944, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 3.

12) 12) Relacija štaba 11. brigade za juni 1944, AVII, ANOP. k. 11501, reg. br. 14-2. Dnevnik komande Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, BH-V-9336.

13) Isto.

14) Isto.

15) Relacija zapovjedništva 6. oruž. pukov. NDH od 12. VI 1944, AVII, ANDH, k. 149 e, reg. br. 22/2. Izvor navodi dolazak u Nevesinje »dve čete jurišne njemačke vojske«. Ovo pojačanje registruje i štab 10. brigade, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 17. Najvjerovatnije je da se radi o jedinicama legionarskog 369. dopunsko-nastavnog bataljona koji je dotada garnizonirao u Konjicu.

16) Relacija štaba 10. brigade za juni 1944. AVII, ANOP, k. 1148II. reg. br. 7-1, Dnevnik četničke komande Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5.

17) Isto.

18) Dnevnik četničke komande Nevesinjskog korpusa, AVII, ČA, k. 203, reg. br. 49/5.

19) Relacija zapovjedništva 6. oruž. pukov. NDH od 12. VI 1944, AVII, ANDH, k. 149 e, reg. br. 22/2. Izvor navodi da je 31. V i 1. VI vršena akcija čišćenja na prostoru srezova Stolac i Ravno, snagama od 500 stolačkih legionara i 500 četnika. Opljačkano je od stanovništva 120 brava, 6 goveda i 3 konja. Ostalu pljačku su prigrabili četnici.

20) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7/8.

21) Relacija štaba 10. brigade za juni 1944, AVII, ANOP, k. 1148II, reg. br. 7-1.

22) Isto.

23) Relacija zapovjedništva 6. oruž. pukov. od 26. VI 1944, AVII, ANDH, k. 149 er reg. br. 30/2.

24) Relacija štaba 11. brigade za juni 1944, AVII, ANOP, k. 1150 1, reg. br. 14/2. RP 29: divizije, AVII, ANOP, k. 40, reg. br. 5-1.

25) Izvještaj štaba 12. brigade od 14. VI 1944, Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 59.

26) Operacijski dnevnik štaba 29. divizije, AVII, ANOP, k. 1143 A, reg. br. 7-8. Izvještaji oružništva NDH od 12. i 16. juna i 12. jula 1944, AVII, ANDH, k. 149 e, reg. br. 22/2-1, 30/2-1 i 39/2-1.

27) Isto.

28) Obostrani dokumenti iz pregovora, AVII, ANOP, k. 1627, reg. br. 15-2, 16-2, 17-2, 18-2, 19-2, 21-2 i 23-2.

29) Relacija štaba 10. brigade za juni 1944, AVII, ANOP, k. 1148II, reg. br. 7-1.

30) Relacija štaba 29. divizije za juni 1944, Zbornik, tom IV, knj. 27, dok. 90.

31) Ijzvještaj štaba 29. divizize, štabu 2. udarnog korpusa od 25. juna 1944. godine.. Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 91.

32) Vidi napomenu br. 31.

33) Relacija štaba 10. hercegovačke NOU brigade za juni 1944. AVII, ANOP-a, k. 1148-11, reg. br. 7/1.

34) Zapovijest štaba 1. proleterske divizije od 30. juna 1944. Zbornik, tom IV, knj. 26. dok. 111.

35) Stab korpusa, 1. proleterska divizija (1. proleterska 3. krajiška i 13. hrvatska brigada, Artiljerijski divizion) i Prateći bataljon Vrhovnog štaba NOV i POJ, Zbornik, tom. IV, knj. 26, dok. 92, 93, 103, 104, 106, 107.

35a) Obavještenje štaba 2S. divizije 10. brigadi od 28. juna, te njegova zapovjest od 1. jula 1944. Relacija za juni iste godine. Zbornik, tom IV, knj. 26, dok. 105, knj. 27, dok. 1 i 90; AVII, ANOP-a, k. 1152-1, reg. br. 1/7.

36) Relacija štaba 12. hercegovačke NOU brigade za juni 1944. AVII, ANOP-a, k. 1151-1, reg. br. 7/6.

36a) Dž. Šarac i P. Jelačić, Rad partijske organizacije u ćapljinskom kraju, u Hercegovina u NOB, str. 214.

37) AVII, ANOP-a, k. 1152-A, reg. br. 16/1 i 3/4; ANDH, k. 57, reg. br. 7/2, str. 42 i k. 111, reg. br. 1/11, str. 12 i 13.

38) AVII, ANOP-a, k. 1148-A, reg. br. 10/4 i ANDH, k. 111, reg. br. 1/11.

39) Prema podacima 29. divizije bilo je ukupno 39 mrtvih (računajući tu i nekoliko njih koji su jednim kolima kod Gorice naišli na minu) i preko 50 -ranjenih. Zaplijenjen je jedan mitraljez, 8 pušaka, 3.500 metaka za pušku, 1 pištolj, 30 ručnih bombi i 3 konja sa opremom. AVII, ANOP-a, k. 1152-A, reg. br. 3/4 i 2/7.

40) Na bojištu je ostalo 6 mrtvih (1 oficir i dva podoficira), jedan vojnik je zarobljen a 5 je ranjeno. Zaplijenjene su 4 puške i 800 metaka. Treći bataljon je imao samo jednog lako ranjenog — komandanta bataljona. AVII, ANOP-a, k. 1152-A, reg. br. 3/4 i 2/7.

41) AVII, ANOP-a, k. 1152-A, reg. br. 3/4 i 2/7.

42) Pored toga, zaplijenjeno je: 2 mitraljeza, 5 puškomitraljeza, 2 automata, 40; (po neprijateljevim podacima 60) pušaka, 2 minobacača 46 mm, preko 300 granala |ta isti, 144 ručne bombe i veća količina ratne opreme. AVII, ANOP-a, k. 1148-A, reg. br. 12/4, k. 1143-A, reg. br. 7/8, str. 85, k. 1148-B, reg. br. 8/1; ANDH, k. 111, reg. br. 1/11, str. 16.

43) Prema podacima 29. divizije, četnici su imali 2 mrtva i nekoliko ranjenih. Iz 10. brigade ranjen je samo komandant 1. bataljona, što je bio jedini gubitak 10. NOU brigade u toku čitavog ovog manevra. AVII, ANOP-a, k. 1148-B, reg. br. 8/1.

44) AVII, ANOP-a, k. 1150-A, reg. br. 15/2.

45) Relacija 11. hercegovačke NOU brigade za juli 1944. AVII, ANOP-a, k. 1150-A, reg. br. 15/2; Operacijski dnevnik 29. divizije, k. 1143-A, reg. br. 7/8; Operacijski dnevnik (str. 16) i Relacija za juli 1944. godine domobranskog 9. posadnog zdruga, ANDH, k. 111, reg. br. 1/11 i k. 57, reg. br. 7 i 9/2-43; Petnaestodnevni izvještaj 6. žandarmerijskog puka za prvu polovinu jula 1944. k. 145, reg. br. 33/7; Dnevnik četničkog Nevesinjskog korpusa (str. 97), ČA, reg. br. BH-V-9336; Izjava Svete Ora.

46) Relacija 11. hercegovačke NOU brigade za juli 1944. AVII, ANOP-a, k. 1150-A, reg. br. 15/2.

47) AVII, ANDH, k. 111, reg. br. 1/11, str. 16; Isto, k. 145, reg. br. 33/7, CA, reg. br. BH-V-9336, str. 97.

48) AVII, ANOP, k. 1150 A, reg. br. 15/2.

49) Spisak ,poginulih oficira 29. div. AVII, ANOP-a k. 1145 A, reg. br. 1/12, redni broj 17 i 39; Spisak pog. boraca br. 2, redni broj 359 i 1203.


Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument